tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/0f27f2858b/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2017-18-Mi.pdf

Record:


URL:
https://www.tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/0f27f2858b/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2017-18-Mi.pdf
Title:
tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/0f27f2858b/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2017-18-Mi.pdf
Identifier:
D01066s383
SiteID:
01066
Status:
2 (status_fetched)
ProtocolStatus:
SUCCESS, args=[]
ParseStatus:
success/ok (1/0), args=[]
CharEncodingForConversion:
OriginalCharEncoding:

Full Text:



W h ār an gi 1 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 HE ARA HOU TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI 2017/2018 E.34 HE ARA WHĀIA, W h ār an gi 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 He mea tāpae e Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te aroaro o te Whare Pāremata i runga i te whakahau a te wāhanga 149 o te Ture Hinonga Karauna 2004. I raro i te Ture Hinonga Karauna 2004, he hinonga Karauna mana motuhake Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko te Ture mō te Reo Māori 2016 kei te tautuhi i āna kawenga. ISSN 2463-5510 (tauira pepa) ISSN 2463-5529 (tauira tuihono) Manatārua © Karauna. He mea raihana te hanga manatārua nei i raro i te raihana o Aotearoa mō te Creative Commons Attribution 3.0. Me kī pēnei ake, e āhei ana koe ki te tārua, ki te tohatoha, ki te raweke kia iti nei i ngā tuhinga, engari me mātua whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā kōrero, me mātua ū anō ki ērā atu here o te raihana. Ko te whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori, me tuhi ā-kupu rawa, kaua e tāruatia noatia ngā waitohu o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Hei tirotiro i tētahi tauira o te raihana, haere ki http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nz/. Me pānui ngātahi a HE ARA WHĀIA, HE ARA HOU 2017-2018, kotahi tau tōna aronga, me te Tauaki Whakamaunga Atu 2017-2021 e whā tau kē tōna aronga. H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 1 Ngā kōrero o roto 2 He Kupu nā te Toihau 3 Te Anga Putanga 3 Te Wawata Mātāmua 3 Kaupapa Mātāmua 4 Ngā Hua 4 Ngā Aronga Matua 5 Te Whakahaere me te Haumi 5 Te Whakahaere 5 Te Haumi 6 Ngā Whāinga Whāiti, ngā Inenga 6 HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA 7 HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI 8 HE KAHA TE KETE KŌRERO 9 HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI 10 Te Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki 11 Te Tauaki Matapae mō ngā Whiwhinga me ngā Whakapaunga Whānui 12 Te Tauaki Matapae mō te Tūnga Pūtea 13 Te Tauaki Matapae mō ngā Nekeneke i te Tūtanga 14 Te Tauaki Matapae mō ngā Kapewhiti 15 Te Tauaki o ngā Kaupapa Here Tauaki W h ār an gi 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 He Kupu nā te Toihau KUA RITE Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te hāpai i te tuituinga haeretanga o ngā mahi hei whakatinana i te Maihi Karauna – te Rautaki Reo Māori a te Karauna i whakamanaia e te Ture mō te Reo Māori 2016. Kua noho ināianei ko te whakatairanga me te whakaora ake i te reo Māori i te rāngai tūmatanui me te whānuitanga atu o Aotearoa, tae atu ki te rāngai tūmataiti, koia kē hei arotahinga mā mātou. Ka rae mārō, ka pukutohe mātou kia eke ngā āhuatanga e rite ana e tū pakari ai te rautaki Maihi Māori e arahina nei e Te Mātāwai. I runga i tēnei ara hou e hōkai nei Te Taura Whiri i te Reo Māori, ka nui ake tā mātou takoha ki te reo, tēnā i te mea i taea i raro i te ture o mua atu. Ko ngā hua ka puta i ā mātou mahi whakaora reo, ka āta tautohua kia mārama tonu te kitea, e ea ai te whakapono ka taea e mātou ngā mahi. Kua tīkina atu anō hoki he kaimahi hou, he tāngata kei a rātou ngā pūkenga me ngā mātauranga e kawea paitia ai te whakahaere nei ki tua. Mā tēnei Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki: • e whai wāhi mai ai te Minita Whanaketanga Māori ki te whakaritenga o ngā koronga mō ngā mahi kia tutuki i Te Taura Whiri i te Reo Māori i roto i te tau; • ka mōhio te Whare Pāremata he aha ēnei koronga • ka mōhio ngā pūtahi haere kōtui ki te rautaki e whāia ana e mātou; ā • ka taea te kaha tutuki o ngā mahi te whakawā. E whakaahuatia ana i roto nei: • tō mātou wawata mātāmua; • ngā arotahinga e whā a Te Taura