tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SOI/TTWh-SOI-2017/18-2020/9c83ae1d7e/21-Mi.pdf

Record:


URL:
https://www.tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SOI/TTWh-SOI-2017/18-2020/9c83ae1d7e/21-Mi.pdf
Title:
tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SOI/TTWh-SOI-2017/18-2020/9c83ae1d7e/21-Mi.pdf
Identifier:
D01066s382
SiteID:
01066
Status:
2 (status_fetched)
ProtocolStatus:
SUCCESS, args=[]
ParseStatus:
success/ok (1/0), args=[]
CharEncodingForConversion:
OriginalCharEncoding:

Full Text:



W h ār an gi 1 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI 2017/18 - 2020/21 E.34 Te Tauaki Whakamaunga Atu W h ār an gi 2 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 He mea tāpae e Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te aroaro o te Whare Pāremata i runga i te whakahau a te Ture Hinonga Karauna 2004. He hinonga Karauna mana motuhake Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kei te Ture mō te Reo Māori 2016 āna kawenga e takoto ana. ISSN 2463-5510 (tauira pepa) ISSN 2463-5529 (tauira tuihono) Manatārua © Karauna. He mea raihana te hanga manatārua nei i raro i te raihana o Aotearoa mō te Creative Commons Attribution 3.0. Me kī pēnei ake, e āhei ana koe ki te tārua, ki te tohatoha, ki te raweke kia iti nei i ngā tuhinga, engari me mātua whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā kōrero, me mātua ū anō ki ērā atu here o te raihana. Ko te whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori, me tuhi ā-kupu rawa, kaua e tāruatia noatia ngā waitohu o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Hei tirotiro i tētahi tauira o te raihana, haere ki http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nz/. Ko ngā whakaahua, he mea kapo i te Hīkoi Whakanui i te Wiki o te Reo Māori o te tau 2016. Ringa whakaahua: Stephen A’Court. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 1 Ngā kōrero o roto T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 1 2 He Kupu nā te Toihau 3 He Kupu nā te Tumuaki 4 Te Taiao e Mahi nei Mātou 4 Te Ine i te Tutukinga o ngā Mahi 5 Te Anga Putanga 7 Ngā Āheinga me ngā Whakahaerenga 8 Te Wāhi ki a Mātou 9 Ngā Mahi kia Tutuki i roto i ēnei Tau e Whā e Tū mai nei 10 Te Whakamahere Reo 10 Rangahau 11 Ngā Kaupapa Here 12 Te Hauora Tara ā-whare me te Kaha 14 Te Hāngai ki ērā atu Rāngai Reo Māori 15 Ko te Whakamahere Reo hei Whakawhānui ake i ō Mātou Kawekawe 16 Ngā Whāinga, ngā Hua kia Tutuki, ngā Inenga 16 HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA 17 HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI 18 HE KAHA TE KETE KŌRERO 19 HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI W h ār an gi 2 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 He Kupu nā te Toihau HE TAU AHA TE TAU? He tau hua te tau, me tauākī te tau, haramai te tau. Nei rā te mihi ki te tau e rewa ake ana i te pae, whiti mai ko tō tātou reo Māori, ko ō tātou reo ā-iwi, ko te hunga kōrero, tuhituhi, ako, whakatairanga hoki i tēnei taonga hei oranga mō tātou katoa o Aotearoa puta noa i te ao. Kāti tēnā tātou i ō tātou aituā huhua o te wā, ngā kaihautū o ngā kaupapa whakarauora reo Māori, kua ngū i te rā nei, e moe, okioki atu rā. Nei anō tātou e oke nei ki te whakatutuki i ngā tūmanako i āta kōrerotia hei rautaki mō te tau, haere ake. Hau mai ai te Ture Reo Māori kia hou anō te rautaki whakamua. Ko Te Whare o te Reo Mauriora ka tū, ko tō te Maihi Karauna tōna huarahi, ko tō te Maihi Māori tōna e haruru ai te motu i tō tātou reo taketake. Kāti ko Te Mātāwai e matariki ake ana i tōna paepae motuhake, tērā e whai wāhi ai ngā iwi me ngā kaupapa nui o te reo Māori. Heoi ko tā Te Taura Whiri i te Reo Māori he anganui ki te whakakipakipa i ngā momo tari kāwanatanga kia tahuri ki te whakatikatika i a rātou anō ki te tautoko i te reo Māori. Ka mutu, kua hou te āhua, kua hou te whai, engari ka noho tonu ko te reo Māori te matua o te mahi, kia puta ki te whai ao, ki te ao mārama, haramai te reo, haumi e, hui e, tāiki e! Tākuta Wayne Ngata Toihau 30 Pipiri 2017 Charisma Rangipunga Toihau Tuarua 30 Pipiri 2017 T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 3 He Kupu nā te Tumuaki KIA ĀTA KŌRERO te Māori ki tētahi hunga, ka kōrero hāngai tonu a ia ki ngā tāngata mā rātou ngā kōrero. Koinei te āhua o te mihimihi. He tokoiti pea te hunga mā rātou ake tēnei mea te Tauaki Whakamaunga Atu. Engari he huhua ngā momo tāngata ka pānui i tēnei o ngā Tauaki Whakamaunga Atu, ka mutu he wāhi nui kei