TMOA-taumata7.indd TA U M AT A 7 TA U M AT A 7 PĀNGARAU HAUORA PŪTAIAO NGĀ REO TE MARAUTANGA O AOTEAROA TIKANGA Ā-IWI HANGARAU TE REO PĀKEHĀNGĀ TOI Kia kōtuituia ēnei āhuatanga ki ngā whenu katoa. TE WAIRUA NGĀ TIKANGA TE REO NGĀ UARA ME NGĀ WAIARO Waiora Koiri Taiao Tangata Kai 1. Ka tautohu i ētahi take kai ka pāpā mai ki ngā whānau, ki ngā hapori whānui rānei, me te whakatakoto rautaki ki te hiki ake i te oranga tangata. Tupuranga 2. Ka arotake i ētahi take hauora ka pā atu ki te tangata, me te whakatakoto i ngā rautaki kia noho ora ai te tangata. 3. Ka tātari i te pānga mai o ngā momo huihuinga tāngata ki te noho ora o te tangata me te hapori. Haumarutanga 4. Ka whakapakari pūkenga, whanonga hoki e pūmau ana ki ngā āhuatanga matatika, kia haumaru ai te noho a te tangata, a te rōpū, a te hapori. Akoranga Koiri 1. Ka arotake, ka whakarerekē i ngā pūkenga koiri whāiti ki te whakawhanake i ōna āheinga, e nui ake ai ōna kōwhiringa mahi pārekareka. 2. Ka whakahāngai i ngā pūmanawa me te arotake i te haumarutanga ina puta he mātātaki kikokiko, he āhuatanga hou rānei. Whakamahinga Pūkenga Koiri 3. Ka arotake, ka whakahāngai, ka whakamahi i ngā kaupapa koiri e tutuki ai ētahi hiahia o te hapori, o te iwi rānei. 4. Ka whakarite, ka whakatinana, ka arotake hoki i tētahi kaupapa koiri, me te tātari i ngā āhuatanga e tautoko ana i te mahi koiri hei hiki ake i te oranga tangata. Mātauranga Pūtaiao, Hangarau, Taiao me te Koiri 5. Ka whakamahi i ngā mātauranga me ngā rauemi tōtika kia pakari ake ngā pūkenga koiri. Hononga ki a Ranginui rāua ko Papatūānuku 1. Ka whakawhanake, ka whakatinana, ka arotake hoki i tētahi kaupapa tiaki taiao e whakauruuru ana i ngā tikanga mai i te tirohanga Māori. Hononga ki ētahi atu Taiao 2. Ka akiaki kia wātea mai ngā ratonga me ngā rauemi e hāngai ana, e ea ai ngā hiahia o ngā tāngata i te kura, i te hapori rānei. 3. Ka arotake i te wāhi ki ngā ture, ngā kaupapa here me ngā tikanga, e ea ai te matatika pāpori, ahakoa i te kura, i te hapori rānei. Whanaungatanga 1. Ka tātari i te āhua o ngā taura hono tāngata whaitake, ka aro atu ki ngā mātātaki me ngā hua ka puta. Huatau o te Whanaungatanga 2. Ka tātari i ngā mōhiohio, ka whiriwhiri whakatau, ka whakamahi i ngā pūmanawa mahi ngātahi hei whakataki i ngā taukumekume, i ngā whakataetae, me te rerekē haere o te āhua o ngā hononga tāngata. 3. Ka āta titiro ki ngā whakaaro me ngā uara o te porihanga e pā ana ki ētahi āhuatanga o te noho tahi; ka āta arotake i te pānga mai o ēnei ki te tuakiri whaiaro me te mauritau. Te Reo Matatini o te Pāngarau Ka whakawhitiwhiti whakaaro, ka āta wānanga te ākonga i āna mahi pāngarau, mā te kupu (ā-waha, ā-tuhi), mā te tohu, me ngā momo whakaahuahanga e hāngai ana. He mea nui tēnei hei tautoko i te whakatutukitanga o ngā whāinga paetae e whai ake nei, e pakari anō ai te whakaaro arorau, te whakaaro arohaehae, te whakaaro whaitake me te auahatanga o te ākonga e hāngai ana ki tēnei taumata. Te