TMOA-taumata8.indd TA U M AT A 8 TA U M AT A 8 PĀNGARAU HAUORA PŪTAIAO NGĀ REO TE REO MĀORI TE MARAUTANGA O AOTEAROA TIKANGA Ā-IWI HANGARAU TE REO PĀKEHĀ Ariā Matua Mā te raweke i ngā rawa huhua o te ao tangata me te ao māori, ka tū māia ki te whai wheako toi. Toi Ataata Ka whakawhanake ariā, ka tīpako rawa tā, ka whai whakaaro maioha, ka whai māramatanga, ka tau hoki ngā whakaaro: ki tana tūmomo mahi; ki te huhua o ngā huarahi mahi. Ngā Mahi a te Rēhia Ka tūhura, ka whakawhanake, ka whakaatu, ka arotake: i ngā huarahi whakamātau ariā; i ngā ariā mō tētahi tūmomo mahi; i tōna matatau ki ngā mahi; i āna mahi. Toi Puoro Ka tūhura, ka whakaatu mai, ka aromātai whānui: i ngā huarahi whakamātau; i ōna pūkenga puoro, i āna mahi puoro; i runga i tōna matatau, hei whakamātautanga mā te whakaminenga whānui. NGĀ TOI Ngā Āhuatanga o te Hangarau 1. Ka taukumekume i te pāpātanga o te otinga hangarau ki: • ngā uara, ngā whakapono, me ngā waiaro; • ngā matatika o te tangata; • te ao tōrangapū; • te toitūtanga; • te taha ohaoha. Te Whakaharatau Hangarau 2. Ka whakawhanake i ngā pūkenga whakahaere mahi kia puta ai he otinga. 3. Ka whakarite rautaki hei whakatairanga i ngā otinga. He Kupu Whakaahua i te Matatau Ka taea e te ākonga te tārai ngā momo kōrero huhua kia whaihua tonu, hei whakapuaki i ōna ake ariā, i ōna ake whakaaro, hei tautoko, hei wero i ō ētahi atu. Ka taea anō e ia te whakamahi me te tautohu ngā āhuatanga taha reo, taha ahurea e ārahi ana i te whakamāoritanga, e āhei ai ia ki te urupare arohaehae ki ngā tuhinga. (E whai ana i te Common European Framework for Languages, Global Scale Level B1: Independent User; Council of Europe, 2001.) Te Whakawhiti Whakaaro I ngā horopaki reo, ahurea-pāpori kua tīpakohia, koinei ngā mahi ka oti i te ākonga: I runga i te tīpako me te whakamahi i te reo, i ngā tohu, i ngā tānga hei whakawhiti whakaaro • te whakawhiti i ngā mōhiohio, i ngā ariā me ngā whakaaro mā roto i ngā momo tuhinga huhua ka uaua kē atu, ka uaua kē atu; I runga i te whakataki i a ia, me te whakapā atu ki ētahi atu • te toro i ngā whakaaro o ētahi atu, tae atu ki te hanga me te whakawhitiwhiti i ngā titiro whaiaro; I runga i te uru atu me te whai wāhi atu ki ngā hapori • te uru ki ngā kōrerorero auroa, me te tuhi i ngā tuhinga auroa. Te Mātauranga Reo Ka taea e te ākonga: • te tātari ngā whakatakoto o te reo e ākona ana i ngā tuhinga maha, mō ngā kaupapa maha; • te toro i te whakaaturanga o te tikanga o te kupu, puta noa i ngā reo maha. Te Mātauranga Ahurea Ka taea e te ākonga: • te tātari ngā whakatakoto o te/ngā ahurea e ākona ana, mō ngā kaupapa maha, mā ngā hunga maha; • te tātari i te wāhi ki te reo e ākona ana hei whakaatu i ngā tikanga ā-iwi. Ngā Āhuatanga o te Ākonga Kua mārama ake, kua mātanga ake ki te mana o te reo kōrero me ōna āhuatanga katoa. E torotoro ana kia mārama ake ai ki a ia, ki ētahi atu rānei ngā whakaaro me ngā ariā hōhonu. Kua mōhio he mana tō te reo kōrero me te reo ā-tinana i roto i te kōrero. Ka māia tonu ki te pare i ngā whakararu me ngā pātai matawhawhati. ā-Waha ā-Tā ā-Tinana Āheinga Reo Ka tutuki te whānuitanga o ngā āheinga reo i roto i te wairua ngahau me te hiahia ki te whakawhitiwhiti whakaaro. 