tēnā, kei tēnā i roto i ngā mahi whakaora ake i te reo Māori. Ko te tangata tuatahi māna te Tauaki nei, ko te Minita Whanaketanga Māori, nāna i kōkiri te Pire Reo Māori i puta ai ko te Ture, ko ia anō e noho haepapa ana mō te Maihi Māori – te Rautaki Reo Māori hou a te Karauna kua rewa nei hei arotahinga atu mā mātou. Mā te Tauaki nei ka mārama ake te Minita ki ō mātou takune me te rere ngātahi o ngā takune ki te Ture Reo Māori hou, ki te Maihi Karauna, ā, ki ōna anō koronga mō te wāhi ki ā mātou mahi. Kei te Minita, e koa ana ahau ki te whakatakoto atu nei i tā mātou Tauaki Whakamaunga Atu mō ngā tau 2017/18-2020/21. E mōhio ana au ka āta tirohia te Tauaki nei e ngā mema o te Komiti Whiriwhiri Take Māori me ētahi atu mema pāremata, kia kite ai rātou i ngā hua o tā rātou wherawhera, tā rātou whakahou haere i te Pire Reo Māori, e tūturu ai te mahi ngātahi a te iwi Māori me te Karauna mō te reo te take. Kāore e kore e tiketike ana ō koutou koronga. Kei te pērā anō hoki ngā koronga o Te Taura Whiri i te Reo Māori. E rau rangatira mā tēnā koutou, tēnā koutou. Ko ngā mema me ngā kaimahi anō o Te Mātāwai ētahi ka kai ō rātou kanohi i ngā kōrero nei. He rite ā mātou rautaki e rua, te Maihi Māori me te Maihi Karauna, ki ngā ara kua whakaritea mō ētahi waka moana e rua, he rerekē ngā wāhi i whakaterea ai, engari kotahi anō te ūnga. Ka ū tahi atu ngā waka e rua, engari he ara kē, he ara kē e tae atu ai. E mea ana Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te āta whai whakaaro ki te Maihi Māori i ā matou mahi katoa. Ko te angitu ki a koutou, ko te angitu anō tēnā ki a mātou. Nā koutou te rourou, nā mātou te rourou, ka ora ai te reo Māori. Tērā anō ētahi karekau ā rātou pīkaunga i raro i te ture, engari ko rātou ēnā kua roa e tiaki ana i ngā ahi kā o te whakaora i te reo Māori i te 45 tau kua mahue ake nei, mai i te kawenga o te petihana o Te Reo Māori ki te Whare Pāremata i te tau 1972. Kua rerekē te āhua o te motu i ā koutou mahi; ka tū tonu a Aotearoa, ka tū tonu ko ā koutou mahi. E mihi ana ki ngā kaihāpai i te reo rangatira mai anō, mai anō. Arā anō ētahi o te rāngai Karauna ka huri mai ngā mata ki tēnei tuhinga ki te kimi whakautu ki te pātai: me aha mātou ināianei? He aha ngā āwhina e taea ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori? Kei te mārama te wāhi ki a koutou i roto i ngā mahi whakarauora reo Māori, he māmā hoki te whakatinana. Ā, kei konei mātou hei taumatua mō koutou. E te rāngai tūmatanui, ko koe ki tēnā, ko ahau ki tēnei kīwai o te kete. Engari ko te tino apataki pea, ko koutou e manako ana, e maimoa ana i te reo taketake o te whenua nei. Ko koutou rā hei whakamaunga atu mō ngā tūmanako. Ko koutou te take e tūhauora anō ai te reo Māori. Ko ētahi o koutou, he tino ātaahua te reo, ko ētahi ia kātahi tonu nei ka tīmata te ako. Ko ētahi anō kāore he kupu Māori, engari e whakapau kaha tonu ana ki te whakaora i te reo, e whakapono ana ki ōna hua ki Aotearoa nui tonu. Ko te pēheatanga o te reo haere ake nei, kei a koutou. E te iwi whānui, koutou ngā mātanga reo, ā, koutou rā te hunga e ako tonu ana, kaua e hoki i te waewae tūtuki, hei te upoko pakaru rawa. Me oke tonu, me oke tonu. Ā, hei whakamutu ake, ko te hunga pānui kei ngā rā e heke mai nei. Ko tētahi tamaiti kāore anō i whānau mai, ko te reo Māori tōna reo ūkaipō, e pānui ana i tēnei i tōna kotahi rau tau ake nei, me te ui anō a roto i a ia he aha ia i whakatipuria ai ki te reo Māori i tēnei whenua i tino mōrearea te noho o te reo Māori i ōna wā ki muri. Kei tēnei tauaki tētahi wāhanga o te whakautu ki taua pātai. E ngā whakatipuranga, he kōpū puta tahi, he taura whiri tātou, whiringa ā-nuku, whiringa ā-rangi, tē whatia. Ngahiwi Apanui Tumuaki T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 3 W h ār an gi 4 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 HE REO NOHO MŌREAREA tonu te reo Māori. He ruarua nei ngā wāhi ka puta te tangata i tōna kāinga i te ata, ka kawe i āna mahi katoa o te rā, hoki ake ana ki te kāinga, ko te reo Māori anahe te reo i puta i ōna ngutu i a ia e haere ana. I waenganui i ngā Patapatainga o te Motu e rua ka taha, he paku nei te piki o te tokomaha kōrero Māori, engari i heke te ōrau o ngā tāngata Māori e taea ana e rātou te kōrero Māori hei kawe i ōna anō mahi o ia rā. He iti ake i te hautoru o ngā kura tuatahi kei te whakaako i te reo Māori hei reo tuarua. Hāunga anō tērā, e hia nei ngā ngahuru mano ākonga o te reo i ngā kura kōrero Pākehā me ngā kura kōrero Māori. E hia mano anō