Whakamahinga o te Pāngarau Ka mārama te ākonga, ka arohaehae, ka arotake hoki ia i te takenga mai o te mātauranga pāngarau me ngā tini whakamahinga o te pāngarau. Me kākahu anō ngā whāinga paetae ki ngā momo horopaki maha o te ao whānui. Te Taurangi me te Tuanaki Te Tauanga Ka whakaoti rapanga, ka whakatauira pūāhua: Te Tauira me te Pānga 1. Ka whakamahi tikanga āhuahanga taunga e whai wāhi mai ana te pūwāhi, te rārangi torotika me te kōpiko. 2. Ka tūhura i ngā kauwhata pānga rārangi, kauwhata pānga rārangi-kore hoki, ā, ka tūhono i te hanga o te pānga ki te āhua o te kauwhata. 3. Ka whakamahi i ngā tapeke raupapa tāpiri, me ngā tapeke raupapa whakarea hoki. 4. Ka whakamahi pānga pākoki i ngā pūāhua ahu-2, ahu-3 hoki, tae atu ki te ture aho me te ture whenu. 5. Ka kōwhiri i ngā rauara e hāngai ana hei kimi i te otinga tino whaihua. Te Whārite me te Kīanga 6. Ka rāwekeweke i ngā kīanga taurangi hautanga, taupūtanga, taupūtanga kōaro hoki. 7. Ka tuhi, ka whakamahi whārite rārangi, whārite pūrua, whārite pākoki māmā hoki. 8. Ka tuhi, ka whakamahi whārite tukutahi, he rārangi-kore tētahi o ngā whārite. Te Tuanaki 9. Ka tūhura kauwhata pānga me ngā pānga rōnaki e hāngai ana, ā, ka whakamārama i te hononga o tētahi ki tētahi. 10. Ka whakamahi tikanga kimi pārōnaki, kimi pārōnaki-kōaro hoki e whai wāhi mai ana te pūrau. Ka whakaoti rapanga, ka whakatauira pūāhua: Te Tūhuratanga Tauanga 1. Ka whai i ngā tikanga mō te tūhuratanga tauanga: • ka whakahaere tirohanga tauanga mā te whakamahi tikanga tīpako matapōkere, tikanga whakamātau rānei, ka whakamahi rānei i ngā huinga raraunga kua oti kē te kohi mai; • ka arotake i te āhua o te ine i ngā taurangi, te tukanga whai tīpako, tukanga kohikohi raraunga hoki; • ka whakamahi mōhiotanga e pā ana ki te horopaki o te tūhuratanga, te tātaritanga raraunga torotoro me te hīkaro tauanga; • ka mārama ki ngā tikanga matatika e hāngai ana. 2. Ka whakaputa hīkaro, mai i ngā tirohanga tauanga me ngā whakamātau: • ka whakaputa matapae ōpaki, ka whakaoti marohi rāroto, marohi rāwaho hoki; • ka whakamahi tauanga māmā ki te whakatau tata i ngā tawhā taupori; • ka mārama ki te pānga o te rahi o te tīpako ki te tōtika, te taurangitanga rānei o tētahi whakatau tata. Te Aroā Tauanga 3. Ka arotake i ngā pūrongo tauanga: • ka mārama ki te tūponotanga, me te tūponotanga whai pānga o ngā whakapae; • ka tautohu i ngā hapa tīpako me ngā hapa kē atu ka hua mai i ngā rangahau me ngā pōti. Te Tūponotanga 4. Ka tūhura i ngā pūāhua tūponotanga: • ka whakatairite i ngā tuari tātai (pērā i te tuari hangarite) me ngā tuari whakamātau; • ka tātai tūponotanga mā te whakamahi tūtohi ararua, hoahoa rākau, whaihanga, me te hangarau e hāngai ana. Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea Te Ao Hurihuri Te Wāhi me te Taiao Ngā Mahinga Ohaoha Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. Tikanga ā-Iwi Hītori Matawhenua Ōhanga 7.1 Ka kawea, ka whakamahia e ngā hapori me ngā whenua ō rātou haepapa me ō rātou motika i roto i ngā horopaki ā-hapori, ā-whenua, ā-ao hoki. 7.2 I ētahi wā, nā te rerekē o ngā whakapono me ngā ariā ahurea, ka tutū te puehu, ka puta te mānukanuka. 