1. Ka mārama ki ngā kōrero huna nā te mōhio ki te wāhi ki ētahi kaikōrero i roto i te kaupapa. 1. Ka mau ā-tuhi, ā-tānga hoki ngā whakatakotoranga me ngā āhuatanga o ngā momo reo tuhi maha. 2. Ka kitea te hōhonutanga o te whakaaro me te hihiri ki te kaupapa i roto i āna tuhinga, ā, ka whaihua te nuinga o āna tuhinga. 1. Ka mārama ki te reo ā-tinana i ngā horopaki huhua ahakoa ōpaki, ōkawa rānei. 2. Ka whakamahi i ngā āhuatanga katoa o te reo me te tinana hei whakatau tika i ngā take, hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto, me te mōhiohio. Puna Reo Ka tipu haere tonu te puna kupu me ōna āhuatanga katoa. 2. Ka whakaputa i ngā kupu, ngā kīanga me ngā rerenga hei whakapuaki kare ā-roto. 3. Ka tino mārama āna tuhinga i te hāngai pū o ngā kupu, o ngā kōrero peha, o te whakatakoto kupu ki te kaupapa. Rautaki Reo Ka whakamahi rautaki reo, ā, ka taea te whakamārama ngā huarahi kua whāia hei whakatutuki i tāna i whakaputa ai, i rongo ai. 3. Ka hanga kōrero kia whai i tāna ake whakatakoto hei whakatairanga, hei whakaniko, hei whakanui i tētahi āhuatanga. 4. Ka tautohu, ka arohaehae i ngā tino āhuatanga o te reo me te whakaaturanga a te kaikōrero. 4. Ka whakarite rautaki rangahau hei whakawhānui ake i ōna pūkenga rangahau. 5. Ka tīpako i tāna e hiahia ana mai i te puna reo me te puna tikanga kia taea ai te whakataurite i te tirohanga a te kaituhi ki tā te kaipānui. 6. Ka mārama ki ngā kounga tuhituhi e hāngai ai te tuhinga ki te kaipānui, ki te kaupapa me te take i tuhia ai. , 3. Ka hāngai te reo ā-waha me te reo ā-tinana ki te kaupapa. Te Reo Matatini o te Pāngarau Ka whakawhitiwhiti whakaaro, ka āta wānanga te ākonga i āna mahi pāngarau, mā te kupu (ā-waha, ā-tuhi), mā te tohu, me ngā momo whakaahuahanga e hāngai ana. He mea nui tēnei hei tautoko i te whakatutukitanga o ngā whāinga paetae e whai ake nei, e pakari anō ai te whakaaro arorau, te whakaaro arohaehae, te whakaaro whaitake me te auahatanga o te ākonga e hāngai ana ki tēnei taumata. Te Whakamahinga o te Pāngarau Ka mārama te ākonga, ka arohaehae, ka arotake hoki ia i te takenga mai o te mātauranga pāngarau me ngā tini whakamahinga o te pāngarau. Me kākahu anō ngā whāinga paetae ki ngā momo horopaki maha o te ao whānui. Te Taurangi me te Tuanaki Te Tauanga Ka whakaoti rapanga, ka whakatauira pūāhua: Te Tauira me te Pānga 1. Ka whakamahi i ngā tikanga āhuahanga o te motunga koeko. 2. Ka tuhi, ka whakamārama i ngā kauwhata pānga me ngā kauwhata pānga kōaro, kauwhata pānga huri kōaro e hāngai ana. 3. Ka whakamahi whiriwhiringa raupapa, whiriwhiringa raupapa-kore hoki. 4. Ka whakamahi tikanga whakanoho rārangi kōpiko, tauira taupū kōaro, me ngā tikanga rorohiko mō te kauwhata rārangi. 5. Ka tuhi hoahoa rauara hei whiriwhiri i te otinga e tino whaihua ana, ka whakamārama hoki i ngā ara matua. Te Whārite me te Kīanga 6. Ka rāwekeweke i ngā kīanga pākoki. 