kei ngā taumata maha o te reo e ako ana i ngā whare wānanga me ērā atu kura tuatoru. E horapa haere ana te reo Māori i te ao toi, i te ao puoro mahi moni, i ngā puoro ā-hapori, ā-whānau, i ngā mahi a rēhia, i te pouaka whakaata, i te reo irirangi, tae atu ki ngā hōtaka me ngā ratonga tuihono. Waihoki, i ētahi takiwā i mutu ai te whāngaihia o te reo e tētahi whakatipuranga ki tētahi i ngā tau o ngā 1970, kua ako anō ētahi tamariki i te reo Māori i ō rātou whānau i ō rātou kāinga tonu. Kua kaha ake anō hoki te ngākau pai mai me te tautoko mai a te whānuitanga atu o Aotearoa i te reo Māori; e tino paingia ana hei waitohu o te tuakiri ā-motu. Ko ētahi tohu hei taunaki i tēnei kōrero, ko ngā kura Te Taiao e Mahi nei Mātou auraki he tokoiti ā rātou ākonga Māori, engari e tū tonu ana te reo Māori hei kaupapa ako i reira, ko ngā tohu ara, tohu whare reo Māori, ko te tokomaha e kai ana ngā taringa, ngā whatu i te reo irirangi me te pouaka whakaata Māori, me te tini ngerongero o te hunga i puta ake ki ngā kaupapa whakatairanga o Te Wiki o te Reo Māori. Nō reira, ahakoa kua mōrearea te noho o te reo Māori, e kore e tere korehāhā. Engari me tūpato tonu, kei whakatata haere atu ki te korokoro o te parata. E kore e ngaro rawa i te mata o te whenua i te wā kei te mata tonu o te whenua ō nāianei reanga, engari e hopo kau ana te ngākau i te whakaaro tērā pea ka pērā ā ngā rā kei tua. I te 30 tau mai i te whakatūnga o Te Taura Whiri i te Reo Māori, he maha ngā mea kua kitea e pai ake ai te haere o ngā mahi whakahauora i te reo. Ko tā te Ture mō te Reo Māori 2016, he tautuhi i tētahi tikanga e mahi ngātahi ai te Māori me te Karauna ki te hāpai i ngā rautaki tauawhiawhi. Ko te mea i rerekē ai tēnei whakaritenga hou i ō mua atu, ko te riro mā Te Mātāwai e ārahi, e whakatinana te rautaki ka hāpainga ake e te iwi Māori, ā, mā Te Taura Whiri i te Reo Māori tā te Karauna. Kia eke te rua tau, ka arotakea te haere o ngā mahi, ā, ki te kitea he āhuatanga me whakatika, ka tere whakatikaina. Ko tēnei māramatanga hou kua tau mai i te ture hou, e whakaataria ana ki tēnei Tauaki Whakamaunga Atu. Ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, kua riro ko Te Mātāwai tētahi o ngā tino rōpū whai pānga nui mai ki te reo Māori. I tua atu i ngā mahi ka āta tautohua i te tauaki nei mō te āhua o tā mātou aromatawai i ā mātou mahi, ko te koronga, kia rite tonu te whakahoki kōrero mai a Te Mātāwai mō te kaha o ā mātou mahi ki te tautoko i ngā kawenga whakaora reo a ngā iwi, ngā hapū me ngā hapori. Mā konei hoki e kaha ake ai te whakapono o waho ki ngā kokenga me ngā painga e puta ana i ngā whakapaunga pūtea a te Karauna ki te whakaoranga o te reo Māori. Te Ine i te Tutukinga o ngā Mahi T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 5 Te Wawata Mātāmua “ ” Kia haruru a Aotearoa whānui i tō tātou reo taketake Kaupapa Mātāmua “ ” Ko te whakatairanga i te reo Māori hei reo kōrerorero māori, hei reo mataora Te Anga Putanga T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 5 W h ār an gi 6 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 Ngā Putanga Ngā Aronga Matua I AOTEAROA ka nui ake: • ngā whaitua e kōrerotia ai te reo Māori • ngā kaikōrero i te reo Māori • te mārama pai ki ngā āhuatanga e pā nei ki te reo Māori me tōna whakaoranga ake TE REO MĀORI: • ka piki tōna mana • ka piki te kounga o te reo e kōrerotia ana i ngā taumata katoa • ka taea e ia te kōrero ngā āhuatanga katoa o te ao hou He Kaha Te Whare o te Reo Mauriora Te hāpai me te whakapūmau i te haere kōtui a te Karauna me te iwi Māori ki te whakaora ake i te reo Māori. He Kaha te mana o te reo Māori Te whakapiki ake i te mana me te kaha kitea o te reo Māori kia kaha ake ai te kōrerotia o te reo Māori huri noa i Aotearoa. He Kaha te kete kōrero Te whakaputa rauemi hou, te tiaki i ngā rauemi kua takoto kē me te whakawātea ake i ngā ara e tautokona atu ai te ako, te kōrero me te kounga o te reo Māori. He Kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori Te whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga i te whaihua me te whakamoamoa, kia kairangi ai te tautoko i ngā mahi whakaora i te reo Māori.W h ār an gi 6 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 7 Ngā Āheinga me ngā Whakahaerenga HE MEA WHAKATŪ TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI e te Ture Reo Māori 1987, ko te Ture mō Te Reo Māori 2016 hei whakaū. Kei te wāhanga 40 o te Ture nei e whakaahuatia ana ngā kawenga mā Te Taura Whiri i te Reo Māori, pēnei nā – Ka kawea ēnei āheinga me ēnei mana i roto i te horopaki o ētahi rautaki e rua nā taua Ture anō i whakatū, arā, o te Maihi Māori me te Maihi Karauna. Ko te Maihi Māori te rautaki Māori a te iwi Māori tonu. Ko Te Mātāwai te hinonga ā-ture tū motuhake kei te arataki i te rautaki nei. Ko te Maihi Karauna te Rautaki Reo Māori a te Karauna, ko tāna he tautoko i te Maihi Māori. Kei te mōhio tātou he aha te maihi – ko ngā papa roa e rua kei te mataihi o te whare whakairo. Ā, ko te whare i konei, ko Te Whare o te Reo Mauriora. I whakataukītia te ariā nei i ngā whakawhitinga whakaaro taka rawa mai ki te whakamanatanga o te Ture o te tau 2016. Ko te taha ki te Karauna tētahi maihi, ko te taha ki te iwi Māori tētahi. Ki te kore tētahi taha o te whare, ka hē ko tērā atu taha. Waihoki te reo – mā te āta mahi tahi rawa a ngāi Māori me te Karauna te reo e ora ai. Ko te ‘āta mahi tahi’ – ko te whakatinana haeretanga o ngā rautaki e rua. Nā te Ture o te 2016, ko te arotahinga whakaora reo a Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te mahi tahi ki ērā atu tari kāwanatanga ki te whakatutuki i ngā kawenga a te Karauna kei tohua e te Ture, mā te whakatairanga atu i te reo Māori ki te whānuitanga atu o Aotearoa, te kuhu moni ki ngā mahi rangahau, me te kawe i ērā atu kaupapa huhua noa e whakatūturutia ai te mana o te reo Māori i Aotearoa. kia āta whāia ngā huarahi e tika ana hei whakaū i te mana o te reo Māori hei reo whai mana ā-ture mō Niu Tireni. kia toko ake hoki i te reo Māori hei reo ora; hei reo whitiwhiti noa hoki. kia tū hoki hei kaiārahi ki te whakarite i te whakatinanatanga o te rautaki Maihi Karauna. kia whakaaroaro hoki, kia tuku pūrongo hoki mō ngā take e pā ana ki te reo Māori, ki te Minita. kia whakaritea hoki, kia whakawhiwhia hoki ngā tohu e ai ki te Āpitihanga 6. kia whakaritea hoki, kia whakahoua, kia whakaputaina hoki tētahi rēhita o te hunga e whai tohu ana i whakawhiwhia ai i raro i tēnei Ture, tae atu hoki ki te whakamanatanga o tētahi tohu. A B C D E F W h ār an gi 8 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 Te Wāhi ki a Mātou KO TĀ TE MAIHI KARAUNA, he whakaatu i ngā whāinga me te ahunga rautaki auroa a te Kāwanatanga e pā ana ki ngā mahi whakahauora ake i te reo Māori. Ā, ko te wāhi ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, he tū hei kaiārahi ki te whakarite i te whakatinanatanga o te rautaki Maihi Karauna. E mārama ai te tangata ki te tikanga o tēnei, me mārama ki te tino o ngā kupu nei: E whakapono ana mātou ka whaihua tā mātou ārahi, i te mea: • ka kawea i runga i te haukori, i te ngangahau; • ka aro mārire ki ngā mahi e mahia mai ana e ngā pūtahi; • ka auau te arotake i te tutukinga haeretanga o ngā whāinga; • ka mārama tonu tōna āhua; • ko tōna tūāpapa, ko ngā pārongo me ngā mātauranga ruarangi ka hua ake i ngā kawenga kaupapa-here, rangahau, arotake. KAIĀRAHI – ko ētahi tūmomo kaiārahi, ko te kaiārahi i te ope taua, i te tira puoro, i tētahi hunga kei te kimi māramatanga, i tētahi rōpū e tauhou ana ki tētahi wāhi, ki tētahi kaupapa rānei. Ko te āta arataki, ko te āta hautū te whakaaro nui. WHAKARITE – arā, ko te whai kia rite, kia ōrite rānei. Ā, ko te aronga i konei, ko te mahi kia rite, kia hāngai ngā mahi ki ngā hua me ngā mahere e manakotia ana. WHAKATINANA – arā, ko te mahi kia whai tinana tētahi mea. E whakaatu ana he hanga tūturu tonu te kaupapa kei te whakatutukingia, he mea e taea ana te kite ā-tinana, te rongo ā-tinana rānei. TE WHAKARITE TE WHAKATINANA TE ĀRAHI E whakapono ana mātou ka whaihua tā mātou whai wāhi ki ngā mahi whakarite, i te mea: • ka mahi mātou ki te whakawhitiwhiti pārongo i waenganui i ngā pūtahi, e tautohua ai ngā ara whaihua hei takahi mā tēnā, mā tēnā, e tāruatia ai ngā mahi ka whaihua, ā, e whakaitia ai ngā mōreareatanga; • ka mahi mātou ki te tautohu i ngā kaupapa e whaihua ai te mahi ngātahi a ngā pūtahi, te whakamahi ngātahi hoki i ngā rawa, i ngā rauemi; • ka mahi mātou kia oti ētahi rangahautanga e whiwhi pārongo ai ngā pūtahi, he pārongo ka āwhina i ā rātou mahi whakaora reo. E whakapono ana mātou ka whaihua tā mātou whai wāhi ki ngā mahi whakatinana, i te mea: • ka whakatakotoria he rauemi, he kaupapa-here, he āwhina taha reo, he tohutohu anō hoki hei whakamāmā i te ara whakatinana; • ka kawea he arotakenga whai take hei whītiki i ngā pūtahi kia ekea ai e rātou ētahi whāinga teitei ake; • e kore e mutu tō mātou noho wātea ki te āwhina, ki te tautāwhi; • ka whakapakari mātou i a mātou kia tū hei pokapū tino matatau ki ngā āhuatanga whakamahere reo, arotake reo; • ka tautoko mātou i te whiringa o ngā taura torokaha i waenganui i Te Mātāwai me ngā pūtahi. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 9 Ngā Mahi kia Tutuki i roto i ēnei Tau e Whā e Tū mai nei Nō Vietnam ahau Nā runga i ngā mahi ka ea i a mātou i aua tau e whā, e kī mārire ana mātou: I Aotearoa, ka nui ake: • ngā whaitua e kōrerotia ai te reo Māori; • ngā kaikōrero i te reo Māori; • te mārama pai ki ngā āhuatanga e pā nei ki te reo Māori me tōna whakaoranga ake. Mō te wāhi ki te reo māori: • ka piki tōna mana; • ka piki te kounga o te reo e kōrerotia ana i ngā taumata katoa; • ka taea e ia te kōrero ngā āhuatanga katoa o te ao hou. Mā ēnei tutukinga, ka kaha ake te whakapono o te iwi Māori, te kāwanatanga me Aotearoa whānui kei te kaha haere anō te mauri ora o te reo, kei te whaihua anō ngā mahi whakaora i te reo. Ka tupu haere hoki te mārama ki ngā painga o te whakaora ake i te reo e waitohua ana e te Ture, inā rā, ka tokomaha ake ngā tāngata o Aotearoa e rongo pai ana i te tuakiri ā-motu, ka mārama ake hoki ki ngā tikanga me te reo Māori. Heoi anō, ko te tino mea e puta ai tēnei angitu, ko te pai o te mahi a te Karauna, mā roto i te Maihi Karauna, ki te tautoko i te iwi Māori, mā roto i Te Mātāwai, ki te whakaora ake i tō rātou reo. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 9 W h ār an gi 1 0 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 Te Whakamahere Reo KEI TĀWĀHI ngā tohu o te whaihua o te whakamahere reo hei whakatāiri, hei whakatutuki anō hoki i te haumanutanga o tētahi reo. Kāore he whenua kua hāpai i ngā mahi whakamahere reo e rite tahi ana ki Aotearoa, engari arā ētahi kitenga o tēnā whenua, o tēnā rohe whakamahere reo hei ako mā tātou i konei. Arā anō hoki ngā hua nui kua puta ki ētahi iwi, hapū, hapori anō hoki o Aotearoa i tahuri wawe ki te whakatakoto mahere mō ō rātou reo. Ko tā mātou ka pepeha atu nei, ko tēnei mea te whakamahere reo, he mahi me mātua mahi, engari he mahi whaihua tonu, he mahi māmā anō. Ko te tukanga whakamahere reo whānui mō Aotearoa nui tonu, kāore pea e māmā. Me arotakenga pūnahanaha, me haere anō ngā mahi kaupapa-here i te taha, ā, me āta haere kōtui ki ngā mahi whakamahere reo i ngā hapori e aratakina ana e Te Mātāwai. Hāunga tonu, mō tēnā, mō tēnā pūtahi, he māmā te ara whakatakoto mahere e mārama ana ōna whāinga, he whāinga e taea ana anō hoki e rātou te whakaea. Ko tētahi whāinga nui mā mātou, kia kaua e pūruatia e wai rā te moko; me mahi kia tohaina ngā mahere me ngā arotakenga hei āwhina i ētahi atu. Rangahau KUA HORAHORA TONU TE RANGAHAUA ko te reo Māori me ōna āhuatanga maha. He iti pea ngā reo o ngā iwi taketake o te ao kua kaha ake te rangahaua o ō rātou puna kupu, ngā āhuatanga wetereo, ngā hononga ki ētahi atu reo me ō rātou tahua kōrero ā-tuhi, ā-waha. Kei te mārama hoki ngā rerekētanga reo ā-iwi. He maha anō hoki ngā uiuinga kua kawea mō te rere o te reo Māori i ngā kāinga, i ngā hapori me te mahi. Mā te rangahau e mōhiotia ai kei hea ake mātou, otirā tātou, ā, he aha ngā kahanga me ngā ngoikoretanga o roto i tērā āhua. Te tikanga ka kitea ki hea pau ai ngā rawa, ngā kaha e tino nui ai te painga, me pēhea hoki te karo i te mate me te takahi i ngā huarahi tino whaihua. Ka arahina hoki mātou ki te whītiki, ki te whakangungu i a mātou ki ngā mahi kei mua i te aroaro. E mea ana mātou ki te whiri taura ki ngā kairangahau ka mātua tautohu mai me pēhea te whakamahi i ngā kōrero ka puta ake i ā rātou rangahau. Hei tauira, mēnā ka nui ake ngā whaitua kōrero Māori, te tokomaha o te hunga kōrero Māori, ka tuawhiti ake rānei te reo e kōrerotia ana, nā runga i aua kōrero rangahau. Ka tono anō hoki mātou i ngā kairangahau kia āta whakaatu mai, i te taha tonu o ō rātou kitenga, me pēhea te whakaputa me te whakamahi i aua kōrero. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 11 Ngā Kaupapa Here MĀ ROTO I Ā MĀTOU MAHI WHAKAMAHERE REO me ōna anō arotakenga e rite ana, ka āhei mātou ki te tuku whakaaro kaupapa here, ki te arataki hoki i ngā pūtahi o te rāngai Karauna. Ka whakamahia ēnei pārongo hei taunaki i te whānuitanga atu o ngā mahi kaupapa here rāngai Karauna e kōkiritia ana e Te Puni Kōkiri. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 11 W h ār an gi 1 2 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 Te Hauora Tara ā-whare me te Kaha E TORU NGĀ KĀHUI kei raro i te mana hautū o te tumuaki o Te Taura Whiri i te Reo Māori: • TE AMO | Ngā Mahi Kaupapa Here, Whakawhanake • TE TOKO REO | Te Whiri Taura Tangata, te Whakamahere, te Whakatairanga • TE HĀPAI Ō | Ngā Ratonga Rangatōpū Kua puta te kupu a Te Taura Whiri i te Reo Māori ka mātua whakapakari mātou i tā mātou pūnaha whakahaere pūtea me ngā taihere taha pūtea. E mea ana mātou kia haere tonu ngā mahi whakapai ake o mua tata nei i kōrerotia i ngā pūrongo Kaute, kia nui kē atu ai ngā painga, ā, kia māmā ake ai te kī e tika ana, e pono ana te āhua o tā mātou whakapau i ngā pūtea tūmatanui. Ina tū kaha te Maihi Māori me te Maihi Karauna, ka kaha kē atu te hiahia mai o waho ki ā mātou ratonga katoa, ā, hei reira ka kitea te whaihua o tā mātou tuku i aua ratonga. Nā runga i tērā kōrero, i roto i tēnei Tauaki Whakamaunga Atu, kua whai mātou ki te whakatakoto whāinga pūioio ake, ki te āta whakaahua hoki i te koke haere o ngā mahi e tū pakari ai Te Whare o te Reo Mauriora, e torokaha ai te mahi ngātahi a te Karauna me ngāi Māori ki te haumanu i te reo. Kei te haere tonu hoki te whakapāuaua ake i tā te Poari āta tirotiro i ngā mahi, mā roto i te komiti tirotiro Mōreareatanga, Tātari Kaute, me te whakapau kaha kia ekea ngā taumata tiketike. Ko tētahi painga o te wā pūrongo nei, te 2017/18-2020/21, kua oti katoa ngā whakahoutanga i Te Taura Whiri i te Reo Māori, e hāngai ake ai tō mātou hanga ki ā mātou kawenga i raro i te Ture. I whāia he ara uakaha hei kimi kaimahi, me te aha, he tino tāngata kua kitea mō ngā tūranga hou. E pukutohe ana ngā kaimahi katoa ki te whakaora ake i te reo Māori, i ā rātou kawenga ngaio me ā rātou kawenga anō hoki i waho o te mahi. He mātua ēnei, he kuia, he koroua, he kaiako, he ākonga, he tāngata mahi a rēhia, he kaiārahi i ō rātou hapū, iwi, he kaikōkiri mō te reo. Ko rātou te whakatinanatanga o tēnei mea te oke ururoa ki te whakaora ake i te reo, me tō rātou mārama pai anō ki ngā hiahia me ngā wawata o Te Mātāwai. Nā runga i ngā whakatau o te Rohenga Pūtea 2017, e tīkina ana he kaimahi atu anō, hei tautoko i ngā mahi whakamahere, arotake reo. I te paunga o te tau 2016/17, i oti te wāhanga tuatahi o ngā mahi whakatū whare hou mō te whakamahere reo, i te kopounga o ētahi kaiwhakamahere matua e rua. Ko rātou hei pou matua mō tēnei whare tautoko, tauawhiawhi. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 13 T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 13 E pukutohe ana ngā kaimahi katoa ki te whakaora ake i te reo Māori, i ā rātou kawenga ngaio me ā rātou kawenga anō hoki i waho o te mahi. W h ār an gi 1 4 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 Te Hāngai ki ērā atu Rāngai Reo Māori KO TE TURE MŌ TE REO MĀORI 2016 kei te arataki i ngā pūtahi Karauna katoa ki te āhua o tā rātou whakamahi, me te whakatairanga anō hoki i te reo Māori. Ka haere tonu te āta mahi ngātahi a Te Taura Whiri i te Reo Māori ki ngā pūtahi e rārangi ake nei, me te whakatorokaha anō i ōna hononga ki ērā atu pūtahi he mahi e taea ana e rātou hei whakapūioio ake i te reo Māori i raro i te Maihi Karauna. Te Pūtahi Tāna hei Manaaki i te Reo Māori Te Momo Pūtahi Te Mātāwai Ko ia e ārahi ana i te tārainga me te whakatinanatanga o te Maihi Māori. Māna anō e kopou, e tuku whakaaro rānei mō ngā mema o ngā Poari o Te Māngai Pāho, o Whakaata Māori me Te Taura Whiri i te Reo Māori. Pūtahi ā-Ture Tū Motuhake Te Māngai Pāho Kei te tuku pūtea ki ngā kaupapa reo Māori mō te reo irirangi, te pouaka whakaata me te ipurangi. Hinonga Karauna Mana Motuhake Whakaata Māori Kei te pāpāho i ngā kaupapa reo Māori, reorua, me ētahi atu hōtaka. Kaporeihana ā-Ture Te Taura Whiri i te Reo Māori Ko ia e ārahi ana i te whakaritenga me te whakatinanatanga o te Maihi Karauna; kei te tuku raihana kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi; kei te whakataki i ngā āhuatanga e pā ana ki te kounga me te whanaketanga o te reo. Hinonga Karauna Mana Motuhake Te Tāhuhu o te Mātauranga Ko ia e tātaki ana i te taha whakaako me te ako a te tamariki me te rangatahi i te reo Māori. Ko ia anō tētahi o ngā kaiwhakaputa rauemi reo Māori matua. Tari Kāwanatanga Te Tari Taiwhenua Kei Te Puna Mātauranga me Te Rua Mahara o te Kāwanatanga ētahi tahua reo Māori nui e pupuri ana. Ko Te Tari Taiwhenua kei te whakahaere i te kirirarautanga, ngā uruwhenua, me ērā atu mauranga, tānga tuakiri kei te kāwanatanga; e tātaki ana i te ICT a te kāwanatanga; e whakahaere ana i ētahi kaupapa tuku pūtea; e ārahi ana i ngā rāngai whare pukapuka, whare rokiroki i Aotearoa; e tuku ana i ngā rauemi whare pukapuka ki ngā kura; e whakahaere ana