7.1 Ko ngā āinga me ngā rōpū o mua i whakaawe i ngā pūtaketanga me ngā otinga o ngā tūāhua o mua e whai tikanga ana ki Aotearoa. 7.2 He rerekē ngā whakamārama a tēnā iwi, a tēnā iwi, mō ngā tūāhua e whai tikanga ana ki ngā tāngata o Aotearoa. 7.1 Ka rerekē haere ngā tauira tūturu, ngā tauira ahurea me ngā tukanga i te takanga o te wā, ā, ka rerekē anō te kōrahi mai i tēnā wāhi, ki tēnā wāhi. 7.2 Kua rerekē haere ngā whakaaro me ngā hononga ki te taiao tūturu me te taiao ahurea. 7.1 Mā te ōhanga ka mārama ngā take ohaoha o Aotearoa i tēnei wā. 7.2 Haere kōtui ai ngā take ohaoha kei Aotearoa nei. Ariā Matua Mā te raweke i ngā rawa huhua o te ao tangata me te ao māori, ka tū māia ki te whai wheako toi. Toi Ataata Ka whakawhanake ariā, ka whakamahi, ka whai māramatanga, ka whakawhitiwhiti whakaaro hōhonu: e whakaata mai ana i tōna ūnga ki te whakaputa whakaaro; i ōna pūkenga hei hanga, hei whakawhanake, hei whakawhānui; ki te tūāhua mahi. Ngā Mahi a te Rēhia Ka tūhura, ka whakamātau, ka whitiwhiti hōhonu, whitiwhiti whānui: i ōna ake tūmanakotanga; i ngā tūmomo mahi me ngā tukanga; i ngā ariā. Toi Puoro Ka tūhura, ka whakahaere rangahau, ka whakamātau, ka whakaputa whakaaro: i ōna ake tūmanakotanga i roto i te puoro, mō ngā mahi puoro hoki; ki āna mahi puoro i runga i te mōhio. Ngā Momo Tūhuratanga Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei. Te Reo Matatini o te Pūtaiao Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu. Te Whakamahinga o te Pūtaiao Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao. Te Ao Tūroa Ō Ahupūngao Ō Kawekawe Te Rauropi 1. Ka torotoro i ngā rerenga tukanga koiora o te tipu, o te kīrehe. 2. Ka mārama ki te pāhekoheko o te pītau-ira me te taiao i roto i te whakatinana ira. Te Taiao 3(i) Ka whakamārama me pēhea e puta ai ngā panoni ā-ira ki rō taupori i ngā pāhekoheko o ngā āhuatanga taiao me te whiringa māori. 3(ii) Ka torotoro i ngā tauira horahora hauropi, ā, ka whakamārama i ētahi take mō aua tauira. Papatūānuku 4(i) Ka mārama haere me pēhea te tukanga nukupapa, me ērā atu āhuatanga ā-nuku, e hanga ai, e panoni ai i te mata o Papatūānuku. 4(ii) Ka mārama me pēhea e taea ai e ngā mahi a te tangata te whakarerekē i ngā hurihanga e tautoko ana i te ora i runga i a Papatūānuku. Ranginui 5. Ka whakamārama i ngā āhuatanga me ngā hurihanga-ora o ētahi tūmomo whetū, tae atu ki ngā panoni pūngao me te wā. Te Tōpana me te Nekenga, Te Ngaru me te Ngotangota, Te Hiko me te Autō (i) Ka tūhura i ēnei tītohunga ā-rongo ki te whakamārama kounga, tatau hoki, i ētahi pūāhua kāore e mōhio whānuitia ana. (ii) Ka tātari raraunga ki te whakatau i ngā ia, i ngā hononga matatini o ētahi tītohunga ā-rongo. (iii) Ka whakamahi i ngā huatau ahupūngao ki te whakamārama i