7. Ka tuhi, ka whakamahi whārite pākoki, whārite pūrau, me ētahi atu whārite rārangi-kore. 8. Ka tuhi, ka whakamahi pūnaha whārite tukutahi, ka whai wāhi mai kia toru ngā whārite rārangi, kia toru hoki ngā taurangi, ka whakamārama hoki i te otinga i runga i te āhua o te horopaki. 9. Ka rāwekeweke tau hiato hei whakaoti whārite, ā, ka whakaatu anō ki te kauwhata. Te Tuanaki 10. Ka tautohu i ngā aruarunga me ngā tepe o tētahi pānga. 11. Ka whiriwhiri, ka whakamahi i ngā tikanga maha mō te kimi pārōnaki, te kimi pāwhaitua, te kimi pārōnaki kōaro o tētahi pānga, pērā i te tikanga tātari me te tikanga tau. 12. Ka hanga whārite pārōnaki, ka whakamārama hoki i ngā otinga. Ka whakaoti rapanga, ka whakatauira pūāhua: Te Tūhuratanga Tauanga 1. Ka whai i ngā tikanga mō te tūhuratanga tauanga: • ka whakahaere tirohanga tauanga, whakamātau tauanga rānei, mā te whakamahi tikanga whakamahere whakamātau tauanga, ka whakamahi rānei i ngā huinga raraunga kua oti kē te kohi mai; • ka whiriwhiri, ka whakamahi, ka arotake i ngā tauira tauanga e whaihua ana ki te whakatakoto matapae, ki te kimi whakamārama (pērā i te ine hononga taurangi rārangi mō te raraunga matarua, me te tauira tāpiripiri mō te raraunga houanga); • ka whakamahi mōhiotanga ki te horopaki o te tūhuratanga, ka whakamahi tikanga tātari raraunga hōpara, ka whakamahi tikanga hīkaro tauanga; • ka whakamārama i ngā whakakitenga, ka arotake i ngā wāhanga katoa o te tūhuratanga; • ka mārama ki ngā tikanga matatika e hāngai ana. 2. Ka whakaputa hīkaro, mai i ngā tirohanga tauanga me ngā whakamātau: • ka whiriwhiri i ngā whakataunga tata me ngā whaitua taupono mō te toharite, te hautanga me te rerekētanga; • ka whakamahi tikanga pērā i te tīpako anō, me te whakamatapōkere, ki te aromatawai i te whaitakenga o te taunakitanga. Te Aroā Tauanga 3. Ka arotake i te whānuitanga o ngā momo pūrongo pāpāho, pērā i ngā pōtitanga, ngā tirohanga tauanga, ngā whakamātau me ngā rangahautanga mātakitaki; • ka arohaehae i ngā kōrero mō te takenga mai o tētahi pānga; • ka whakamārama i ngā pae hapa. Te Tūponotanga 4. Ka tūhura i ngā pūāhua tūponotanga: • ka tātai i te tūponotanga o ngā pāpono wehe kē, pāpono paheko me ngā pāpono whakawhirinaki; • ka tātai, ka whakamārama i ngā uara me ngā ine mahora o ngā taurangi motumotu matapōkere; • ka whakamahi i ngā momo tuari pērā i te tuari Poisson, te tuari huarua me te tuari hangarite. Kia kōtuituia ēnei āhuatanga ki ngā whenu katoa. TE WAIRUA NGĀ TIKANGA TE REO NGĀ UARA ME NGĀ WAIARO Waiora Koiri Taiao Tangata Kai 1. Ka āta tātari i ētahi take hauora o te ao whānui, me te whakapuaki whakaaro mō te pānga mai o aua take ki te oranga tangata me te uri whakatipu. Tupuranga 2. Ka āta arotake i ētahi raraunga hei āwhina i te whakatakoto rautaki e ora ai te tangata i ēnei rā me ngā rā kei te heke iho. 3. Ka arotake i ngā tikanga, ngā waiaro me ngā ture a te porihanga e pā ana ki ngā take hauora o ēnei rā, me te tātari i te pānga mai o ēnei ki te oranga o te iwi. Haumarutanga 4. Ka tātari i ngā matawaenga, me ngā take matatika o ēnei wā e pā mai ana ki te noho ora o te tangata. Akoranga Koiri 1. Ka waihanga, ka whakamahi, ka arotake i ētahi rautaki hei whakawhanake i ngā pūmanawa koiri. Whakamahinga Pūkenga Koiri 2. Ka hanga, ka whakamahi, ka arotake i ngā rautaki e tōtika ai, e haumaru ai te whai wāhi atu ki ngā horopaki kikokiko, mātātaki rānei. 3. Ka hanga, ka whakamahi i ngā rautaki e tutuki pai ai ngā hiahia o te iwi i roto i ngā mahi koiri whaiaro, koiri ā-rōpū rānei. Mātauranga Pūtaiao, Hangarau, Taiao me te Koiri 4. Ka whakamātau, ka arohaehae i te hāngaitanga o te mātauranga me ngā rauemi pūtaiao, hangarau hoki ki ngā mahi whakapakari tinana. Hononga ki a Ranginui rāua ko Papatūānuku 1. Ka whakarite i tētahi kaupapa tiaki taiao o te rohe, o te motu, o te ao rānei mai i te tirohanga Māori, mā tētahi rōpū kaitiaki. Hononga ki ētahi atu Taiao 2. Ka tūhura, ka whakatakoto whakaaro mō ngā rongoā taiao hei whakaora i te wairua, te hinengaro, me te tinana, me te noho haumaru tonu. 3. Ka āta tātari i te kōtuinga o ngā tāngata, ngā ratonga, te pānga mai o te hangarau me ngā ture e pā ana ki te oranga taiao. Whanaungatanga 1. Ka āta tātari i te āhua o ngā hononga tāngata i ngā horopaki huihuinga tāngata huhua. Huatau o te Whanaungatanga 2. Ka āta tātari i ngā wheako, ngā waiaro me ngā uara ka whai wāhi mai ki ngā taukumekume; te whakaahua i ngā huarahi hei whai e pai ake ai ngā hononga tāngata. 3. Ka āta tātari i te pānga mai o te tuakiri whaiaro, te tuakiri ā-iwi, me te tuakiri ā-motu ki te oranga o te tangata. Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea Te Ao Hurihuri Te Wāhi me te Taiao Ngā Mahinga Ohaoha Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho. E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana. Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei. E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata. Tikanga ā-Iwi Hītori Matawhenua Ōhanga 8.1 Mā ngā whakapono tōrangapū e waihanga te porihanga, ā, e rerekē ana te urupare a te takitahi, a te rōpū rānei ki ēnei whakapono tōrangapū. 8.2 Ka whakaawe te āhua o te whakahou i ngā motika, ngā tūranga me ngā haepapa o te takitahi me te hapori, ā, ka whakaawe anō hoki ngā motika, ngā tūranga me ngā haepapa o te takitahi me te hapori i te āhua o te whakahou. 8.1 Ko ngā pūtaketanga, ngā otinga me ngā whakamāramatanga i ngā tūāhua o mua e whai tikanga ana ki Aotearoa nei, he tino pakeke, ā, kei te tautohetia. 8.2 E whakaata mai ana ngā tikanga o te wā i ngā āinga pāpori, ngā āinga ohaoha me ngā āinga tōrangapū hoki. 8.1 Ko ngā taiao tūturu me ngā taiao ahurea ka waihangatia e ngā tukanga pāhekoheko, ā, ka taka i raro i ngā pāpātanga me ngā kōrahi rerekē. 8.2 He rerekē ngā uara, ngā whakaaro me ngā urupare a te tangata ki ngā kōwhiringa, ngā aukati me ngā otinga ohaoha, pāpori, ā-taiao hoki o te whakarite me te whakatau kaupapa. 8.1 Tino māia ngā mākete kei te pai ngā mahi, engari me whakatōtika te kāwanatanga i ngā mākete kāhore i te tuku pai, i te tuku tika rānei, i ngā hua. 8.2 He maha tonu ngā whakaawenga kei runga i te āhua me te rahi o te ōhanga o Aotearoa. Ngā Momo Tūhuratanga Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei. Te Reo Matatini o te Pūtaiao Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu. Te Whakamahinga o te Pūtaiao Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao. Te Ao Tūroa Ō Ahupūngao Ō Kawekawe Te Rauropi 1. Ka tūhura i ngā tukanga kukuwhatanga i puta ake ai te kanorau koiora i runga i a Papatūānuku; ka tirotiro i te wāhanga me te pānga o te tangata i roto i aua tukanga. 2. Ka mārama ki te raweke ā-pūtaiao i te whakawhitinga mōhiohio ā-ira, ā, ka hanga whakatau mutunga mārama tonu mō ngā pānga pāpori, matatika, koiora hoki e pā ana ki tēnei mahi. Te Taiao 3. Ka mārama ki ngā hononga o te rauropi ki tōna taiao. Papatūānuku 4. Ka whakawhanake māramatanga ki ngā pāhekoheko, i roto i te wā, o te mahi a te tangata ki ngā hurihanga māori o Papatūānuku. Ranginui 5. Ka whakamahi i ngā huatau mō te tawhiti, te wā, me te tō-ā-papa, hei tūhura i ngā tūāhua ā-rangi me ngā mōhiotanga hou mō te ikarangi me te ao tukupū. Te Tōpana me te Nekenga, Te Ngaru me te Ngotangota, Te Hiko me te Autō (i) Ka tūhura i ēnei tītohunga ā-rongo ki te whakamārama kounga, tatau hoki, i ētahi pūāhua kāhore e mōhio whānuitia ana. (ii) Ka tātari, ka arotake raraunga ki te whakatau i ngā ia, i ngā hononga matatini o ētahi tītohunga ā-rongo. (iii) Ka whakamahi huatau ahupūngao ki te whakamārama i tētahi whakamahinga ā-hangarau, ā-koiora, ā-rangi rānei, o te ahupūngao, me te matapaki i ētahi take e puta ake ana. Ngā Āhuatanga me ngā Panoni Matū 1. Ka tūhura, ka ine i ngā āhuatanga kawekawe me te ōkiko o ētahi rōpū pūmatū pēnei i te waikawa me te pāpāhua, me ētahi pūhui whaiwaro, pūhui warokore hoki. Te Whakamahi Pūmatū 2. Ka whakamārama i te ao māori mā te mātai matū, ka whakamārama hoki me pēhea e whakamahia ai e te porihanga hei whakaea hiahia, hei whakaoti take, hei whakaputa hoki i te momo hangarau hou. Te Hanga Matū 3(i) Ka mōhio ki te pānga o te hanga me te honohono ki ngā āhuatanga o te pūmatū. 3(ii)Ka mārama haere, ka whakamahi i ngā huatau matū taketake (hei tauira, ngā mātāpono taurite) hei whakamārama mātakinga. Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua 1. Ka ako i ngā huatau matua me ngā kōrero o mua o te pūtaiao, me ngā wāhi i roto i ngā pou pūtaiao. Ka ako haere e pā ana ki ngā huringa tautake o te pūtaiao e tupu haere ana. 2. Ka mārama haere ki ngā huatau o te tautake o te mātauranga, kia kite ai i ngā uara taketake o te pūtaiao, he rerekē i ērā o te tangata whenua. Ka mārama haere ki ngā tikanga whakahaere o te mātauranga pūtaiao, me te ako i ngā kōrero mō ētahi tauira whakapai, whakakino rānei. Ka tirohia ētahi take porihanga o ēnei rā e pā ana ki ngā matatika pūtaiao, me pēhea hoki e uruparehia ai. TE WHAKARONGO, TE PĀNUI, TE MĀTAKITAKI Ngā tukanga me ngā rautaki Ka āhei te ākonga ki: • Te kōtuitui i ngā puna mōhiohio, ngā tukanga me ngā rautaki i runga i te whai hua, i te māia, me te hāngai pū, hei tautohu, hei hanga, hei whakapuaki i ngā ariā kei te hōhonu kē atu. Ngā Tohu: – ka tīpako, ka pānui i ngā tuhinga hei mahi pārekareka noa, hei oranga ngākau whaiaro mōna; – ka āta kite, ka mārama ki ngā hononga i waenga i te reo ā-waha, te reo ā-tuhi, me te reo ataata, ka kite anō i te hua o ēnei āhuatanga; – ka kōtuitui i ngā puna mōhiohio me ngā mātauranga kua mau kē i a ia i runga i te whai hua, i te māia, me te hāngai pū, e mārama ai ngā momo tuhinga ka huhua kē ake, ka uaua kē ake; – ka tīpako, ka whakamahi i ngā rautaki tukatuka, kimi māramatanga e tika ana, i runga i te māia me te āhei ki te whakawāwā; – ka wānanga arohaehae i ngā tuhinga i runga i te mārama me te māia; – ka aroturuki, ka arotake i a ia anō, ka whakaahua ā-kupu i te ahu whakamua, me te whakaatu i tāna e ako ana i runga i te māia. Mā te whai i ēnei tukanga me ēnei rautaki i āna mahi whakarongo, pānui, mātakitaki, ka āhei te ākonga ki: Ngā whāinga me ngā hunga mā rātou ngā tuhinga • Te whakaatu i te mārama whakawāwā he mea tārai te tuhinga kia hāngai ki te āhua o te whāinga me te hunga mā rātou taua tuhinga. Ngā Tohu: – ka āta kite, ka mārama he mea āta waihanga ngā tuhinga kia rite ki ngā koronga maha, ki ngā āhuatanga maha, ka kite anō i te hua o tēnei āhua; – ka tautohu i te titiro a tēnā, a tēnā i roto i ngā tuhinga, me te āta kite mā te tuhinga tonu pea e whakatau te tūnga o te kaipānui; – ka arotake i te whaitake me te whai hua o ētahi tuhinga. Ngā ariā • Te whakaatu i te mārama whakawāwā, i te mārama pū ki ngā ariā o roto, o waenga, ā, kei tua anō i ētahi tuhinga. Ngā Tohu: – ka kapo i te tikanga, mā te mārama pū ki ngā ariā ka hōhonu kē ake, ka hōhonu kē ake; – ka whiri i ngā hononga, mā te tātari, te arotake me te kōtuitui i ngā ariā o roto, o waenga i ngā tuhinga, i ngā horopaki maha; – ka āta kite he maha pea ngā pānuitanga e taea ana i roto i tētahi tuhinga; – ka mahi, ka tautoko hīkarotanga mai i ngā tuhinga, ko ia anake. Ngā āhuatanga reo • Te whakaatu i te mārama whakawāwā, i te mārama pū ki te wāhi ki ngā āhuatanga reo hei whakaputa pānga i roto, i waenga i ngā tuhinga. Ngā Tohu: – ka tautohu i te maha tonu o ngā āhuatanga reo hōhonu, ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata, ka mārama anō ki te hua o tēnā, o tēnā; – ka nanao atu i te huhua noa o ngā kupu hei kapo i te tikanga o te kōrero; – ka mārama ki te mahi tahi a ngā tikanga tuhi ki te kawe i te whakaaro, ki te whakaputa pānga, ā, ka tātari, ka arotake anō i tēnei āhua; – ka mārama he rerekē anō ngā reo me te āhua o te tuhi o tēnā, o tēnā kaituhi, ka kite anō i te hua o ēnei rerekētanga. Te hanga • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki te maha tonu o ngā whakatakotoranga. Ngā Tohu: – ka tautohu, ka mārama anō ki ngā āhuatanga me ngā tikanga o te maha tonu o ngā whakatakotoranga tuhinga, ka kite anō i te hua o ēnei hei kawe i ngā whakaaro o roto i te tuhinga. TE KŌRERO, TE TUHITUHI, TE WHAKAATU Ngā tukanga me ngā rautaki Ka āhei te ākonga ki: • Te kōtuitui i ngā puna mōhiohio, ngā tukanga me ngā rautaki i runga i te whai hua, i te māia me te hāngai pū, hei tautohu, hei hanga, hei whakapuaki i ngā ariā kei te hōhonu kē atu. Ngā Tohu: – ka whakamahi i te mārama kukune ki ngā hononga i waenga i te reo ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata ina titoa he tuhinga; – ka tito i te maha tonu o ngā tuhinga kei te kaha kē atu te matahuhua me te uaua, e honohono tahi ana anō ngā whakaaro o roto, mā te kōtuitui i ngā puna mōhiohio me ngā rautaki tukatuka; – ka kimi i ngā whakahokinga kōrero mai, me te kuhu atu i ngā whakatikatika kia mārama ake ai ngā tuhinga, kia nui ake anō te pānga; – ka huritao ki āna ake tuhinga: ka aroturuki, ka arotake i tāna ake ahu whakamua, ka whakahua i tāna e ako ana i runga i te māia. Mā te whai i ēnei tukanga me ēnei rautaki i āna mahi kōrero, tuhituhi, whakaatu, ka āhei te ākonga ki: Ngā whāinga me te hunga mā rātou ngā tuhinga • Te whakaatu i te mārama whakawāwā ki te tārai i ngā tuhinga kia hāngai ai ki ngā hunga maha, ki ngā whāinga maha. Ngā Tohu: – ka hanga i te maha tonu o ngā tuhinga e whakaatu ana i te mārama ki te whāinga me te hunga mā rātou te tuhinga, me te hua o ēnei mea, mā te āta kōwhiri i ngā kupu, i ngā whakaaro, i te reo, me te hanga e rite ana; – ka hiki ake, ka kawe roa i te reo whaiaro i ngā wāhi e hāngai ana. Ngā ariā • Te tīpako, te whakahiato, te whakawhiti i ngā ariā kawe roa, ariā hōhonu mō ngā kaupapa huhua noa. Ngā Tohu: – ka whakahiato, ka whakawhiti, ka kawe roa i ngā ariā, ngā mōhiohio, me ngā māramatanga hōhonu; – ka waihanga tuhinga kopi kua āta whakamaheretia, e honohono pai ana, mā te tāpiri taipitopito ki ngā ariā, mā te hono haere rānei i ngā ariā, i ngā taipitopito rānei; – ka whakaatu i te kakama, i te mārama hōhonu ki te maha tonu o ngā aronga, o ngā titiro. Ngā āhuatanga reo • Te tīpako, te kōtuitui haere me te kawe roa i te maha tonu o ngā āhuatanga reo kia hāngai tonu, e tutuki ai ngā pānga huhua. Ngā Tohu: – ka āta whakamahi mārire i te maha tonu o ngā āhuatanga ā-waha, ā-tuhi, ā-ataata hei kawe i te whakaaro, i te pānga, me te rere noa o te kupu i te waha, te honohono anō o ngā whakaaro, e pārekareka ai ngā kōrero ki te hunga mā rātou te tuhinga; – ka nanao atu i te huhua noa o ngā kupu hei āta whakapuaki i te whakaaro whāiti; – ka whakamahi i te maha tonu o ngā tikanga tuhi, tae atu ki te whakatakoto tika i te kōrero me ngā tikanga tātaki, i runga i te hāngai, i te whai hua, me te tika. Te hanga • Te whakariterite tuhinga, me te whakamahi i te huhua o ngā whakatakotoranga e hāngai ana, e honohono ana, e whai hua ana. Ngā Tohu: – ka whakariterite, ka whakahiato i ngā ariā me ngā mōhiohio hei whakatinana i tētahi whāinga, i tētahi pānga rānei, me te āta nanao atu i ngā āhuatanga me ngā tikanga o ētahi whakatakotoranga tuhinga huhua.