i ngā hui tiketike, te taunga mai o ngā mana tiketike o whenua kē ki Aotearoa me ngā tangihanga nui o te motu. Tari Kāwanatanga Manatū Taonga Ko ia te kaiwhakamaherehere matua ki te kāwanatanga mō ngā kaupapa here Kāwanatanga e pā ana ki ngā āhuatanga ahurea, taonga tuku iho. Ko ia anō tētahi o ngā tino kaituku pūtea ki ngā kaupapa toi, ahurea; e tiaki ana, e tukutuku ana i ngā pārongo tuku iho; e tātaki ana i ngā kaupapa whakamaumahara, whakanui ā-motu. Tari Kāwanatanga Te Puni Kōkiri Ko ia te kaiwhakamaherehere matua mō ngā kaupapa here Kāwanatanga e pā ana ki ngā take Māori huhua noa; e whakataki ana i ētahi kaupapa tuku pūtea; e whakatairanga ana i te manawa ora, i te noho ora o te iwi Māori; e tātaki ana i te tārainga o te Maihi Māori. Tari Kāwanatanga T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 15 Ko te Whakamahere Reo hei Whakawhānui ake i ō Mātou Kawekawe E whakaata ana te hoahoa i runga ake nei i te roraha haere o tō mātou awe, ahakoa te iti o te pūtahi, ina whakatairangatia te whakamahere me te arotake reo, i te taha o ērā atu o ā matou mahi e whakatāiri ana i ngā paerewa, i te kounga, me te tuku ratonga ki a tūmatanui mā me ērā atu pūtahi. W h ār an gi 1 6 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA Te hāpai me te whakapūmau i te haere kōtui a te Karauna me te iwi Māori ki te whakaora ake i te reo Māori. Te whāinga mō te paunga o te tau 2020/21 Ngā mahi hei taunaki Te whakarite me te whakaawe i ngā pūtahi Kāwanatanga he kawenga reo Māori ā rātou, kia whakatutuki ngātahi ai rātou i te wawata i raro i te Maihi Karauna, me te tautoko anō i te Maihi Māori. Te mahi tahi ki ngā pūtahi reo Māori matua, arā, ki Te Tāhuhu o te Mātauranga, a Whakaata Māori, Te Manatū Taonga, Te Tari Taiwhenua, Te Māngai Pāho me Te Puni Kōkiri ki te whiriwhiri i tētahi wawata mō te katoa, i tētahi arotahinga mā te katoa; te mahi tahi ki te hāpai i te Maihi Karauna. Te whakapiki i te kaha me te awe o te rāngai Karauna, mā roto i te Maihi Karauna, ki te hāpai i te whakaoranga ake o te reo, kia takoto ai he taiao e rewa pai ai te Maihi Māori. Te tautāwhi i ngā pūtahi i ā rātou mahi whakamahere reo, kia takoto ai i te katoa o ngā tari kāwanatanga, ngā kaunihera tāone me ngā kaunihera ā-rohe, ngā Poari Hauora ā-Rohe, me ngā whakahaere Karauna i tua atu i ngā kura, tētahi mahere whakaora reo, tae atu ki tētahi anga arotake me tētahi whakaritenga arotake ā-tau. Te tīmata ki te āta whakahoki pūnahanaha mai i te kōrero Māori hei whanonga māori i Aotearoa, me te tuku taumatua e kaha ake ai te rere o te reo Māori i te maha ake o ngā whaitua. Te tautāwhi i ngā whakahaere kei waho o te kāwanatanga kia tahuri ai ngā whakahaere ehara i te pūtahi kāwanatanga engari e whakawhirinaki tonu ana ki te moni a te Karauna, me ngā pakihi, ki te whakatakoto mahere whakaora reo, tae atu ki tētahi anga arotake me tētahi whakaritenga arotake. Ngā Whāinga, ngā Hua kia Tutuki, ngā Inenga T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 17 HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI Te whakapiki ake i te mana me te kaha kitea o te reo Māori kia kaha ake ai te kōrerotia o te reo Māori huri noa i Aotearoa. Te whāinga mō te paunga o te tau 2020/21 Ngā mahi hei taunaki Te whakakaha ake, te whakawhānui ake i te rere o te reo Māori, mā te whakapau kaha ki te tautoko i te Maihi Māori me te Maihi Karauna ki ngā kaupapa whakatairanga e kaha kitea ana. Te whai kia kaha ake te whai wāhi mai a te mātinitini ki ngā kaupapa whakatairanga pērā i Te Wiki o te Reo Māori me ngā Tohu Reo Māori. Te toro atu, mā ngā aka pāhopori, ki tēnā, ki tēnā o ngā kaitautoko i te whakaoranga ake o te reo. Te whītiki i te whanaungatanga ki ētahi atu pakihi, me kore e taea te kuhu atu te reo Māori ki ā rātou mahi whakatairanga hokohoko. Te whakapai ake i te reo Māori e ākona ana i ngā akomanga ōkawa. Te whakatū i tētahi whare kāmehameha mō Te Reo Māori hei whakaute i ngā kaiako kia ekea ai e ngā ākonga ngā paerewa tiketike mō te wāhi ki te reo. (Ina kitea te pūtea e rite ana) Te whakamāmā ake i te huarahi ki te hunga kimi ratonga whakamāori ā-tuhi, ā-waha. Te whakapiki i te tokomaha o te hunga whai raihana kei te whakamāori kōrero ā-tuhi, ā-waha, me te whakamāmā i te huarahi e taea atu ai ā rātou ratonga. Te whakapai ake i te kounga o te reo Māori e kōrerotia ana, e tuhia ana, mā te whakarahi ake i ngā aromatawai ōkawa. Te whakapiki i te tokomaha ka kawe ake i te whakamātautau reo Māori Tohu Taumata me tērā kua takoto mō te Rāngai Tūmatanui. Te