tētahi whakamahinga hangarau, whakamahinga koiora rānei, o te ahupūngao. Ngā Āhuatanga me ngā Panoni Matū 1. Ka tūhura, ka ine i ngā āhuatanga kawekawe me te ōkiko o ētahi rōpū pūmatū pēnei i te waikawa me te pāpāhua, me ētahi pūhui whaiwaro, pūhui warokore hoki. Te Whakamahi Pūmatū 2. Ka whakamārama i te ao māori mā te mātai matū, ka whakamārama hoki me pēhea e whakamahia ai e te porihanga hei whakaea hiahia, hei whakaoti take, hei whakaputa hoki i te momo hangarau hou. Te Hanga Matū 3(i) Ka mōhio ki te pānga o te hanga me te honohono ki ngā āhuatanga o te pūmatū. 3(ii) Ka mārama haere, ka whakamahi i ngā huatau matū taketake (hei tauira, ngā mātāpono taurite) hei whakamārama mātakinga. Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua 1. Ka ako i ngā huatau matua me ngā kōrero o mua o te pūtaiao, me ngā wāhi i roto i ngā pou pūtaiao. Ka ako haere e pā ana ki ngā huringa tautake o te pūtaiao e tupu haere ana. 2. Ka mārama haere ki ngā huatau o te tautake o te mātauranga, kia kite ai i ngā uara taketake o te pūtaiao, he rerekē i ērā o te tangata whenua. Ka mārama haere ki ngā tikanga whakahaere o te mātauranga pūtaiao, me te ako i ngā kōrero mō ētahi tauira whakapai, whakakino rānei. Ka tirohia ētahi take porihanga o ēnei rā e pā ana ki ngā matatika pūtaiao, me pēhea hoki e uruparehia ai. TE WHAKARONGO, TE PĀNUI, TE MĀTAKITAKI Ngā tukanga me ngā rautaki Ka āhei te ākonga ki: • Te kōtuitui i ngā puna mōhiohio, ngā tukanga me ngā rautaki i runga i te whai hua, i te māia, me te hāngai pū, hei tautohu, hei hanga, hei whakapuaki i ngā ariā kei te hōhonu kē atu. Ngā Tohu: – ka tīpako, ka pānui i ngā tuhinga hei mahi pārekareka noa, hei oranga ngākau whaiaro mōna; – ka āta kite, ka mārama ki ngā hononga i waenga i te reo ā-waha, te reo ā-tuhi, me te reo ataata, ka kite anō i te hua o ēnei āhuatanga; – ka kōtuitui i ngā puna mōhiohio me ngā mātauranga kua mau kē i a ia i runga i te whai hua, i te māia, me te hāngai pū, e mārama ai ngā momo tuhinga ka huhua kē ake, ka uaua kē ake; – ka tīpako, ka whakamahi i ngā rautaki tukatuka, kimi māramatanga e tika ana, i runga i te māia me te āhei ki te whakawāwā; – ka wānanga arohaehae i ngā tuhinga i runga i te mārama me te māia; – ka aroturuki, ka arotake i a ia anō, ka whakaahua ā-kupu i te ahu whakamua, me te whakaatu i tāna e ako ana i runga i te māia. Mā te whai i ēnei tukanga me ēnei rautaki i āna mahi whakarongo, pānui, mātakitaki, ka āhei te ākonga ki: Ngā whāinga me ngā hunga mā rātou ngā tuhinga • Te whakaatu i te mārama whakawāwā he mea tārai te tuhinga kia hāngai ki te āhua o te whāinga me te hunga mā rātou taua tuhinga. Ngā Tohu: – ka āta kite, ka mārama he mea āta waihanga ngā tuhinga kia rite ki ngā koronga maha, ki ngā āhuatanga maha, ka kite anō i te hua o tēnei āhua; – ka tautohu i te titiro a tēnā, a tēnā i roto i ngā tuhinga, me te āta kite mā te tuhinga tonu pea e whakatau te tūnga o te kaipānui; – ka arotake i te whaitake me te