Whiri i te Reo Māori • tā mātou e whai nei kia tutuki ā te tau pūtea 2017/18, ā, ka pēhea te ine i te tutuki o ngā mahi; • ngā matapae mō ngā āhuatanga pūtea ka eke i roto i te tau. E whakaahua ana Te Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki i te tau tuatahi o te Tauaki Whakamaunga Atu (mō te 2017/18 ki te 2020/21). Me pānui ngātahi ēnei tuhinga e rua. E whakapono ana mātou ka momoho te tau 2017/18, waihoki, he tau āta waihanga i te tūāpapa mō ngā tau e heke mai nei. Tākuta Wayne Ngata Toihau 30 Pipiri 2017 Charisma Rangipunga Toihau Tuarua 30 Pipiri 2017 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 3 Te Wawata Mātāmua “ ” Kia haruru a Aotearoa whānui i tō tātou reo taketake H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2017/2018 W h āran gi 3 Kaupapa Mātāmua “ ” Te Anga Putanga Ko te whakatairanga i te reo Māori hei reo kōrerorero māori, hei reo mataora W h ār an gi 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 Ngā Hua Ngā Aronga Matua I AOTEAROA, ka nui ake: • ngā whaitua e kōrerotia ai te reo Māori • ngā kaikōrero i te reo Māori • te mārama pai ki ngā āhuatanga e pā nei ki te reo Māori me tōna whakaoranga ake TE REO MĀORI: • ka piki tōna mana • ka piki te kounga o te reo e kōrerotia ana i ngā taumata katoa • ka taea e ia te kōrero ngā āhuatanga katoa o te ao hou He Kaha Te Whare o te Reo Mauriora Te hāpai me te whakapūmau i te haere kōtui a te Karauna me te iwi Māori ki te whakaora ake i te reo Māori. He Kaha te Mana o te reo Māori Te whakapiki ake i te mana me te kaha kitea o te reo Māori kia kaha ake ai te kōrerotia o te reo Māori huri noa i Aotearoa. He Kaha te Kete kōrero Te whakaputa rauemi hou, te tiaki i ngā rauemi kua takoto kē me te whakawātea ake i ngā ara e tautokona atu ai te ako, te kōrero me te kounga o te reo Māori. He Kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori Te whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga i te whaihua me te whakamoamoa, kia kairangi ai te tautoko i ngā mahi whakaora i te reo Māori. W h ār an gi 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 5 Te Whakahaere me te Haumi Te Whakahaere E TORU ngā kāhui kei raro i te mana hautū o te tumuaki o Te Taura Whiri i te Reo Māori: • TE AMO | Ngā Mahi Kaupapa Here, Whakawhanake • TE TOKO REO | Te Whiri Taura Tangata, te Whakamahere, te Whakatairanga • TE HĀPAI Ō | Ngā Ratonga Rangatōpū Ina tū kaha te Maihi Māori me te Maihi Karauna, ka kaha kē atu te hiahia mai o waho ki ā mātou ratonga katoa. Nō reira me mātua whakaatu mātou e whaihua ana te āhua o tā mātou tuku i ā mātou ratonga. Kua puta te kupu a Te Taura Whiri i te Reo Māori ka mātua whakapakari mātou i tā mātou pūnaha whakahaere pūtea me ngā taihere taha pūtea. Ā te tau 2017/18, e whai ana mātou kia haere tonu ngā mahi whakapai ake o mua tata nei i kōrerotia i ngā pūrongo Kaute, kia nui kē atu ai ngā painga, ā, kia māmā ake ai te kī e tika ana, e pono ana te āhua o tā mātou whakapau i ngā pūtea tūmatanui. Kua takoto i a mātou he inenga pūioio ake mō ngā mahi, kua mārama ake hoki te whakaahua i te koke haere o ngā mahi e tū pakari ai Te Whare o te Reo Mauriora, e torokaha ai te mahi ngātahi a te Karauna me ngāi Māori ki te haumanu i te reo. Ko ngā whakahoutanga i te āhua o te tari i tīmatahia rā i te tau 2015, kua oti. I whāia he tikanga kimi kaimahi uakaha tonu, me te aha, kua kī ngā tūranga hou i ngā kaimahi tino papai nei. Kua waimarie katoa Te Taura Whiri i te Reo Māori i ā mātou kaimahi – he neke noa atu ō rātou kahanga i ngā mātauranga me ngā pūkenga e hāngai ana ki ā rātou mahi ake. I mua i te ekenga mai ki tēnei waka, e whakapau kaha kē ana rātou ki te whakahauora ake i te reo Māori. E mōhio pai ana rātou ki ngā piki, ki ngā heke, ki te koanga ngākau anō o tēnei kaupapa, i roto i tā rātou tū hei mātua, hei tūpuna, hei kaiako, hei ākonga, hei tāngata rēhia, hei kaiārahi mō ō rātou hapū, iwi, hei kaikōkiri anō mō te reo. E takatū ana, e ngākaunui anō hoki ana rātou ki te kawe ake i ngā mahi o te Maihi Karauna, ki te whakahihiri anō i ētahi atu. Te Haumi KO NGĀ MONI mō ngā tutukinga e whakaahuatia atu ana i ngā whārangi e whai ake nei, ka takea mai i te Rohenga Whanaketanga Māori, ko te Whakarauora Reo mō te Motu te karangatanga whāiti. E whāiti mai ana tēnei pūtea ki ngā kawenga ka hāpai i te whakaoranga ake o te reo Māori ki te motu whānui. Ā, ka uru mai ki tēnei tētahi hōtaka rangahau