2 2 Kaupae 1 Te Reo Rangatira, 2014 91664: Te tātari i te reo tuhituhi hou Whiwhinga: Toru Paetae Kaiaka Kairangi · Ka tautohi i ngā tikanga me ngā pānga o: − te horopaki − ngā ariā matua − ngā nuka reo − te hanganga tuhi. · Ka whakaahua i te pānga o ngā āhuatanga o te tuhi kōrero, arā, ko: − te pānga o te horopaki ki ērā atu āhuatanga o te reo tuhi − te tuitui ariā − te tika o ngā nuka reo − te hāngai o te hanganga tuhi ki ngā tikanga tuhi. · Ka mārama ki te panga o ngā Āhuatanga o te reo tuhi kia whaihua ai te tuhinga, arā, ko: − te raranga whakaaro − te tuitui āhuatanga tuhituhi (arā, ko ngā nuka reo, ko te raupapa aria, ko te hanganga tuhi, ko te aha atu, ko te aha atu. Āta tirohia kia ōrite te Tau Ākonga i te Puka Whakauru ki te tau o runga ake i tēnei whārangi. E TORU ngā tūmahi kei tēnei puka. Mahia kia KOTAHI anake. Ki te hiahia, he whārangi wātea anō hei te mutunga o te puka nei kia tuhi i āu whakautu roa. Tirohia kia tika te raupapa whārangi 2–11, mehemea hoki kāore he whārangi wātea. ME HOATU E KOE TE PUKAPUKA NEI KI TE KAIWHAKAHAERE HEI TE MUTUNGA O TE WHAKAMĀTAUTAU. TOTAL ASSESSOR’S USE ONLY Kia oti tēnei pepa i roto i te 60 miniti. HE KōRERO WHAKATAKI Tēnā koe kua uru mai nei ki te whakamātautau mō te paerewa paetae Te tātari i te reo tuhituhi hou . Mā te whakaoti tika i ngā mahi e tutuki ai te kōeke paetae, te whānui o te kōeke kaiaka, te whānui me te hōhonu rānei o te kōeke kairangi. Ko tāu nā mahi, he panui i TĒTAHI o ngā korero e toru me te whakatakoto whakaaro e āta tātari atu i te reo tuhituhi o te kaituhio taua tuhinga! Kuputaka Nuka reo He tikanga motuhake hei kawe whakaaro, hei kawe kōrero. Ko ētahi o ngā nuka reo i tēnei paerewa ko te kōrero whakatangata, ko ngā kupu honohono, ko ngā kōrero whakarite. Hanganga tuhi Ko te kupu whakataki, ko te kōwae whakakapi, ko te raupapa o ngā whakaaro, ko te tuhi kōwae, ko te tuhi whiti, ko te whakatakoto ariā matua me ngā ariā tautoko. E tika ana kia wātea mai te whārangi nei, ā, ka haere tonu te whakamātautau i te whārangi e whai ake ana. PāTAI TUATAHI: HE TUHI WHAKAARO Ngā tohutohu · Āta pānui i te tuhinga whakaaro e whai ake nei. · Kua kitea te kaha o te kaituhi ki te tāpae whakaaro mo te aituā o Rena ki ngā wai o Tauranga Moana. · Āta tātaringia ai ngā hanganga tuhituhi me ngā nuka reo e whakamahia nei e te kaituhi hei kawe i ana whakaaro, hei whakau i tāna e tāpae rā. · Kia 150–250 ngā kupu. He Tuhi Whakaaro Tēnā tātau katoa, Ka tikoki! Ka tahuri! I te 11 o Oketopa 2011, i rangona ai te kōrero a te minita mō ngā take taiao, a Nick Smith mō te aituā nui o Rena ki Tauranga Moana, arā, “... koinei te aituā nui o te taiao ki Aotearoa”. I tērā, i koropupū ake te māharahara, te tini pātai, te aroha kau i roto i a au ki ngā iwi o reira me tō rātau pātaka kai. Nō te iritanga rawa o Rena ki te ākau me te tihaetanga o tōna takere, kua korara haere te hinu me te para i te moana, ā, kua kapia noatia ngā takutai one o Tauranga taunga waka, o Tauranga taunga tangata ki te para mōrearea. Auē taukuri e! Hēmanawa katoa ana au i te mōhio he pōturi rawa te rere nō Te Kāwanatanga ki te āwhina. Mō te aha kē te take? Ei! Matika! Maranga e ngā tini ratonga a Te Kāwanatanga! I hea rā koutou i te tangihanga a te mātinitini? Nei rā te motu e tiro mākutu ana ki ngā momo āwhinatanga āu ki te hunga e mamae ana. Ki tā whakawaho titiro, he horokukū te ringa ki te tauawhi, he whakatōnanawe te waewae ki te tautoko. Nō reira, mā wai rā hei whakamauru? Ko tāku, kia kaua e riro mā ngā uri anake o Tauranga Moana e kawe! Ehara i te mea he parekura nui ka pāngia anake ki te hāpori o nāianei whakatipuranga, engari, ka rangona tonutia e ngā whakareanga e heke tonu mai nei. Kāti, e Te Kāwanatanga, uhia tō korowai manaaki ki runga ki a rātau kia ea ai te kōrero a kui mā, a koro mā, “Mā whero, mā pango te mahi ka oti”. Me te aha, me te tūmanako rawa ka purata anō te rere o ngā tai ki Tauranga – a tai wīwī, a tai wāwā, a tai e nui ai te koko tuangi i te pātaka kai o Tangaroa – tau ha! Nā Te Mānukanuka PāTAI TUARUA: HE TUHI MŌ TĒTAHI HAERENGA Ngā tohutohu · Āta pānui i te tuhinga mō tētahi haerenga e whai ake nei. · Ka rangona ngā kare ā-roto o te kaituhi i tana wehenga i ngā wāhi e nōhia rā e ia. · Āta tātaringia ai ngā hanganga tuhituhi me ngā nuka reo e whakamahia nei e te kaituhi hei tohu i tona aroha ki ōna rahi nāna ia i poipoi i ngā tau. · Kia 150–250 ngā kupu. He Tuhi Whakaaro Ko te hekenga mai Nō te tekau mā toru o ngā rā o Tīhema i te tau kotahi mano e iwa rau e ono tekau mā tahi au i wehe mai ai i te wā kāinga nā. I wehe mai mātau i  karana mā runga i te waka e kiia nei ko te Ruahine. E kore kē e wareware i a au taua rangi rā, engari me hoki āku kōrero ki te wā i mua i taku wehenga mai. E rua wiki au i te kāinga i te taha o aku mātua – aku mātua whāngai ki te whakaoti i ngā whakarite mō taku haere mai pēnei. I taetae katoa mai aku whanaunga ki te poroporoaki i a au, ā, nō te tekau mā rua o Tīhema i whakarerea atu ai e au aku mātua, aku whanaunga, ki Heretaunga. Pōuri ana te ngākau ki te kite iho i aku koroua e tangi ana, ēngari i pai ake ki a au te tangi i te wā kāinga i te tangi i  Ākarana. Hipa mai ana au i te wā kāinga, mate mai ana taku kuia i muri i a au – “Haere, e kui, haere! Ahakoa kāhore au i tae-ā-tinana atu ki te tangi ki a koe, i tae-ā-wairua atu, ā, kei te tangi tinana atu hoki i konei. Aue te mamae!” I te rangi o taku wehenga mai, i waea mai ētahi o ngā mea o Taumarunui ki a au, ki te poroporoaki mai i a au. Ko tētahi iwi mōhio ki te manaaki tangata ko ēnei o Taumarunui – a Ngāti Hauā rāua ko Ngāti Tūwharetoa. E rua tau au i reira e whakaako ana, a, nō taku wehenga mai i reira, i āta whakanuitia au e rātau, e kore rawa e wareware i a au ā rātau koha mai ki a au, me ā rātau manaakitanga maha i a au. Koutou o Taumarunui, kia ora mai rā! Ko tā koutou mōkai tēnei e mihi atu nei ki a koutou. Anei te whakataukī: “He kokonga whare e kitea, he kokonga ngākau e kore e kitea.” Mātāpuna (he whakahāngaitanga): Nā Tīmoti Karetu, i kitea rā i: http://www.tki.org.nz/r/maori/wharekura/whare09_st2_e.html PāTAI TUATORU: HE TUHINGA AUAHA Ngā tohutohu · Āta pānui i te tuhinga auaha e whai ake nei. · Kōrerohia mai nga tino take i whakarewahia ake ai e te kaituhi i tana tuhinga auaha. · Āta tātaringia ai te tuhinga auaha nā Pita Sharples kia kitea ai ngā hanganga tuhituhi me ngā nuka reo e whakamahia rā e te taituhi. · Kia 150–250 ngā kupu. He Tuhinga Auaha I motu koe e Hōri Tuakana ē Ki te Mangukaha ē Tangi ana Māmā Ka riri Pāpā Kua ngaro koe tuakana ē Ka haere atu au Ki te mihini ātea Taku hoa pūmau Taku hoa mau tonu E rua tekau hēneti te whiu Pāpā ana ngā ngutu wāhine ē Pahore ana te tuarā I te hapū a Mereraina ē Mataku ana Ngā tamatāne ē Ka haere atu au Ki te mihini ātea Taku hoa pūmau Taku hoa mau tonu E rua tekau hēneti te whiu Horo rā te haere O te moni ē Nā te hōiho nā te pia Tangi ana Māmā Ka riri te Pāpā Kua ngaro koe tuakana ē Ka haere atu au Ki te mihini ātea Taku hoa pūmau Taku hoa mau tonu E rua tekau hēneti te whiu Mātāpuna: Sharples, P., Te Ao Mārama, Volume 4 (Reed Publishing (NZ) Ltd, 1994), p 250. He puka tāpiri tēnei hei whakaoti i ō whakautu me e hiahiatia ana.  Āta tuhia te tau o te pātai. TAU PĀTAI He puka tāpiri tēnei hei whakaoti i ō whakautu me e hiahiatia ana.  Āta tuhia te tau o te pātai. TAU PĀTAI 1 SAMPLE PAPER Te Reo Rangatira 91664, 2014 Te Reo Rangatira 91664, 2014