whai hua o ētahi tuhinga. Ngā ariā • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki ngā ariā o roto, o waenga, ā, kei tua anō i ētahi tuhinga. Ngā Tohu: – ka kapo i te tikanga, mā te mārama ki ngā ariā ka hōhonu kē ake, ka hōhonu kē ake; – ka whiri i ngā hononga, mā te tātari i ngā ariā o roto, o waenga i ngā tuhinga, i ngā horopaki maha; – ka āta kite he maha pea ngā pānuitanga e taea ana i roto i tētahi tuhinga; – ka mahi, ka tautoko hīkarotanga mai i ngā tuhinga, ko ia anake. Ngā āhuatanga reo • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki te wāhi ki ngā āhuatanga reo hei whakaputa pānga i roto, i waenga i ngā tuhinga. Ngā Tohu: – ka tautohu i te maha tonu o ngā āhuatanga reo ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata ka hōhonu kē ake, ka hōhonu kē ake, ka mārama anō ki te hua o tēnā, o tēnā; – ka nanao atu i te huhua o ngā kupu hei kapo i te tikanga o te kōrero; – ka mārama ki te mahi tahi a ngā tikanga tuhi ki te kawe i te whakaaro, ki te whakaputa pānga, ā, ka tātari anō i tēnei āhua; – ka mārama he rerekē anō ngā reo me te āhua o te tuhi o tēnā, o tēnā kaituhi, ka kite anō i te hua o ēnei rerekētanga. Te hanga • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki te maha tonu o ngā whakatakotoranga. Ngā Tohu: – ka tautohu, ka mārama anō ki ngā āhuatanga me ngā tikanga o te maha tonu o ngā whakatakotoranga tuhinga, ka kite anō i te hua o ēnei hei kawe i ngā whakaaro o roto i te tuhinga. TE KŌRERO, TE TUHITUHI, TE WHAKAATU Ngā tukanga me ngā rautaki Ka āhei te ākonga ki: • Te kōtuitui i ngā puna mōhiohio, ngā tukanga me ngā rautaki i runga i te whai hua, i te māia me te hāngai pū, hei tautohu, hei hanga, hei whakapuaki i ngā ariā kei te hōhonu kē atu. Ngā Tohu: – ka whakamahi i te mārama kukune ki ngā hononga i waenga i te reo ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata ina titoa he tuhinga; – ka tito i te maha tonu o ngā tuhinga kei te kaha kē atu te matahuhua me te uaua, e honohono tahi ana anō ngā whakaaro o roto, mā te kōtuitui i ngā puna mōhiohio me ngā rautaki tukatuka; – ka kimi i ngā whakahokinga kōrero mai, me te kuhu atu i ngā whakatikatika kia mārama ake ai ngā tuhinga, kia nui ake anō te pānga; – ka huritao ki āna ake tuhinga: ka aroturuki, ka arotake i tāna ake ahu whakamua, ka whakahua i tāna e ako ana i runga i te māia. Mā te whai i ēnei tukanga me ēnei rautaki i āna mahi whakarongo, pānui, mātakitaki, ka āhei te ākonga ki: Ngā whāinga me ngā hunga mā rātou ngā kōrero • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki te tārai i ngā tuhinga kia hāngai ai ki ngā hunga maha, ki ngā whāinga maha. Ngā Tohu: – ka hanga i te maha tonu o ngā tuhinga e whakaatu ana i te mārama ki te whāinga me te hunga mā rātou te tuhinga, me te hua o ēnei mea, mā te āta kōwhiri i ngā kupu, i ngā whakaaro, i te reo, me te hanga e rite ana; – ka hiki ake, ka kawe roa i te reo whaiaro i ngā wāhi e hāngai ana. He Kupu Whakaahua i te Matatau Ka taea e te ākonga te tārai ngā momo kōrero huhua kia whaihua tonu, hei whakapuaki i ōna ake ariā, i ōna ake whakaaro, hei tautoko, hei wero i ō ētahi atu. Ka taea anō e ia te whakamahi me te tautohu ngā āhuatanga taha reo, taha ahurea e ārahi ana i te whakamāoritanga, e āhei ai ia ki te urupare arohaehae ki ngā tuhinga. (E whai ana i te Common European Framework for Languages, Global Scale Level B1: Independent User; Council of Europe, 2001.) Te Whakawhiti Whakaaro I ngā horopaki reo, ahurea-pāpori kua tīpakohia, koinei ngā mahi ka oti i te ākonga: I runga i te tīpako me te whakamahi i te reo, i ngā tohu, i ngā tānga hei whakawhiti whakaaro • te whakawhiti i ngā mōhiohio, i ngā ariā me ngā whakaaro mā roto i ngā momo tuhinga huhua ka uaua kē atu, ka uaua kē atu; I runga i te whakataki i a ia, me te whakapā atu ki ētahi atu • te toro i ngā whakaaro o ētahi atu, tae atu ki te hanga me te whakawhitiwhiti i ngā titiro whaiaro; I runga i te uru atu me te whai wāhi atu ki ngā hapori • te uru ki ngā kōrerorero auroa, me te tuhi i ngā tuhinga auroa. Te Mātauranga Reo Ka taea e te ākonga: • te tātari ngā whakatakoto o te reo e ākona ana i ngā tuhinga maha, mō ngā kaupapa maha; • te toro i te whakaaturanga o te tikanga o te kupu, puta noa i ngā reo maha. Te Mātauranga Ahurea Ka taea e te ākonga: • te tātari ngā whakatakoto o te/ngā ahurea e ākona ana, mō ngā kaupapa maha, mā ngā hunga maha; • te tātari i te wāhi ki te reo e ākona ana hei whakaatu i ngā tikanga ā-iwi. Ngā ariā • Te tīpako, te whakahiato, te whakawhiti i ngā ariā kawe roa, mō ngā kaupapa huhua noa. Ngā Tohu: – ka whakahiato, ka whakawhiti, ka kawe roa i ngā ariā, ngā mōhiohio, me ngā māramatanga rerewhānui; – ka waihanga tuhinga kopi kua āta whakamaheretia, e honohono pai ana, mā te tāpiri taipitopito ki ngā ariā, mā te hono haere rānei i ngā ariā, i ngā taipitopito rānei; – ka whakaatu i te mārama hōhonu ki te maha tonu o ngā aronga, o ngā titiro. Ngā āhuatanga reo • Te tīpako me te kōtuitui haere i te maha tonu o ngā āhuatanga reo kia hāngai tonu, e tutuki ai ngā pānga huhua. Ngā Tohu: – ka āta whakamahi i te maha tonu o ngā āhuatanga ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata hei kawe i te whakaaro, i te pānga, me te rere noa o te kupu i te waha, e pārekareka ai ngā kōrero ki te hunga mā rātou te tuhinga; – ka nanao atu i te huhua o ngā kupu hei āta whakapuaki i te whakaaro whāiti; – ka whakamahi i te maha tonu o ngā tikanga tuhi, tae atu ki te whakatakoto tika i te kōrero me ngā tikanga tātaki, i runga i te hāngai, i te whai hua, me te tika. Te hanga • Te whakariterite tuhinga, me te whakamahi i te huhua o ngā whakatakotoranga e hāngai ana, e honohono ana, e whai hua ana. Ngā Tohu: – ka whakariterite, ka whakahiato i ngā ariā me ngā mōhiohio hei whakatinana i tētahi whāinga, i tētahi pānga rānei, me te āta nanao atu i ngā āhuatanga me ngā tikanga o ētahi whakatakotoranga tuhinga huhua. Ngā Āhuatanga o te Ākonga Nā te whānui ake o te puna kupu ka kaha ake te tautoko, te whakawhitiwhiti māramatanga, te whakakotahi hei whakatau, hei whakaiti rānei. E whakamahi ana i ngā āhuatanga katoa o te reo me te tinana hei whakatau tika i ngā take, hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto me te mōhiohio. E takahuri ana i te reo mā te whakapārekareka, mā te kupu peha, mā te kupu huna. ā-Waha ā-Tā ā-Tinana Āheinga Reo Ka tutuki te whānuitanga o ngā āheinga reo i roto i te wairua ngahau me te hiahia ki te whakawhitiwhiti whakaaro. 1. Ka mārama ki ngā tikanga peha i roto i te reo kōrero, te reo tuhi, me te reo ataata. 1. Ka matapaki, ka wetewete i ngā ariā ahurea me ngā ariā hapori hei tūāpapa mō te tuhinga me ngā reo ataata. 1. Ka mārama ki te reo ā-tinana i ngā horopaki huhua, ahakoa ōpaki, ōkawa rānei. 2. Ka whakamahi i ngā āhuatanga katoa o te reo me te tinana hei whakatau tika i ngā take, hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto, me te mōhiohio. Puna Reo Ka tipu haere tonu te puna kupu me ōna āhuatanga katoa. 2. Ka whakaputa i ngā momo kōrero Māori ake nei, reo kē atu rānei hei whakaniko ake i te whakawhitinga. 2. Ka whānui ake te puna kupu e taea ai te tautoko, te whakawhitiwhiti māramatanga, te whakakotahi hei whakatau, hei whakaiti rānei. Rautaki Reo Ka whakamahi rautaki reo, ā, ka taea te whakamārama ngā huarahi kua whāia hei whakatutuki i tāna i whakaputa ai, i rongo ai. 3. Ka mōhio me pēhea te whakapuaki whakaaro kia tino ū te māramatanga ki te kaiwhakarongo. 4. Ka whakamahi i te reo arohaehae hei whakaaroaro, hei tātari i ngā kōrero me ngā tuhinga. 3. Ka whakarite i ngā rautaki tukanga kia mārama ai ētahi tuhinga, ētahi reo ataata rongonui me ngā momo tuhinga mai i neherā tae noa ki tēnei wā. 4. Ka whakahāngai mōhiotanga o te hanganga reo tuhi me te reo ataata hei rautaki rapu māramatanga. 5. Ka torotoro, ka whakahiato, ka whakarite i ngā rautaki rangahau mai i te puna mōhio whānui. 6. Ka whānui, ka pakari ngā rautaki tuhituhi e taea ai te whakangahau, te whakamōhio rānei i te kaipānui i roto i te wairua ngahau. 3. Ka hāngai te reo ā-waha me te reo ā- tinana ki te kaupapa. Ngā Āhuatanga o te Hangarau 1. Ka tūhura i ngā momo hangarau ka taea te whakarerekē i roto i ngā āhuatanga o te tangata, me ngā rauropi katoa, pērā i: • te whakaōrite whaioranga; • te raweke ira tangata. 2. Kia mārama ki ngā pāpātanga ki ngā whakapono o te tangata. 3. Ka tūhura, ka tautohe i ngā painga ohaoha o ētahi otinga me te pānga ki: • ngā whānau, hapū, iwi rānei; • ngā rohe, te motu, te ao whānui hoki. Te Whakaharatau Hangarau 4. Ka arohaehae i ngā otinga whaiaro, ā ētahi atu hoki, kia ahu whakamua ai te mahi. 5. Ka aromātai, ka whakamātau i ngā otinga, kia taea ai te whakarerekē, te whakahāngai. 6. Ka kōwhiri i ngā whakatakotoranga kia tika ai te otinga. 7. Ka whakatairanga, ka parahau i ngā otinga i runga anō i te āhua o te hiahia, o te urupare a te kiritaki, a te hapori whānui hoki. TE REO MĀORI