me te taha whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kei ngā tauaki pūtea ka tīmata atu i te whārangi 11 e whakamāramatia ana ka pēhea tā Te Taura Whiri i te Reo Māori whakaea i ngā kawenga kei runga i a ia. E toru ngā whakarerekētanga nui mō te tau 2017/18: • Kua tukua mai he pūtea hou, ko te $1.5m te rahi, mō te tau 2017/18, mō te tau 2018/19 anō hoki, hei tautoko i te tū a Te Taura Whiri i te Reo Māori hei kaiārahi i raro i te Ture mō te Reo Māori 2016. • Kua mutu te tuku mai i te moni mō ngā tahua me ngā mahi whakahaere i ngā tahua ka tohaina ki te hapori (kua whakawhitia tēnei pīkaunga ki Te Mātāwai). • Kua iti ake te moni ka tukua mai hei whakahaere rangahautanga. Kua heke i te $2m o ngā tau o mua ki te $1m (ko te haepapa mō tērā atu 50 ōrau kua whakawhitia ki Te Mātāwai). W h ār an gi 6 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA Te hāpai me te whakapūmau i te haere kōtui a te Karauna me te iwi Māori ki te whakaora ake i te reo Māori. Te mahi hei whakatinana Te āhua ināianei (2016/17) Te keonga atu (ā te paunga o 2017/18) Te whakaara i tētahi hōtaka mahi, i runga i te whakaae mai a ērā atu pūtahi reo Māori, e whakatakoto ana i tētahi ahunga kotahi hei whai mā te katoa mō te wāhi ki ngā mahi rangahau, kaupapa here, aroturuki, arotake, tae atu ki te tohanga pārongo, raraunga. Hei āwhina hoki tēnei i te roherohenga o ngā kawenga tātaki me ngā kawenga tautoko. Kei te mahi tahi ngā pūtahi tātaki e whitu, engari karekau he ahunga matua kua whakaaetia e te katoa, kua tāia hoki ki te pepa. Kia tatū ngā whakaaetanga hononga. Te tautoko i ngā tari Kāwanatanga kia hihiko tonu, kia pūnahanaha hoki tā rātou hāpai i ngā mahi whakaora i te reo Māori. He ruarua noa ngā pūtahi whai mahere reo ka auau tonu te arotakea, te whakawāwāngia. E 8-12 ngā pūtahi kua whakatakoto, kua rēhita hoki i ā rātou mahere reo. Te whakatairanga i te whakamahere reo ki te rāngai tūmataiti. Arā ētahi whakahaere rahi kua kori ake ki te whakaora i te reo (pērā i Air New Zealand). Kia kaua e iti ake i te toru ngā whakahaere rahi kua takoto i a rātou he mahere reo mā rātou. Te whakataki i ngā mahi whakamutunga i hua ake i te whakawhitinga o te pīkaunga tiaki tahua ki Te Mātāwai. Ko tōna 170 nei ngā tahua me ea te tukanga noho haepapa e pā ana ki a rātou ā te 2017/18. Ka oti katoa ngā mahi e pā ana te noho haepapa mō te wāhi ki ngā tahua. Te tāpae whakaaro pūkenga tonu e pā ana ki te reo Māori me ngā take whakaora i te reo ki te Minita, ki ngā pūtahi kāwanatanga me te iwi tūmatanui. Ko te whakawhitinga i waenga i ngā rautaki reo Māori a te Karauna me ngā mahi whakamahere tupurangi mō te reo kei te pāpā atu ki ngā tāpaenga whakaaro. Ka ngākau pai mai te Minita me ērā atu rōpū whai pānga nui mai ki te reo ki te kounga o ngā tāpaenga whakaaro. Pūtea $6,761,773 Ngā Whāinga Whāiti, ngā Inenga 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 7 HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI Te whakapiki ake i te mana me te kaha kitea o te reo Māori kia kaha ake ai te kōrerotia o te reo Māori huri noa i Aotearoa. Te mahi hei whakatinana Te āhua ināianei (2016/17) Te keonga atu (ā te paunga o 2017/18) Te whakakaha ake i te whai wāhi mai a ngāi tūmatanui mā ki ngā kaupapa whakatairanga pēnei i Te Wiki o te Reo Māori. He nui ake i te 5,000 ngā tāngata i whai wāhi ki tētahi hīkoi mō Te Wiki o te Reo Māori; e hia rau ngā whakahaere i whai wāhi ki ētahi atu kaupapa whakanui i te reo. Kia 20% nui ake rānei te kaha ake o te whai wāhi mai a ngāi tūmatanui ki tēnei kaupapa. Ko te ara ine, ko te tokomaha ka rēhita me ōna anō aroturukitanga. Te whakatupu i ngā Tohu Reo Māori kia nui ake ai ngā tāngata ka whakauru mai ki ngā whiringa, mā te whakamāmā ake i te huarahi whakaingoa tāngata /rōpū /kaupapa, te whakawhānui ake i ngā mahi whakatairanga, me te whakapai ake i ngā wehenga whakawhiwhi tohu. E 80 ngā whakaingoatanga i te tau 2017. Kātahi anō ka pēnei rawa te maha. Kia hipa ake i te 100 ngā whakaingoatanga. Te whakarahi ake i te tokomaha kua whakamanatia tā rātou tū hei kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha, otirā me te uakaha kia eke tonu tā rātou mahi ki te taumata e tika ana, tae atu anō ki ngā mahi whakangungu, whakamātautau hoki i a rātou. I te Paengawhāwhā 2016, e 44 ngā kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha i mea mai koirā tētahi mahi e mahia ana e rātou . Nā te tiketike o ngā paerewa e whakamanatia ai he kaiwhakamāori, ahakoa te matatau o te hunga ka whakauru ki ngā whakamātautau, e whakaarotia ana ko tētahi 20% noa iho ka puta ngā ihu i te whakamātautau. Ka whakaritea hoki e Te Taura Whiri i te Reo Māori he whakangungutanga mā ngā kaitono. Kia 10% te tokomaha ake o te hunga ka rēhitatia, e mahi ana hoki hei kaiwhakamāori. Ka noho anō hoki koinei te tūāpapa mō ngā pikinga o muri ake. Ka tīmata te ine i ngā paerewa i runga i ngā ritenga tuawhiti o tāwāhi. Te whakapiki ake i te hiahia o ngā tāngata ki te mōhio e pēhea rawa ana tō rātou matatau ki te reo, me kore e tupu ake i reira tō rātou hiahia ki te ako tonu, kia kaha ake rānei tā rātou kōrero i te reo. Kua mātātoa tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te whakatāiri i ngā whakamātautau Whakamātauria Tō Reo Māori (LFE) i te haurua tuarua o te tau 2016/17. Taka mai ki tēnei wā, e 77 ngā tāngata kua whakamātauria i tēnei tau. Kia 100 ngā tāngata ka uru ki te whakamātautau Whakamātauria Tō Reo Māori i mua i te paunga o te tau 2017/18. Te whakamāmā ake i te āhei o ngā pūtahi me ngā whakahaere ki te kimi kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha kua whakamanatia hei kawe i ēnei mahi. Ka roa ngā pūtahi e kimi ana i tētahi kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi e wātea ana. Ka whakaputaina he rārangi o ngā kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha e āta kawe ana i ēnei mahi, he rārangi māmā ki te whakamahi. Pūtea $1,638,665 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 W h ār an gi 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 HE KAHA TE KETE KŌRERO Te whakaputa rauemi hou, te tiaki i ngā rauemi kua takoto kē me te whakawātea ake i ngā ara e tautokona atu ai te ako, te kōrero me te kounga o te reo Māori. Te mahi hei whakatinana Te āhua ināianei (2016/17) Te keonga atu (ā te paunga o 2017/18) Te whakatū whare whakamahere, arotake reo i Te Taura Whiri i te Reo Māori, māna e whakatakoto whakaaro, rauemi hoki hei tautāwhi i ngā pūtahi kāwanatanga me ētahi atu whakahaere. Kua whakamātauria ētahi rauemi tuatahi, he mea hanga hei āwhina i ngā mahi whakamahere reo me ōna anō arotakenga e tika ana; kua whakatūria ētahi kaiwhakamahere reo matua e rua. Ka tū te whare; ka horaina ngā rauemi e tika ana, ā, e mea mai ana ngā pūtahi he māmā te whakamahi; nā runga i ngā rauemi ka takoto, ka ngata tētahi 80% o ngā hiahia ka tautohua e ngā pūtahi e whakatakoto mahere reo ana. Te tautoko i Te Wiki o te Reo Māori me ētahi atu kaupapa whakatairanga ki ngā rauemi e rite ana. I ia tau ka puta he rauemi; ka pau anō hoki ētahi; he pai ngā kōrero e puta ake ana i ngā uiuinga mō te whaihua o ngā rauemi nei. Ka whakaputaina, ka whakaratohia hoki ngā rauemi; ka uiuia te hunga whakamahi i ngā rauemi; ka whakamāmāhia te ara nanao i ngā rauemi kua puta kē, mā te tuku ki te ao tuihono. Te waihanga i tētahi taputapu āwhina i te whakahua tika o te reo Māori, me te whakamātau ki ētahi pūtahi kāwanatanga. He kaupapa hou. Ka oti te waihanga, ka oti anō te whakamātau. Te whakarite rangahautanga ka āwhina ki te whakapiki i: • te ako • te kounga (ahakoa te taumata) • te mārama pai • te mana • te kaha rere o te reo Māori, ko te rāngai tūmatanui me Aotearoa whānui te arotahinga. Kua tono Te Taura Whiri i te Reo Māori kia mahia ētahi rangahau whaihua rahi tonu, engari he matahuna te hāngai ki ngā karangatanga whakaora, kāore i mataaho. Ka mutu, kāore i takoto he mahere whakatinana, whakamōhio rānei i te taha. I te tau 2016/17, kāore i tohaina ngā moni katoa i taunahatia hei kawe rangahautanga. I te taha o ngā mahi rangahau katoa ka tonoa, ka takoto he kōrero mō tōna whaihua ki te whakawhanake i tētahi o ngā whaitua keonga, ā, ki ngā pūrongo rangahau katoa ka takoto he mahere mō te taha whakatinana me te taha whakamōhio; ka tohaina ngā pūtea rangahau i runga anō i ngā paearu ka whakatauria mō te rangahau. Te whai kia taea e te reo Māori ngā hiahia katoa o te ao hou te whakaea. Kei te whakatupuria tonutia te puna kupu, engari karekau he keonga mō tēnei mahi. Ka utaina kia 500 ngā kupu ki He Putunga Kupu Hou. Pūtea $1,765,610 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 9 HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI Te whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga i te whaihua me te whakamoamoa, kia kairangi ai te tautoko i ngā mahi whakaora i te reo Māori. Te mahi hei whakatinana Te āhua ināianei (2016/17) Te keonga atu (ā te paunga o 2017/18) Te eke i ngā paerewa mō te whakahaere i ngā āhuatanga pūtea. E tohu mai ana te pūrongo tātari kaute kua pai ake ina whakaritea ki ngā tau o mua atu, engari me whakapai haere tonu. Me noho ko te ‘pai’ te whakatau, tētahi mea pai ake rānei i tērā. Te eke i ngā paerewa whakahaere e tūmanakotia ana, ā, ko te arotahinga i tēnei tau, ko te tiaki pai i ngā tānga kōrero. I oti ētahi whakatika nui i te tau 2016/17. Kia puta he kōrero pai i ngā kitenga o te kaitātari kaute. Te para i te huarahi, mā te whakatinana i tā mātou ake mahere reo, e tautokona ai tā ngā kaimahi whakahōhonu ake i ō rātou pūkenga reo, pūkenga ngaio anō hoki. Ko te tino nuinga o ngā kaimahi i ngā whaitua e rite ana, kei te āhua matatau, kei te tino matatau rānei ki te reo Māori; kāore anō te katoa kia whakauru ki te whakamātautau tohu taumata. Ka takoto he mahere whakapakari kaimahi mā ngā kaimahi katoa, ā, he kōrero kei reira mō te whakapakari pūkenga reo; katoa ngā kaimahi kua mahi i te whakamātautau tohu taumata, taihoa rānei ka pērā. Pūtea $2,231,125 4 4.1 4.2 4.3 W h ār an gi 1 0 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 HE MEA WHAKATAKOTO ngā tauaki matapae taha pūtea hei whakaatu i ngā takune o Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te Whare Pāremata. Tērā tonu pea ka rerekē ngā kōrero tūturu ā tōna wā i ēnei tauaki pūtea matapae. E whakapono ana māua kei te whakaatu tika ngā tauaki matapae taha pūtea i te tūnga pūtea me ngā whakahaere pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2018. Ka takoto ki te aroaro o te Minita tētahi pūrongo ā-tau, i runga i ngā whakahau a te Ture Hinonga Karauna 2004, me ōna anō pūrongo hauwhā e whakatairite ana i ngā mahi i tutuki ki tēnei Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki. Tēnei māua te kī pono atu nei e tautoko tahi ana, e taurite ana ngā pārongo e mau mai ana ki te pūrongo nei me ngā tāpuinga pūtea kei ngā Whakatau Tata mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2018, i tāpaea hoki ki te aroaro o te Whare Pāremata i raro i te wāhanga 13 o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989. Ka tae mai he moni ki Te Taura Whiri i te Reo Māori i raro i te tāpuinga pūtea Whakarauora Reo mō te Motu – National Māori Language Revitalisation. Te Tauaki Noho Haepapa Tākuta Wayne Ngata Toihau 30 Pipiri 2017 Charisma Rangipunga Toihau Tuarua 30 Pipiri 2017 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 11 Te Tauaki Matapae mō ngā Whiwhinga me ngā Whakapaunga Whānui 2016/17 I whakaritea $ 2016/17 I pau (whakatau tata) $ 2017/18 I whakaritea $ NGĀ WHIWHINGA Ngā whiwhinga taha whakahaere mai i te Karauna 3,204,000 Moni tāpui taha whakahaere 3,204,000 4,704,000 250,000 Te Tahua o Mā Te Reo - aroturuki, arotake 250,000 - 2,000,000 Rangahau, whakawhanake 1,000,000 1,000,000 1,510,957 Kaupapa Reo i te Hapori (CBLI) 1,510,957 - 3,000,000 Te Reo Māori Whānau & Community Planning Initiative 3,000,000 - 9,964,957 Te katoa o ngā whiwhinga moni taha whakahaere mai i te Karauna 8,964,957 5,704,000 Ngā whiwhinga tahua mai i te Karauna 2,250,000 Te Tahua o Mā Te Reo 2,250,000 - 1,500,000 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 - 806,043 CBLI - Te Kura Whānau Reo 806,043 678,401 4,556,043 Te katoa o ngā whiwhinga tahua mai i te Karauna 4,556,043 678,401 Ngā whiwhinga taka pūtea 265,000 Huamoni i ngā mahi haumi 95,777 100,000 166,000 Ētahi atu whiwhinga 163,673 150,000 431,000 Te katoa o ngā whiwhinga taka pūtea 259,450 250,000 14,952,000 Te katoa o ngā whiwhinga 13,780,450 6,632,401 NGĀ WHAKAPAUNGA Ngā whakapaunga taha whakahaere 2,407,107 Ngā utu kaimahi 2,565,586 3,263,660 282,75 Ngā utu hekenga wāriu, whakaurupātanga 122,629 184,420 11,521,794 Ngā whakapaunga whakahaere i TTWh 6,731,216 7,556,677 14,211,654 Te katoa o ngā whakapaunga whakahaere 9,419,431 11,004,757 Ngā whakapaunga ki ngā kirimana 6,580,214 Te Tahua o Mā Te Reo 4,161,772 714,014 1,500,000 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 - 806,043 CBLI-Te Kura Whānau Reo 806,043 678,401 8,886,257 Te katoa o ngā whakapaunga ki ngā kirimana 6,467,815 1,392,415 23,097,911 Te katoa o ngā whakapaunga 15,887,246 12,397,172 (3,815,697) Te hemihemi/(tarepa) taha whakahaere (240,024) (5,100,757) (4,330,214) Te hemihemi/(tarepa) taha kirimana (1,866,772) (664,014) (8,145,911) Te hemihemi/(tarepa) taha whakahaere me te katoa o ngā whiwhinga me ngā whakapaunga whānui (2,106,796) (5,764,771) Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2018 W h ār an gi 1 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 Te Tauaki Matapae mō te Tūnga Pūtea 2016/17 I whakaritea $ 2016/17 I pau (whakatau tata) $ 2017/18 I whakaritea $ Ngā hua Ngā hua wātea 2,500,000 Moni ukauka me ōna ritenga 7,651,207 1,672,462 60,000 Nama mai - - - Te tahua o Mā Te Reo 2,564,946 1,900,932 - Tāke hokohoko kia utua mai 246,755 94,425 - Utu tōmua - - 2,560,000 Te katoa o ngā hua wātea 10,462,908 3,667,819 Ngā hua he here kei runga - Te tahua o Mā Te Reo - - 167,624 Whare, rawa, taputapu 306,356 326,356 267,166 Hua whakawairua 266,595 322,175 434,790 Te katoa o ngā hua he here kei runga 572,951 648,531 2,994,790 Te katoa o ngā hua 11,035,859 4,316,350 Ngā taunahatanga Ngā taunahatanga o tēnei wā 788,172 Nama kia utua atu 1,700,000 800,000 - Te tahua o Mā Te Reo 2,564,946 1,900,932 159,000 Whakawhiwhinga kaimahi 159,000 200,000 - Te tāpuinga mō te hanga hou 95,738 - 947,172 Te katoa o ngā taunahatanga o tēnei wā 4,519,684 2,900,932 Te katoa o ngā taunahatanga o tēnei wā - Te tahua o Mā Te Reo - - 12,000 Whakawhiwhinga kaimahi 12,000 12,000 12,000 Te katoa o ngā taunahatanga kei tua 12,000 12,000 959,172 Te katoa o ngā taunahatanga 4,531,684 2,912,932 2,035,618 Ngā hua more 6,504,175 1,403,418 Te tūtanga 2,035,618 Pūtea whānui 4,406,502 930,645 Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,097,673 472,773 2,035,618 Te katoa o te tūtanga 6,504,175 1,403,418 Ā te 30 o Pipiri 2018 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 13 Te Tauaki Matapae mō ngā Nekeneke i te Tūtanga 2016/17 I whakaritea $ 2016/17 I pau (whakatau tata) $ 2017/18 I whakaritea $ 3,520,545 Pūtea whānui 3,806,359 4,406,502 2,330,770 Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,937,840 2,097,673 5,851,315 Te katoa o te tūtanga Karauna i te 1 Hōngongoi 6,744,199 6,504,175 (1,484,927) Hemihemi/(tarepa) i roto i ngā mahi whakahaere 600,143 (3,475,857) (2,330,770) Hemihemi/(tarepa) i roto i ngā mahi rangahau, whakawhanake (840,167) (1,624,900) (3,815,697) Te katoa o te hemihemi/(tarepa) taha whakahaere (240,024) (5,100,757) (4,330,214) Hemihemi/(tarepa) taha kirimana (1,866,772) (664,014) (4,330,214) Te katoa o te hemihemi/(tarepa) mō te tau (1,866,772) (664,014) 4,330,214 Te whakawhiti i: te taunahatanga mō Mā te Reo 1,866,772 664,014 - Te katoa o te hemihemi/(tarepa) taha whakahaere 1,866,772 664,014 2,035,618 Pūtea whānui 4,406,502 930,645 - Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,097,673 472,773 2,035,618 Te katoa o te tūtanga Karauna i te 30 o Pipiri 6,504,175 1,403,418 Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2018 W h ār an gi 1 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 Te Tauaki Matapae mō ngā Kapewhiti 2016/17 I whakaritea $ 2016/17 I pau (whakatau tata) $ 2017/18 I whakaritea $ NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI WHAKAHAERE I tae mai he moni i (i whakapaua ki) ngā 14,521,000 Whiwhinga mai i te Karauna 13,521,000 6,382,401 265,000 Whiwhinga huamoni 95,777 100,000 166,000 Whiwhinga i wāhi kē 182,537 182,537 (21,229,010) Utu ratonga, utu taonga (12,910,482) (9,891,629) (2,388,877) Utu kaimahi (2,578,871) (3,318,398) - Utunga tāke hokohoko (83,740) 152,330 (8,665,887) Kapewhiti more o roto i ngā mahi whakahaere (1,773,779) (6,392,759) NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI HAUMI MONI I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te (60,000) Hokonga mai o te whare, te rawa, te taputapu (101,119) (96,119) (138,000) Hokonga mai o te hua whakawairua (153,881) (153,881) (198,000) Kapewhiti more o roto i ngā mahi haumi (255,000) (250,000) NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI TAKA PŪTEA I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te 4,330,214 Tahua haumi o Mā Te Reo 1,866,772 664,014 4,330,214 Kapewhiti more o roto i ngā mahi taka pūtea 1,866,772 664,014 (4,533,673) Te (hekenga)/pikinga more o te moni ukauka me ōna ritenga (162,007) (5,978,745) 7,033,673 Te moni ukauka me ōna ritenga i te tīmatanga o te tau 7,813,214 7,651,207 2,500,000 Te moni ukauka me ōna ritenga i te mutunga o te tau 7,651,207 1,672,462 2,500,000 E tohua ana ki: Te moni ukauka me ōna ritenga 7,651,207 1,672,462 Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2018 W h ār an gi 1 5 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 He Hinonga Tāpae Pūrongo I runga anō i te Ture Hinonga Karauna 2004, he hinonga Karauna Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kei Aotearoa ia e noho ana, e mahi ana. Ko ētahi o ngā tino ture e tohutohu ana i te taha whakahaere o Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te Ture Hinonga Karauna 2004 me te Ture mō te Reo Māori 2016. Me kī ko te Karauna o Aotearoa te matua o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Arā tā mātou whāinga mātāmua, ko te tuku ratonga ki te hunga tūmatanui o Aotearoa. Kāore mātou e whai kia hoki mai he hua moni ki a mātou i ā mātou mahi. Nā Te Taura Whiri i te Reo Māori tonu i whiriwhiri kia kīia ia he hinonga painga tūmatanui (PBE) mō te wāhi ki ngā mahi pūrongorongo pūtea. Ko ngā tauaki pūtea matapae mō Te Taura Whiri i te Reo Māori, e pā ana ki te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2018, ā, he mea whakaae e te Poari i te 30 o Haratua 2017. Te pūtakenga o ngā mahi whakatakoto tauaki pūtea He mea whakarite ngā tauaki pūtea i runga i te whakaaro he whakahaere tū tonu tēnei, ā, kua taurite te āhua o te whakahāngai i ngā kaupapa here kaute i te takanga haeretanga o te tau. Ētahi whakaaro pūtake He mea whakatakoto ngā tauaki pūtea matapae i runga i ēnei whakaaro pūtake e whai ake nei: • ko ngā hemihemi i haupū haere i te wā kāore i mōhiotia ngā pānga o te Ture mō te Reo Māori 2016, ka āta whakaitia haeretia. • ka ea ngā paihere mō te tuku tahua ki Te Reo Māori Whānau & Community Planning Initiative i tīmata rā i te 2016/17. • ka kī katoa ngā tūranga mahi e tika ana. • ka tukuna te $3m mō te 2017/18 me te 2018/19 ($1.5m i ia tau) hei whakatinana i te Maihi Karauna. • ka mutu te noho haepapa mō te tuku i ngā tahua whakamutunga ki ngā kaupapa i te hapori ā te paunga o te tau 2017/18. • ka noho mai ki ngā whiwhinga huamoni ngā whiwhinga o roto i ngā mahi Whakahaere me ngā mahi Toha Tahua. Te momo moni whakaatu Ko te tāra o Aotearoa te momo moni e whakaaturia ana ki ngā pūrongo pūtea. He whakarāpopototanga o ngā kaupapa here kaute tāpua Ngā whiwhinga E whiwhi moni ana Te Taura Whiri i te Reo Māori i ngā mahi e tutuki ana i a ia mā te Karauna, i tāna hora ratonga ki ētahi atu, me ngā huamoni e tipu ake ana i āna moni haumi. Ka whakaaturia ēnei whiwhinga ā te wā tonu e tika ana kia tae mai, ā, ka pūrongotia ki te wā pūtea e hāngai ana. Ka inea ngā whiwhinga i runga i te wāriu tōkeke o te whakaaro ka tae mai. Ngā hua taha pūtea Ka uru mai ki te moni ukauka me ōna ritenga ngā moni kei te ringa, ngā moni whiti, ngā moni kei te pēke me ngā moni haumi e toru marama iti ake rānei te roa e eke ai te haumitanga. He mea whakaatu ngā moni haumi ki te utu i hokona mai ai, ki te wāriu rānei me i hokona atu – ko te mea iti ake o rāua. Ki te whakahekea te wāriu, ka whakaaturia tēnei ki te Tauaki o ngā Whiwhinga Moni Whānui. E whakaaetia ana kua waimaero tētahi nama mai ina āta kitea e kore e riro mai i Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā moni e tika ana i runga i ngā whakaritenga tuatahinga o taua nama. Ko te nui o te waimaerotanga, ko te rerekētanga i waenga i te wāriu kawe o te hua me te wāriu me i hurihia hei moni ukauka. Ngā hua taha rawa Koia ēnei ko ngā whakapaipaitanga whare rīhi, ngā waka, ngā taonga noho whare, ngā taputapu tari me ngā taputapu ICT. Ko te wāriu o ēnei ka tuhia tuatahitia, ko te utu i te hokonga mai. Me he hua taha rawa ka riro mai mō te kore noa iho, he tino iti rānei te utu i riro mai ai, ka whakaaturia tuatahitia ki tōna wāriu tōkeke, i te rā i riro mai ai. Te Tauaki o ngā Kaupapa Here Tauaki H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2017/2018 W h āran gi 15 W h ār an gi 1 6 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 Te hekenga wāriu He mea tātaitai te hekenga wāriu o ngā hua taha rawa i runga i te tikanga rārangi torotika, e tohaina ai te utu o tēnā, o tēnā ki te roanga o ngā tau e whakaaetia ana ka toiora a ia. Kia eke aua tau, kua noho wāriu kore taua mea. Anei ngā whakatau tata mō ngā tau e toiora ana tēnā me tēnā karangatanga rawa, me ngā pāpātanga whakaheke wāriu e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā: Whakapaipai Whare Rīhi 5 tau 20% Taonga Noho Whare 5 tau 20% Taputapu Tari 5 tau 20% Taputapu ICT 4 tau 25% Pūmanawa Rorohiko 4 tau 25% Ngā hua whakawairua Ko ngā pūmanawa rorohiko kāore e noho tāhuhu mai ki te whakahaeretanga o ngā rorohiko, ka whakaaturia hei hua whakawairua. Ka tuhia ko te utu i riro mai ai, i tika ai te mahi, ā, ko te āhua o te whakaurupā, he rārangi torotika e whā tau te roa. Ko ngā utu o te tiaki, o te whakatika i ngā pūmanawa rorohiko, ka whakaaturia hei whakapaunga ā te wā e ara ake ai. Ngā hanga whakanao pūtea He whakamahi tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori i ētahi hanga whakanao pūtea i roto i āna mahi o ia rā. Koia ēnei, ko: ngā pūtea pēke, ngā nama mai, ngā nama atu, me ngā whakapipitanga. Ka whakaataria ēnei ki te Tauaki Tūnga Pūtea, ki te wariu tōkeke o tēnā, o tēnā. Ko ngā whiwhinga me ngā whakapaunga ki ngā hanga whakanao pūtea, ka whakaaturia ki te Tauaki Whakahaere Pūtea. Me he raweketanga pūtea ka mahia ki ngā moni o tāwāhi, ka whakawhitia i runga i ngā pāpātanga whakawhiti e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā. Karekau ā Te Taura Whiri i te Reo Māori tahua moni rāwaho. Te tāke hokohoko Kua tuhia ngā Tauaki Pūtea me te kore e noho mai o te tāke hokohoko ki roto, hāunga anō ngā nama mai me ngā nama atu – e mau mai ana te tāke hokohoko ki ērā. Ngā paihere Ko ngā utu kei tua, ka whakaaturia hei paihere i te wā e ara ake ai te here kirimana, inā rā, e rua tahi, kāore anō i ea. Kāore e whākina ngā paihere mō te wāhi ki ngā kirimana kaimahi. Ngā rīhi Kei te rīhi Te Taura Whiri i te Reo Māori i tōna whare me ētahi o āna taputapu tari. I te mea kei te kaituku ngā mōreareatanga me te rangatiratanga o ēnei hanga rīhi, ka kīia ēnei he rīhi whakahaere. Ka tohua ngā utu rīhi whakahaere hei whakapaunga i te takiwā e ara ake ai. Te tāketanga Kei waho kē Te Taura Whiri i te Reo Māori i te ngau a te tāke moni whiwhi i te mea he mana tūmatanui a ia. Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahi Ka tuhia te whakatā ā-tau kia hāngai pū ki te maha o ngā rā e tika ana kia wātea ki te kaimahi i mea wā, i mea wā, i runga anō i te pāpātanga utu o nāianei. Te tauaki kapewhiti Ko te moni ukauka, ko ngā moni kei te ringa, kei te pēke, kei ngā pūtea tono noa, me ētahi atu moni haumi e māmā noa ana te tiki atu, he mea whakarite e Te Taura Whiri i te Reo Māori i āna mahi tiaki pūtea o ia rā. Ko ngā mahi whakahaere, ko ngā mahi katoa atu i ngā mahi haumi me ngā mahi taka pūtea. Ko ngā moni mai, ko ngā moni ka tae mai i te hokonga atu o te taonga, o te ratonga, me ērā atu puna moni e tautoko ana i ngā mahi whakahaere a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko ngā moni atu, ko ngā utu kaimahi, utu kaituku taonga mai, ratonga mai, me ngā tāke. Ko ngā mahi haumi, ko ērā e riro mai ai, e riro atu ai rānei ngā oati utu e wātea ana me ērā kāore i wātea, tae atu ki ērā atu hua kāore i wātea. Ko ngā mahi taka pūtea, ko ērā e rerekē ai te tūtanga me te hanga haupū rawa o te noho nama o Te Taura Whiri i te Reo Māori, tae atu ki ngā mahi e pā ana ki te utu o te whakaea i te haupū rawa tūtanga o Te Taura Whiri i te Reo Māori. W h ār an gi 1 7 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 Te tohanga o ngā utu Kua oti i Te Taura Whiri i te Reo Māori te utu o ngā tutukinga te whakatau i runga anō i te pūnaha tiritiri utu i raro iho nei. Ngā paearu mō ngā utu arorangi Ko ngā utu arorangi, ko ngā utu i hua katoa ake i te tutukinga kotahi. Ngā paearu mō ngā utu kīhai i arorangi Ko ngā utu kīhai i arorangi me ngā utu tukupū rangatōpū, ko ngā utu kāore e taea te āta pare atu, i runga i tētahi tikanga ohaoha whai takenga nei, ki te tutukinga kotahi. Ka tohua kētia ki ngā tutukinga i runga i te ōrau o ngā tūnga wā-poha kua tohua ki tēnā, ki tēnā tutukinga (arā, ngā FTE). W h ār an gi 1 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 17 /2 01 8 www.tetaurawhiri.govt.nz He kupu nā te Toihau Te Anga Putanga Te Wawata Mātāmua Kaupapa Mātāmua Te Whakahaere Te Haumi Organisation and Investment Ngā Whāinga whāiti, ngā Inenga HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA Specific Objectives & Measures HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI HE KAHA TE KETE KŌRERO HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI Statement of Performance Expectations Prospective Statement of Comprehensive Revenue and Expense Prospective Statement of Financial Position Prospective Statement of Changes in Equity Prospective Statement of Cash Flow Statement of Accounting Policies