whakakaha ake i te tautoko a Aotearoa whānui i ngā mahi whakaora i te reo Māori, e takoto ai he taiao āta manaaki i te rere me te ako o te reo. Te whakapiki i te mārama pai ki ngā āhuatanga whakaora i te reo Māori, te whakapiki hoki i te tautoko i ēnei mahi whakaora. W h ār an gi 1 8 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 HE KAHA TE KETE KŌRERO Te whakaputa rauemi hou, te tiaki i ngā rauemi kua takoto kē me te whakawātea ake i ngā ara e tautokona atu ai te ako, te kōrero me te kounga o te reo Māori. Te whāinga mō te paunga o te tau 2020/21 Ngā mahi hei taunaki He āwhina tonu ngā rauemi whakamahere reo ka waihangatia mā ngā whakahaere, he māmā hoki te kimi me te whakamahi i ngā rauemi nei. Te tohatoha me te whakamāmā i te huarahi ki ngā rauemi, ngā whakaaro me ngā whakapaipai, mā te whakarite ara tuihono he waingōhia te takahi haere. Te whakaatu i te hua o ngā rangahautanga kua tonoa e mātou ki te ako, te kounga (ahakoa te taumata), te mārama pū, te mana me te kaha rere o te reo Māori. Te tono rangahautanga e puta ake ai he pārongo whaihua tonu hei tautoko i te tārainga o ngā kaupapa here me ngā mahere reo, otirā hei tautoko i te whakaoranga ake o te reo Māori. Te whakapau kaha kia taea e te reo Māori ngā āhuatanga o te ao hou te kōrero. Te waihanga kupu Māori e māmā ake ai te kōrero Māori hei kawe i te hangarau me ērā atu āhuatanga o te ao hou, ki ērā atu tāngata e mōhio ana ki aua kupu. Te āta whakatairanga i He Putunga Kupu Hou, te putunga kupu kua hangaia mā ngā kaiwhakamāori. T e T au aki W h akam au n ga A tu 2017/18 - 2020/21 W h āran gi 19 HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI Te whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga i te whaihua me te whakamoamoa, kia kairangi ai te tautoko i ngā mahi whakaora i te reo Māori. Te whāinga mō te paunga o te tau 2020/21 Ngā mahi hei taunaki Te whakatūturu i te tū a Te Taura Whiri i te Reo Māori hei kaiārahi ka āta mahi tahi ki ngā pūtahi kāwanatanga me Aotearoa whānui ki te whakatairanga i te whakaoranga ake o te reo Māori, ki ngā mahi whaitake tonu, whaihua tonu, mā roto mai i te Maihi Karauna, hei tautoko i te Maihi Māori. Te āta toro atu, te āta mahi tahi ki ngā pūtahi katoa o te rāngai Karauna, ki ngā whakahaere tūmataiti anō hoki. Te mahi kia tutuki, kia inati anō te tutuki o ngā paerewa mō te wāhi ki ngā mahi kaute me te pūrongorongo i ngā āhuatanga pūtea. Te mahi kia eke ngā pūrongo ki ngā paerewa tiketike, me te kawe tonu i ngā mahi a te komiti tirotiro Mōreareatanga, Tātari Kaute (i whakatūria i te tau 2016/17). Te whakatū i Te Taura Whiri i te Reo Māori hei kaiarataki, hei kaikukume i ngā whakaaro o Aotearoa whānui, e kaha ake ai te tautokona o ngā mahi whakaora ake i te reo, ā, e nui ake ai te mana o te reo. Te whakapakari i tana tū hei kaiarataki i te iwi tūmatanui mō te wāhi ki te mārama ki ngā āhuatanga reo me te mana o te reo, mā te whātoro atu ki Aotearoa whānui i runga i te ngākau pai, me te akiaki i a rātou kia manaaki i te reo taketake o Aotearoa. Te whai kia whiwhita Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te ārahi i te kāwanatanga, kia rawaka hoki ngā rawa e taea ai. Kia noho hoki ko Te Taura Whiri i te Reo Māori hei tauira pai o te pūtahi whakamahere reo, whakangungu kaimahi e hāpaitia ai te whakaoranga ake o te reo Māori. Te kimi me te pupuri i ngā kaimahi tino papai nei e rae mārō ana, e puku tohe ana, e ngākau whitawhita ana ki te whakaora ake i te reo Māori. W h ār an gi 2 0 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 W h ār an gi 2 1 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 W h ār an gi 2 2 T e T au ak i W h ak am au n ga A tu 20 17 /1 8 - 20 20 /2 1 www.tetaurawhiri.govt.nz He Kupu nā te Toihau He Kupu nā te Tumuaki Statement of Intent 2017/18 - 2020/21 Whārangi 5 Te Taiao Whakahaere Te Ine i te Tutukinga o ngā Mahi Measuring Performance Te Anga Putanga Outcomes framework Ngā āheinga me ngā whakahaerenga Our Role Ngā mahi kia tutuki i roto i ngā tau e whā e tū mai nei Te Whakamahere Reo Rangahau Language Planning Ngā Kaupapa Here Policy Te Hauora Tara ā-whare me te kaha Te hāngai ki ērā atu rāngai reo Māori Mā te whakamahere reo hei whakawhānui ake i ō mātou kawekawe Ngā Whāinga, ngā Hua kia tutuki, ngā inenga HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA Objectives, results expected, and measures HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI HE KAHA TE KETE KŌRERO HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI