tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/44cc1a4336/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2015-16-Mi.pdf

Record:


URL:
https://www.tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/44cc1a4336/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2015-16-Mi.pdf
Title:
tetaurawhiri.govt.nz/assets/Corporate-publications/SPE/44cc1a4336/TTWh-He-Ara-Whaia-He-Ara-Hou-2015-16-Mi.pdf
Identifier:
D01066s386
SiteID:
01066
Status:
2 (status_fetched)
ProtocolStatus:
SUCCESS, args=[]
ParseStatus:
success/ok (1/0), args=[]
CharEncodingForConversion:
OriginalCharEncoding:

Full Text:



TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI 2015/16 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI 1 | P a g e Ngā Kōrero o Roto He kupu nā ngā Kaiwhiri ...................................................................................................... 4 WĀHANGA TUATAHI – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Hāunga te taha pūtea) ........................................................................................................................... 5 Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori me te karangatanga tutukinga ................... 5 Ngā arotahinga matua mō te tau 2015/16 me te 2016/17 ................................................. 5 Ngā mahi whāiti ka kawea ā te 2015/16 me te 2016/17 ................................................ 6 Te anga whakaatu i ngā mahi kia tutuki ............................................................................ 8 Ngā hoahoa .................................................................................................................. 8 Ka pēhea tā mātou ine i te tutuki o ngā mahi? ................................................................ 11 Ngā tohu ine i ngā putanga ......................................................................................... 11 Ngā tohu ine SPE ....................................................................................................... 11 Ngā mahi rangahau, kaupapa-here ............................................................................. 11 Te whakawhanake i te reo .......................................................................................... 17 Te toha pūtea ki te hapori ........................................................................................... 23 Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori ........................................................................ 27 WĀHANGA TUARUA – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Taha Pūtea) .......................................................................................................................................... 31 Te Tauaki Noho Haepapa............................................................................................... 31 He kupu whakataki ......................................................................................................... 32 Te tauaki whakapae tūāpapa tāpua ................................................................................ 32 He hinonga tāpae pūrongo .......................................................................................... 32 Te tauaki kaupapa-here kaute tāpua .............................................................................. 32 Te pūnaha ine ............................................................................................................. 32 Ngā whiwhinga moni ................................................................................................... 33 Ngā kaupapa-here kaute whāiti ...................................................................................... 33 Ngā hua taha pūtea .................................................................................................... 33 Ngā hua taha rawa ...................................................................................................... 33 Te hekenga wāriu ....................................................................................................... 33 Ngā hua whakawairua ................................................................................................ 33 2 | P a g e Ngā hanga whakanao pūtea ........................................................................................... 34 Te tāke hokohoko ........................................................................................................... 34 Ngā paihere .................................................................................................................... 34 Ngā rīhi ....................................................................................................................... 34 Te tāketanga ............................................................................................................... 34 Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahi ...................................................... 34 Te tauaki kapewhiti ..................................................................................................... 34 Te tohanga utu ............................................................................................................... 35 Te paearu mō ngā utu arorangi ................................................................................... 35 Te paearu mō ngā utu kāore i arorangi ....................................................................... 35 Ngā whakarerekētanga ki ngā kaupapa-here kaute .................................................... 35 Ngā tauaki pūtea ............................................................................................................ 36 Te tauaki matapae o ngā whiwhinga moni whānui ...................................................... 36 Te tauaki matapae mō te tūnga pūtea ......................................................................... 38 Te tauaki nekeneke tūtanga ........................................................................................ 39 Te tauaki kapewhiti ..................................................................................................... 40 3 | P a g e He kupu nā ngā Kaiwhiri He koanga ngākau e tāpaea atu nei tā mātou Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki (SPE) mō te tau 2015/16. Kei tēnei tuhinga e whakaahuatia ana: • ngā mahi e mea ana Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te kawe ake ā te tau pūtea 2015/16 • te āhua o tā mātou ine i te tutukinga o ngā mahi • ngā hua matapae – taha pūtea, taha mahi – e whakakoro ana mātou kia eke i te roanga o te tau Ka āta pūrongotia te SPE ki te Pūrongo ā-Tau. Te Awanuiārangi Black Toihau Kairīwhi Te Poari o Te Taura Whiri i te Reo Māori 24 Pipiri 2015 Katarina Edmonds Kaiwhiri Te Poari o Te Taura Whiri i te Reo Māori 24 Pipiri 2015 4 | P a g e WĀHANGA TUATAHI – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Hāunga te taha pūtea) Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori me te karangatanga tutukinga E takea mai ana te pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori, i raro i ēnei karangatanga mahi e rua: 1. Te Whakatairangatanga o te Reo Māori – mō ngā kaupapa whakahauora, whakapakari ake i te reo Māori i Aotearoa, tae atu ki ngā mahi whakaikeike i te mana o te reo 2. Ngā Rangahautanga Reo Māori – mō ngā kaupapa rangahau, whakawhanake e tautoko ana i ngā mahi whakahauora ake i te reo Māori. Ko te takune, kia haere te pūtea ki te whakatutuki i ngā wawata e whai ake nei kua tohua mō te Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori:1 • e rauhī ana, e whāomoomo ana, e whakatupu ana ngā iwi Māori i ō rātou reo, i ā rātou taonga, i ō rātou mātauranga, me ā rātou tikanga • e whakatupu ana, e whāomoomo ana, e whakawhanake ana ngā iwi Māori i ā rātou rawa • e mau haere ana i ngā tāngata Māori ngā pūkenga me ngā mātauranga. Kua whakaaetia kia noho te karangatanga Rangahautanga Reo Māori ki waho2 o ngā mahi pūrongorongo o te mutunga o te tau, i raro i te wāhanga 15D(2)(b)(iii) o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989. Nō reira, kua komokomohia noatia atu he kōrero mōna ki ngā kōrero mō ērā atu kawenga ka kawea e Te Taura Whiri i te Reo Māori i tēnei tau. Ngā arotahinga matua mō te tau 2015/16 me te 2016/17 I te Tauaki Whakamaunga Atu (SOI) o te tau 2014–18 i tohua ko ēnei kawenga e whai ake nei hei arotahinga matua mō taua rima tau: • te mahi kia rere ngātahi tō mātou ahunga rautaki, ā mātou mahi me te Rautaki Reo Māori 2014 (MLS 2014), ā: o kia takoto he tātaitanga waitohu i te hauora o te reo Māori o kia takoto he anga aroturuki, pūrongorongo mō ngā hōtaka reo Māori e whakahaerehia ana i te rāngai kāwanatanga o kia takoto he kōrero i ngā pūrongo mō te tātaitanga me te anga • te whakatinana i ngā taunakitanga mō te tūtohu rangahau reo Māori ā-motu • te whiri me te tiaki i ngā taura mahi tahi ki ētahi atu rangapū reo Māori • te whakatinana i tētahi anga aromātai tara ā-whare hei ine i te pānga o ā mātou ratonga ki te tupu me te hauora o te reo Māori me te poipoinga o ngā reo ā-iwi 1 Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori, The Estimates of Appropriations 2014/15 - Māori, other populations and cultural sector, B5, Vol B, page 158 2 I ngā kōrero ka tāia mō te Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori. 5 | P a g e • te whakapai ake i te horanga o ā mātou ratonga ki te kiritaki, mā te hāpai ake i ngā hangarau hou • te mahi kia pai ake tā mātou taki i ngā kōrero mō te tutuki haere o ngā mahi • te hāpai tonu i ā mātou mahi mātāmua, arā, ko te toha pūtea ki te hapori, te whakawhanake reo, ngā mahi kaupapa-here, rangahau, me te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori. Ngā mahi whāiti ka kawea ā te 2015/16 me te 2016/17 Hei ēnei tau e rua ka mahi tonu mātou ki te whakakotahi i te ahunga o tā mātou rautaki, ā mātou kawenga, te MLS 2014 me ētahi atu whāinga tōmua a te kāwanatanga, mā te tāpiri i ēnei mahi e whai ake nei ki ā mātou mahi kua roa e kawea ana. Ngā mahi rangahau, kaupapa-here 1. Te whakatinana i ngā taunakitanga i hua ake i te rangahau i kawea mō Te tūtohu rangahau reo Māori ā-motu mō te whakaoranga ake o te reo Māori, i hua ake i te kōrero tahi ki ngā rangapū reo Māori. 2. Te whakahaere i ngā kaupapa auroa e whā i ara ake i te tūāmahi tuatahi o te pūtahi rangahau, whakawhanake, ā oti noa. Koia ēnei: o Te ine i te hauora o te reo Māori i ngā kāinga me ngā hapori o Te ine i ngā painga o te reo me ngā tikanga Māori ki te ōhanga o Aotearoa o Te aromātai i te pānga o ngā wānanga whakapakari reo me te wāhi ki ēnei i ngā koringa whakaora reo a ngā hapori o te whakatū hōtaka karahipi, i runga i te āhua o ngā whāinga tōmua ka tautohua e ngā rangapū i te 1 i runga ake nei – he mea kawe mai i te tau 2014/15. 3. Te whakaputa i te tauira tuatahi o te tātaitanga waitohu reo. 4. Te whakaputa i te pūrongo ā-tau tuatahi mō te whakamahere me te pūrongorongo i ngā hōtaka reo Māori puta noa i te rāngai kāwanatanga. 5. Te mahi tahi ki ētahi atu whakahaere kāwanatanga e whai pānga mai ana ki te reo ki te ārohi, ki te whakamana, ki te kawe i ētahi arotakenga putuputu o ngā kaupapa me ngā ratonga whakapakari reo. 6. Te ārohi, te whakarite, te whakahaere uiuinga e kitea ai ngā waiaro o ngā tāngata o Aotearoa ki te reo Māori, me te pūrongorongo i ngā kōrero ka puta ake. 7. Te whakaputa tonu i ngā tānga hou mō ngā mahi rangahau, kaupapa-here ki te whare pukapuka whitihiko. Te toha pūtea ki te hapori 8. Te whakatinana i tētahi pūnaha whakahaere tohanga pūtea hou, tae atu ki ngā whakaritenga mō te tono me te tiaki kirimana rā runga i te ipurangi. 9. Te ārohi me te whakatinana i tētahi hōtaka tuku pūtea ruarangi tonu (mō Mā te Reo me te Community Based Language Initiatives – CBLI), ka ārahina ki ngā paearu ka puta ake i te rangahautanga o te rangapū reo Māori (te 1 i runga ake nei, i ngā kōrero mō ngā mahi rangahau, kaupapa-here). 10. Te arotake kapo noa i ngā kaupapa e whakahaeretia ana e Te Ātaarangi (He Kāinga Kōrerorero, He Kura Whānau Reo). 6 | P a g e 11. Te whakatinana i te anga e pai ake ai te aromātai i te pānga o ngā kaupapa tohatoha pūtea ki te hapori ki ngā tāngata o aua hapori ka uru ki aua kaupapa. Te whakawhanake i te reo 12. Te arotake i te hanga o Toi Reo Māori, te huarahi e whakangungua ai, e whakamātautauria ai ngā kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi, tae atu ki te torotoro i ētahi āhuatanga whakangungu hou. 13. Te āta tirotiro me pēhea e wātea ai te putunga rauemi reo Māori ki te tokomaha, hei tautoko i te rere o te reo papai, o te kōrero tika. 14. Te āta tirotiro me aha a He Pātaka Kupu 2 – te putanga tuarua o te papakupu reo Māori. 15. Te waihanga me te whakamōhio haere i ngā aratohu mō ngā tohu iriwhare reorua ki te kāwanatanga ā-motu, ā-rohe, ki ngā pakihi, mā roto anō hoki i te ao pāpāho o Aotearoa. 16. Te ārohi i tētahi putanga hou o Te Matatiki – he papakupu o ngā kupu Māori hou. Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori 17. Te āta arotake i ā mātou kaupapa whakatairanga katoa, tae atu ki ngā hui me ngā rauemi whakatairanga. 18. Te arotake he aha i whakaputaina ai a He Muka, me pehea te takoto o ngā kōrero, ā, mā wai rawa te putanga hauwhā nei. 19. Te whakakapi i ā mātou pae tukutuku tawhito e whā3 ki tētahi mea hou kotahi, he mea hanga ki ngā hangarau papai o nāianei, e torokaha ake ai ngā hono ki ō matou rangapū reo Māori. Ka huaki te pae tukutuku nei ā te mutunga o Pipiri 2015, hei hāpai i Te Wiki o te Reo Māori. Mō te Hereturikōkā 2015 oti mārire ai. 20. Te tārai rautaki pārongo/matihiko mō te whakahaere nei hei ārahi i ā mātou mahi whakamahere, whakahaere matihiko, ICT, pārongo, hei kauawhi anō hoki i te wāhi nui ki te pāhopori i ngā mahi whakahauora reo. Ngā ratonga rangatōpū 21. Te whakatatū i ngā whakaritenga mō te tari e noho ai mātou ā ngā tau e toru e tū mai nei. 22. Te whakatinana i tētahi pūnaha whakakōnae whitihiko hou, e pai ake ai tā mātou tiaki i ngā pārongo huhua, me te wherawhera anō hoki i ētahi whakaaro mō te pūnaha whitihiko hei tiaki i ngā tuhinga katoa. 23. Te arotake i ngā pūnaha me ngā rāwekeweke whakaroto o ngā pūnaha ICT e whāia ana ināianei, me te āta whakatairite i te nui o te utu ki te nui o te hua o tēnā, o tēnā. 3 Koia ēnei, ko: www.tetaurawhiri.govt.nz, ko www.koreroMāori.co.nz mō Kōrero Māori, ko www.ma- tereo.co.nz – te pae tukutuku tautoko i ngā tono pūtea i raro i a Mā te Reo, me te pae tukutuku hou mō He Puna Whakarauora, a http://whakarauora.org.nz 7 | P a g e Te anga whakaatu i ngā mahi kia tutuki Ngā hoahoa Ko tā te whakaahua 1 (nō roto i te SOI 2014–184) he whakakite i ngā huānga matua o te anga o ngā mahi kia tutuki. E tino kitea ana te tū tahi, te hāpai tahi o: • tō mātou wawata me tā mātou kaupapa mātāmua • ā mātou putanga e toru • ngā rohenga hua mātāmua e rima kei te MLS 2014 • te karangatanga tutukinga me ā mātou mahi/ratonga • ki hea whakapaua ai ngā rawa, ngā kaha. E whakaatu ana ngā Whakaahua 2 ki te 6 i te hononga o ngā tohu ine i te tutuki o ngā mahi ki tēnā, ki tēnā kawenga, me ngā kawenga kei Te Taura Whiri i te Reo Māori e pīkau ana. 4 Kei te www.tetaurawhiri.govt.nz. 8 | P a g e Whakaahua 1: Te Tīrewa Putanga – nō roto mai i te SOI 2014–18 9 | P a g e Whakaahua 2: Te Hoahoa Whakaatu i ngā Whakahaere Pu ta ng a SO I He reo ora te reo Māori, e whakaata ana i te noho ki Aotearoa me tōna ahurea Ka noho te reo Māori hei reo māori noa, hei reo kōrerorero noa i te kāinga Ka nui ake ngā tāngata o Aotearoa whānui e tahuri mai ana ki te reo Māori Te toha pūtea ki te hapori Mā te Reo, HKK, CBLI Ngā mahi rangahau, kaupapa-here Te hōtaka rangahau Ngā mahi kaupapa-here – te tātaitanga, te arotakenga o ngā kaupapa reo Māori i te rāngai kāwanatanga Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori Ngā hui, kaupapa whakatairanga, te whakahoahoa tūmatanui, ngā pāpāho/pāpāho whitihiko Te whakawhanake i te reo Whakamātautau, whakangungutanga, tuku tiwhikete; papakupu, hanga kupu; āwhina reo; kimi kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha Ngā rawa/kaha ka pau – tohanga pūtea, tohungatanga, whātuinga, pūnaha Ngā rawa/kaha ka pau – tahua kawe rangahau, karahipi, hoko tohungatanga whakamaherehere kaupapa-here, hononga ki ērā atu pūtahi reo Māori Ngā rawa/kaha ka pau – hui, mahi whakahaere, pūtea tautoko, rautaki whakapāpā, tohungatanga, pūnaha Ngā rawa/kaha ka pau – paerewa whakamātautau o tāwāhi, akoranga whakangungu, pūnaha, tohungatanga reo, pūnaha, papakupu, rārangi kupu hou, tahua reo, rārangi kaiwhakamāori ā-tuhi/ā-waha Te mana o te reo – kia nui ake te mana o te reo Māori i te porihanga whānui o Aotearoa Te ako i te reo – kia maha ake ngā whānau Māori me ētahi atu tāngata o Aotearoa e mōhio ana ki te kōrero Māori Te mārama pū ki te whakaora reo – kia mārama ake te iwi nui tonu ki ngā āhuatanga e pāpā mai ana ki tēnei mea te whakaora i te reo Māori Te kounga o te reo – kia tautokona te kounga me te whakamahinga tika o te reo Māori, tae atu ki te pupuritanga tonutanga o ngā reo ā-iwi Te kōrerotanga o te reo – kia kaha ake te kōrero Māori a ngā whānau Māori me ērā atu tāngata o Aotearoa, ā, kia tino pēnei te mahi i te kāinga Ka tutuki ngā tūāmahi matua mō te wāhi ki ēnei: • te tātaitanga waitohu i te hauora o te reo • he pūrongo ā-tau mō te whakaritenga mai o ngā hōtaka reo • te aromātai putuputu i ngā hōtaka • te uiuinga i ngā waiaro o ngā tāngata o Aotearoa ki te reo Māori Te maha o ngā tuhinga matapaki, tuhinga rangahau mō te reo Māori, te maha hoki o ngā tikinga Ro he ng a hu a m āt ām ua M LS Te arotakenga o te hanga o Toi Reo Māori – ngā tūāmahi Te kimi huarahi whakaputa i He Pātaka Kupu me te tahua reo – ngā tūāmahi Te ōrau o ngā kaitono o Whakamātauria Tō Reo Māori ka eke ki te Taumata 3 neke atu Te whakatinana pūnaha hou mō te whakahaere tohanga pūtea Te whakamahi kōrero mai i te hōtaka rangahau hei arataki i te tārainga o ngā paearu me ngā hononga mahi tahi He arotake kaikapo i ngā hōtaka matua Ngā kōrero taki mō te pakari haere o te reo i ngā whānau Te arotake i ngā kaupapa me ngā rauemi whakatairanga Te ōrau o te kiritaki e mea ana he whaitake tonu ngā rauemi Te maha o ngā io i te pae Tīhau, ngā whārangi rānei i Pukamata kei te whakahaerea e Te Taura Whiri i te Reo Māori >80% e reo Māori ana Ngā hua Ngā mahi N gā m ah i N gā to hu in e m at ua m ō te tu tu ki o ng ā m ah i To hu in e in gā pu ta ng a Karangatanga Tutukinga – Te Whakatairanga i te Reo Māori Te Taura Whiri i te Reo Maori – He Tiro Whānui ki ngā Whakahaere WHAKAMĀRAMA: Ko ngā rārangi motukore hei whakaatu i ngā hono i waenga i ngā putanga; ko ngā rārangi motumotu hei whakaatu i ngā hono ki ngā tohu ine (kei ngā pouaka tapa motumotu) Wawata Mātāmua: Kia haruru a Aotearoa whānui i tō tātou reo taketake Kaupapa Mātāmua: Ki te tautoko i te iwi nui tonu kia ora ai te reo Māori, hei reo kōrero, hei reo tipu Te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai ana ki te reo Māori Te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori Te nui o te hunga kōrero Māori Te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te maha o ngā rauemi (tae atu ki ngā papakupu me ngā rārangi kupu) e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori Te ōrau o ngā whare kōrero Māori 10 | P a g e Ka pēhea tā mātou ine i te tutuki o ngā mahi? Ngā tohu ine i ngā putanga Āpiti atu ki ngā tohu ine e rārangi mai ana i ngā whārangi e whai ake nei, ka whakatairite anō hoki mātou i ngā mahi e tutuki ana ki ngā putanga, me ngā rohenga hua mātāmua o te MLS 2014. Kei tō mātou SOI 2014-18 ēnei tohu ine. Inā koa: • te ōrau o ngā whare kōrero Māori • te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori • te nui o te hunga kōrero Māori • te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori • te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai mai ana ki te reo Māori • te maha o ngā rauemi e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori. Ngā tohu ine SPE Ko ngā tohu ine kei ngā tūtohi e whai ake nei mō tēnā, mō tēnā kāhui mahi, ko te whakakotahitanga o: • ngā keonga tūāmahi mō ngā mahi e mahia ana hei arotake i ngā ratonga o nāianei, hei whakarite ratonga hou anō hoki • ngā tohu ine taha whakahaere (ngā waitohu i te whaihua, ngā waitohu whakahaere ratonga, me ngā ia o roto i ngā kawenga) e arotahi ana ki te whakatutukinga o ā mātou mahi o ia rā. Ngā mahi rangahau, kaupapa-here Ngā matapae mō ngā whakapaunga katoa: 2014/15 – $2,451,770 2015/16 – $2,617,981 He whakarato pūtea Te Taura Whiri i te Reo Māori ki ngā rangahau, ngā whakawhanaketanga me ngā hōkaitanga hou e tautoko ana i te whakaoranga ake o te reo Māori. Ka whakatakoto whakaaro tuawhiti anō hoki ki ngā take e pā ana ki te reo, tae atu ki te tāpae whakaaro mō 11 | P a g e ngā huarahi e puta ai i ngā kaupapa-here tūmatanui he painga ki te reo Māori. Ko tētahi arotahinga o ngā mahi i tēnei whaitua, ko te whakaputa raraunga pai, ko te tuhi pārongo whai taunakitanga hei ārahi i ngā whiriwhiringa, ā, ko te whakapakari tonu i ngā ariā mō te whakahauora reo i Aotearoa. I roa ake te whakatūnga o te pūtahi rangahau, a He Puna Whakarauora, i tērā i matapaetia i te SOI 2013–16. Me te aha, ka kawea te whakaūnga me te whakaputanga o te tūtohu rangahau reo Māori ki te tau pūtea 2014/15. Whaihoki, ko te tūāoma tuatahi o ngā kaupapa rangahau, e kawea tonutia ana ā te 2015/16 me te 2016/17. E whakaatu ana te Whakaahua 3 i ngā hono o ngā mahi kaupapa-here, rangahau, tae atu ki ngā putanga me ngā tohu ine e rite ana (kei te tūtohi ka whai ake) ki te tīrewa putanga whānui a te whakahaere nei. 12 | P a g e Whakaahua 3: Ngā mahi rangahau, kaupapa-here Pu ta ng a SO I He reo ora te reo Māori, e whakaata ana i te noho ki Aotearoa me tōna ahurea Ka noho te reo Māori hei reo māori noa, hei reo kōrerorero noa i te kāinga Ka nui ake ngā tāngata o Aotearoa whānui e tahuri mai ana ki te reo Māori Te hōtaka kaupapa-here Ngā rawa/kaha ka pau – ngā tahua mō ngā kaupapa rangahau, he karahipi, he tohungatanga hoko, he whakamaherehere kaupapa-here, ngā taura here ki ērā atu rangapū reo Māori, he whare rauemi Te mana o te reo – kia nui ake te mana o te reo Māori i te porihanga whānui o Aotearoa Te ako i te reo – kia maha ake ngā whānau Māori me ētahi atu tāngata o Aotearoa e mōhio ana ki te kōrero Māori Te mārama pū ki te whakaora reo – kia mārama ake te iwi nui tonu ki ngā āhuatanga e pāpā mai ana ki tēnei mea te whakaora i te reo Māori Te kounga o te reo – kia tautokona te kounga me te whakamahinga tika o te reo Māori, tae atu ki te pupuritanga tonutanga o ngā reo ā- iwi Te kōrerotanga o te reo – kia kaha ake te kōrero Māori a ngā whānau Māori me ērā atu tāngata o Aotearoa, ā, kia tino pēnei te mahi i te kāinga Ka takoto: • he pūrongo ā-tau mō te whakamahere me te pūrongorongo i ngā kaupapa me ngā ratonga reo Māori – he tūāmahi • he arotakenga putuputu i ngā kaupapa me ngā ratonga reo Māori – he tūāmahi, he pūrongorongo Ro he ng a hu a m āt ām ua M LS Ngā hua Ngā mahi N gā m ah i Ng ā to hu in e ta ha m ah i To hu in e in gā pu ta ng a Te hōtaka rangahau Ka tutuki ngā tūāmahi matua o te hōtaka rangahau i te wā tika Ka tatū ngā kirimana rangahau mō te wāhanga 1 o te hōtaka rangahau (tae atu ki te hōtaka karahipi) Ka takoto he raraunga pai hei ine i te hauora o te reo, kia puta ai he whakatau i runga i te mārama Ka takoto te tātaitanga waitohu i te hauora o te reo – he tūāmahi, he pūrongorongo Ka wātea he pārongo mō te reo Māori he taunakitanga te tūāpapa, kia puta ai i te rangapū reo Māori he whakatau i runga i te mārama Ka ruarangi ake ngā ariā whakaora reo, me te wāhi ki ēnei aria hei āwhina i te reo Māori i Aotearoa nei Ka takoto he raraunga pai hei ine i te whaihua o ngā kaupapa reo Māori e whakahaeretia ana ki ngā moni kāwanatanga, kia puta ai he whakatau i runga i te mārama Te maha o ngā tuhinga matapaki, rangahau ka horahia, te maha o ngā wā e tīkina ai Ngā mahi rangahau, kaupapa-here N gā hu a ta ha m ah i WHAKAMĀRAMA: Ko ngā rārangi motukore hei whakaatu i ngā hono i waenga i ngā putanga; ko ngā rārangi motumotu hei whakaatu i ngā hono ki ngā tohu ine (kei ngā pouaka tapa motumotu) Te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai ana ki te reo Māori Te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori Te nui o te hunga kōrero Māori Te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te maha o ngā rauemi (tae atu ki ngā papakupu me ngā rārangi kupu) e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori Te ōrau o ngā whare kōrero Māori Ka oti tētahi uiuinga i ngā waiaro o ngā tāngata o Aotearoa ki te reo Māori 13 | P a g e NGĀ TOHU INE – NGĀ MAHI RANGAHAU, KAUPAPA-HERE NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā waitohu i te whaihua Te tuhinga me te pānuitanga o ngā tānga rangahau, matapaki kei te pae pukapuka whitihiko Tohu ine hou Ka 200 ngā kapohanga N/A N/A E whā ngā tānga kua utaina ki te pae tukutuku a Te Taura Whiri. Engari kāore e taea te tatau ngā wā e tīkina ai tēnā me tēnā. Kia rite te pae tukutuku hou (ā te tīmatanga o te tau 2015/16) hei reira ka taea. ≥1,200 ngā wā e toroa ai ngā tānga ≥1,600 ngā wā e toroa ai ngā tānga Te mārama pū ki te whakaora reo Ngā waitohu whakahaere ratonga Te eke o ngā tūāmahi o te hōtaka rangahau, whakawhanake kua whakaaetia ā te wā e tika ana Tohu ine hou Ko te tikanga ka puta te pūrongo o te kaupapa rangahau māna e tautohu ngā whāinga tōmua mō te tūtohu rangahau, ka noho hoki tēnei hei mahere mō tā mātou hōtaka rangahau i ngā tau maha e heke mai nei. Ka eke ngā tūāmahi Ka eke ngā tūāmahi Te mārama pū ki te whakaora reo Te tāpaenga o te tātaitanga waitohu i te hauora o te reo Tohu ine hou Ngā tūāmahi me te wātaka pūrongorongo Ngā tūāmahi me te wātaka pūrongorongo Te mārama pū ki te whakaora reo Te mana o te reo Te tāpaenga o te pūrongo ā-tau mō te whakamahere me te pūrongorongo mō ngā hōtaka reo Māori i te rāngai kāwanatanga Tohu ine hou Ngā tūāmahi me te wātaka pūrongorongo Ngā tūāmahi me te wātaka pūrongorongo Te mārama pū ki te whakaora reo Te mana o te reo Te kawenga o te hōtaka arotake putuputu i ngā kaupapa me ngā ratonga reo Māori Tohu ine hou Ka oti te hōtaka te ārohi ā te Hakihea 2015 Ka whakatinanatia te hōtaka ā te 2016/17 Te mārama pū ki te whakaora reo Te mana o te reo 14 | P a g e NGĀ TOHU INE – NGĀ MAHI RANGAHAU, KAUPAPA-HERE NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Te otinga o te uiuinga i ngā waiaro o Aotearoa whānui ki te reo Māori Tohu ine hou Ka oti te uiuinga te ārohi, te hoahoa ā te 30 Pipiri 2016 Ka kawea te uiuinga i mua i te mutunga o Hakihea 2016; ka pūrongotia i mua i te 31 Poutūterangi 2017 Te mana o te reo Te mārama pū ki te whakaora reo Te whakatū hōtaka karahipi (kia kaha ake te huri mai, te whai wāhi mai a te motu) Tohu ine hou Ā te Paenga- whāwhā 2015 N/A N/A E kore e tutuki ā te Paengawhāwhā 2015. Ka noho hei arotahinga tōmua mō te 2015/16, i runga i te tūtohu rangahau ka tae mai i te Paengawhāwhā 2015. Ā te Hakihea 2015 N/A Te mana o te reo Te whakatutuki kirimana rangahau mō te tūāoma 1 o te whakatūnga pūtahi rangahau Tohu ine hou Ā te Paenga- whāwhā 2015 E 5 ngā kaupapa i whakahaerehia: E 2 kua tutuki – te pae tukutuku/tāwaha me te pūrongo tūtohu rangahau; 1 kei te noho kirimana tonu; 1 te RFP kei te haere tonu; 1 kei te āta whiriwhiria tonutia Ka oti ngā mea e 3 e toe ana ā ngā wā e tika ana Ka oti ngā mea e 3 e toe ana ā ngā wā e tika ana Te mana o te reo Ngā ia o roto i ngā mahi Te maha o ngā tuhinga matapaki, rangahau ka tāpaea mā te rangapū reo Māori Tohu ine hou 4 4 0% I tutuki te matapae. E 4 ngā tuhinga kua iri ki te pae tukutuku a Te Taura Whiri. 300 400 Te mārama pū ki te whakaora reo Koia nei ngā kaupapa e rima kei te tūāoma 1 o ngā mahi whakawhanake pūtahi rangahau (ko te tuhi tītaha hei tohu i te ingoa ake o tēnā, o tēnā): • Stakeholder engagement national research agenda for the regeneration and revitalisation of te reo Māori – i takoto te pūrongo whakamutunga i te 30 Paengawhāwhā 2015 • Create a research portal – i ara tōna pae tukutuku i waenga o te 2014; ko te wāhanga tuatahi o ngā kōrero rangahau e whakairia ana i te hauwhā tuawhā o 2014/15. 15 | P a g e • Measure the health of the Māori language in homes and communities – ka whakaputaina ngā kōrero ā te 1 Huitanguru 2017 • Measure the value of the Māori language and culture to the NZ economy – ka whakaputaina ngā kōrero ā te 1 Huitanguru 2016 • Evaluate the impact of language regeneration and revitalisation workshops and their role in community-led language regeneration and revitalisation – ka whakaputaina ngā kōrero ā te 20 Huitanguru 2017. 16 | P a g e Te whakawhanake i te reo Ngā matapae mō ngā whakapaunga katoa: 2014/15 – $1,065,206 2015/16 – $726,4775 He huhua ngā mahi whakawhanake reo a Te Taura Whiri i te Reo Māori hei whakapūmau i te mana, i te uho o te reo Māori, taha reo, taha tikanga. Anei ētahi: • te whakautu i ngā uiui mō te whakamahi tika i te reo • te whakatū paerewa mō te hanga kupu hou • te whakahou haere i ngā papakupu me ngā rārangi kupu kia noho mai ai ki te punakupu ngā kupu hou e hiahiatia ana • te tiaki putunga kupu (he pātengi tauira kōrero hei ārahi, hei whakatūturu i ngā whakatakotoranga kōrero o ēnei rā) • te whakarite paerewa mō te āta whakangungu i ngā kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha, tae atu ki te whakamātautau me te whakamana i ō rātou tohungatanga ki ēnei mahi • te whakarite huarahi e āhei ai ngā kaimahi, ngā ākonga me te iwi whānui te whakamātau i tō rātou matatau ki te reo Māori. E whakaatu ana te Whakaahua 4 i ngā hono o ngā mahi whakawhanake reo, ōna putanga me ōna inenga (kei te tūtohi ka whai ake) ki te tīrewa putanga whānui a te whakahaere nei. 5 I iti iho ai te matapae whakapaunga pūtea mō te 2015/16 i te mea kua kī katoa ngā tūranga mahi o te kāhui, kua mutu te tahuri ki ngā ringa kirimana hei whakakīkī whārua. 17 | P a g e Whakaahua 3: Te whakawhanake i te reo Ngā rawa/kaha ka pau – ngā paerewa whakamātautau o tāwāhi, ngā hui whakangungu, ngā pūnaha, ngā papakupu me ngā rārangi kupu hou, te tahua reo, ngā tohungatanga reo, te rārangi kaiwhakamāori ā- tuhi / ā-waha kua whakamanaia WHAKAMĀRAMA: Ko ngā rārangi motukore hei whakaatu i ngā hono i waenga i ngā putanga; ko ngā rārangi motumotu hei whakaatu i ngā hono ki ngā tohu ine (kei ngā pouaka tapa motumotu) He reo ora te reo Māori, e whakaata ana i te noho ki Aotearoa me tōna ahurea Ka noho te reo Māori hei reo māori noa, heo reo kōrerorero noa i te kāinga Ka nui ake ngā tāngata o Aotearoa whānui e tahuri mai ana ki te reo Māori Te mana o te reo – kia nui ake te mana o te reo Māori i te porihanga whānui o Aotearoa Te ako i te reo – kia maha ake ngā whānau Māori me ētahi atu tāngata o Aotearoa e mōhio ana ki te kōrero Māori Te mārama pū ki te whakaora reo – kia mārama ake te iwi nui tonu ki ngā āhuatanga e pāpā mai ana ki tēnei mea te whakaora i te reo Māori Te kounga o te reo – kia tautokona te kounga me te whakamahinga tika o te reo Māori, tae atu ki te pupuritanga tonutanga o ngā reo ā- iwi Te kōrerotanga o te reo – kia kaha ake te kōrero Māori a ngā whānau Māori me ērā atu tāngata o Aotearoa, ā, kia tino pēnei te mahi i te kāinga Nga hua Ngā mahi Te whakawhanake i te reo Pu ta ng a SO I Ro he ng a hu a m āt ām ua M LS N gā m ah i N gā to hu in e ta ha m ah i To hu in e in gā pu ta ng a N gā hu a ta ha m ah i Te tuku raihana Ka whakamanaia te hunga whai pūkenga tika hei kaiwhakamāori ā-tuhi / ā-waha Te whakangungu kaiwhakamāori ā-tuhi / ā-waha He āwhina taha reo Ngā whakamātautau reo Māori Te hanga kupu, hanga papakupu Ka āhei te hunga kōrero / ako i te reo te whakamātau i tō rātou reo ki ētahi paerewa ā- motu Ka āhei te hunga pakihi/tūmatanui te tautohu kaiwhakamāori ā- tuhi / ā-waha kei a rātou ngā pūkenga e tika ana Kei te punakupu Māori ngā kupu /ariā o te ao hou Ka wātea ki te hunga kōrero / ako i te reo ētahi rauemi tuawhiti tonu Ka whiwhi te hunga kimi āwhina reo i ngā pārongo tika i roto i te wā tika Te maha o ngā uiui – he mea tātari (ki te momo kaiuiui, te wāhi i ahu mai ai, te momo uiui, me te kaupapa i uiuia ai) Te ōrau o ngā uiui reo Māori ka whakautua i roto i te 5 rā maramataka Te maha o ngā whakamātautau Whakamātauria Tō Reo Māori (ki te kimi taumata) ka tū; tokohia ngā kaitono Te ōrau o ngā kaitono kei te Taumata 3 (he āhua pakari) Te maha o ngā kupu hou /whakatikatanga /whakakorenga i ngā rārangi kupu me te papakupu Te ārohi i Te Matatiki 2 Te arotake i te anga o Toi Reo Māori; te ārohi huarahi whakangungu hou Te maha o ngā hui whakangungu Ngā whakamātautau kaiwhakamāori ā- waha, ā-tuhi – te maha o ngā whakamātautau, ngā kaitono, me te ōrau o te hunga ka puta Ngā kaupapa ārohi – mō He Pātaka Kupu 2 me ngā huarahi e whakawāteahia ai te putunga kōrero ki te tokomaha He aratohu tohuārahi reorua – he tūāmahi Te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai ana ki te reo Māori Te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori Te nui o te hunga kōrero Māori Te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te maha o ngā rauemi (tae atu ki ngā papakupu me ngā rārangi kupu) e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori Te ōrau o ngā whare kōrero Māori 18 | P a g e NGĀ TOHU INE - TE WHAKAWHANAKE I TE REO NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā waitohu i te whaihua Te arotake i te anga (ngā paerewa me ngā paearu whakangungu, ngā whakamātautau) o Toi Reo Māori Tohu ine hou Pūrongo ārohi – ā te 31 Poutūterangi 2016 Te tārai tauira tuatahi o te anga hou - ā te 31 Poutūterangi 2017 Te kounga o te reo Te mana o te reo Te tuhi pūrongo ārohi mō: He Pātaka Kupu 2, me te whai kia wātea te putunga kōrero ki te tokomaha Tohu ine hou Ā te Pipiri 2016 Te tīpako me te whakatinana i te kōwhiringa ka whakaaeita Te kounga o te reo Te whakatakoto aratohu mō ngā tohu iriwhare reorua Tohu ine hou Pipiri 2016 Te tuku whānui i ngā aratohu ā te Hakihea 2016 Te kounga o te reo Te hanga tauira hou o Te Matatiki, te papakupu kupu hou Tohu ine hou N/A Te tuhi pūrongo ārohi mō Te Matatiki 2 ā te 30 Pipiri 2017 Te kounga o te reo Te mana o te reo 19 | P a g e NGĀ TOHU INE - TE WHAKAWHANAKE I TE REO NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā waitohu whakahaere ratonga Te ōrau o ngā uiui mai i waho mō te reo Māori ka whakautua i roto i te 5 rā maramataka Tohu ine hou 94% 95% 84% (12%) E kore pea e eke te matapae. Ko te nuinga o ngā uiui ka whakautua i roto i te 1-2 rā, engari i te timu me te pari o ngā kaimahi, arā ētahi uiui uaua kāore e whakautua i te 5 rā. 95% ≥95% Te kounga o te reo Ngā ia o roto i ngā tutukinga Te maha o ngā uiui mai i waho mō te reo Māori ka tae mai 351 395 288 300 206 (31%) Kei te āhua tonu o te nui o ngā uiui – e kore pea e eke panuku i tēnei tau. 300 350 Te kounga o te reo Te tātari i ngā momo uiui (i runga i te āhua o te kaiuiui, te wāhi kei reira ia e noho ana, te āhua o te uiui, me te kaupapa i uiui ai) Tohu ine hou Karekau he keonga. E whakaata noa ana i te āhua o tēnei pīkaunga. Taka mai ki tēnei wā, e 50% o ngā uiui (102) nō te rāngai kāwanatanga; e 44% (90) nō te rāngai tūmataiti, nō ngā tāngata takitahi rānei, e 7% (14) nō roto tonu i te tari o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kāore he keonga; hei whakaata noa i te āhua o tēnei pīkaunga. Te kounga o te reo 20 | P a g e NGĀ TOHU INE - TE WHAKAWHANAKE I TE REO NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Te maha o ngā kupu hou/whakatikatika /whakakorenga ki ngā tahua kupu / papakupu Māori (te tapeke, me ngā wehenga ā- karangatanga) Tapeke: e 2,266; e 5 ngā kupu hou Tapeke: e 2,385; 149 ngā kupu hou Tapeke: e 2,423; e 230 ngā kupu hou Tapeke: kia 2,000; kia ≥ 230 ngā kupu hou Tapeke: kua 1,694; e 65 ngā kupu hou (15%) tapeke (72%) kupu hou Te tikanga ka hipa atu i te matapae mō te tapeke o ngā whakatikatika. Ka waihangatia noatia he kupu hou i tonoa tētahi. E kore pea e eke te matapae. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia. Te kounga o te reo Te maha o ngā whakamātautau Whakamātauria Tō Reo Māori (Whakamātautau Tohu Taumata) ka takoto, me te tokomaha ka whakamātautauria e 5 ngā whakamātautau e 4 ngā whakamātautau e 5 ngā whakamātautau Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia 4 (20%) Kotahi anō te whakamātautau ka tū, ā te Hauwhā 4. Te tikanga ka eke te matapae mō te tau. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia. Te kounga o te reo; Te mana o te reo e 44 te hunga i whakamātautauria e 42 te hunga i whakamātautauria 102 te hunga i whakamātautauria 24 (62%) Kotahi anō te whakamātautau ka tū, ā te Hauwhā 4. E kore pea e eke te matapae, i te mea kei te āhua o te kaha hiahiatia mai e waho. Te ōrau o te hunga ka whakamātautauria kei te Taumata 3 (āhua matatau) 52% 50% 66% Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia 75% N/A Te tikanga ka eke te matapae mō te tau. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Te kounga o te reo; Te mana o te reo 21 | P a g e NGĀ TOHU INE - TE WHAKAWHANAKE I TE REO NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Te whakamātautau kaiwhakamāori ā-tuhi o Toi Reo Māori – te maha o ngā whakamātautau, o te hunga ka whakamātautauria, me te hunga ka puta 1 te whakamātautau 1 te whakamātautau 1 te whakamātautau Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia N/A N/A Hei te tīmatanga o te Q4 te whakamātautau Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Te kounga o te reo; Te mana o te reo e 3 i whakamātautauria e 9 i whakamātautauria 15 i whakamātautauria N/A N/A 0% 22% 20% N/A N/A Te whakamātautau kaiwhakamāori ā- waha o Toi Reo Māori - te maha o ngā whakamātautau, o te hunga ka whakamātautauria, me te hunga ka puta 1 te whakamātautau 1 te whakamātautau 1 te whakamātautau Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia N/A N/A Hei te tīmatanga o te Q4 te whakamātautau Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Te kounga o te reo; Te mana o te reo e 3 i whakamātautauria e 4 i whakamātautauria e 4 i whakamātautauria N/A N/A 0% 25% 0% N/A N/A 22 | P a g e Te toha pūtea ki te hapori Ngā matapae mō ngā whakapaunga katoa: 2014/15 – $7,062,246 2015/16 – $9,683,0666 He tautoko tā Te Taura Whiri i te Reo Māori i ngā kaupapa e kawea ana e te whānau, e te hapū, e te iwi, e te hapori Māori hei whakaora ake i te reo Māori, mā roto i ngā tahua e whai ake nei: Mā te Reo, He Kāinga Kōrerorero, me te CBLI. Ko mātou tēnā ki te whakahaere i ngā tono pūtea me ngā kirimana ka puta ake i ngā tono. Ka mahi anō mātou ki te whiri taura ki ngā rōpū e kaha hāpai ana i te reo, ki ngā kaituku kaupapa, ratonga reo Māori, me ētahi atu kaitoha pūtea reo Māori. Arā te whāinga o ēnei mahi toha pūtea, kia takoto he ara maha e tono ai ngā rōpū Māori i ngā moni e tika ana hei whakatutuki i ā rātou kaupapa reo Māori. Ko tētahi mātāpono taketake o ngā mahi whakapakari i te reo i ngā kāinga me ngā hapori, ko te whakaae mārire ko ngā kaupapa ka hoahoaina, ka kawea e ngā hapori mā rātou anō, ka whaihua ake i ērā ka hoahoaina, ka torohakina atu ki te hapori e te rāwaho. Arā kē te mahi mā Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te tautoko i ngā kaupapa a te hapori, kauaka mā mātou rātou e ārahi, e tohutohu. E whakaatu ana te Whakaahua 5 i ngā hono o ngā mahi toha pūtea ki te hapori, ngā hua me ngā tohu ine kua tohua mō aua mahi (kei te tūtohi ka whai ake) ki te tīrewa putanga whānui a te whakahaere nei. 6 Kei te tapeke o te tau 2015/16 tētahi moni kāore i pau ki te CBLI i te tau 2014/15, he mea kawe mai ki tēnei tau. 23 | P a g e Whakaahua 5: Te toha pūtea ki te hapori Ngā rawa/kaha ka pau– te tuku pūtea, ngā tohungatanga, ngā hononga tāngata, ngā pūnaha Ka wātea ki ngā rangapū reo Māori ngā ara tono pūtea maha e hāngai pai ana ki ō rātou hiahia Pu ta ng a SO I Ro he ng a hu a m āt ām ua M LS To hu in e in gā pu ta ng a Te toha pūtea ki te hapori Ngā hua Ngā mahi Te whakahaere tono pūtea Te whakahaere kirimana tuku pūtea Te whiri taura tuku pūtea Ko ngā hapori tonu kei te kōkiri i ngā kaupapa whakaora reo, kei te whakapakari hoki i ō rātou pūkenga kawe kaupapa reo Māori N gā m ah i N gā to hu in e ta ha m ah i N gā hu a ta ha m ah i WHAKAMĀRAMA: Ko ngā rārangi motukore hei whakaatu i ngā hono i waenga i ngā putanga; ko ngā rārangi motumotu hei whakaatu i ngā hono ki ngā tohu ine (kei ngā pouaka tapa motumotu) Ko te kōtuitui o ngā hononga mahi tahi (tūmatanui, tūmataiti) kei te whakawhānui atu i ngā ara e puta ai ngā hua taha reo. He reo ora te reo Māori, e whakaata ana i te noho ki Aotearoa me tōna ahurea Ka noho te reo Māori hei reo māori noa, heo reo kōrerorero noa i te kāinga Ka nui ake ngā tāngata o Aotearoa whānui e tahuri mai ana ki te reo Māori Te mana o te reo – kia nui ake te mana o te reo Māori i te porihanga whānui o Aotearoa Te ako i te reo – kia maha ake ngā whānau Māori me ētahi atu tāngata o Aotearoa e mōhio ana ki te kōrero Māori Te mārama pū ki te whakaora reo – kia mārama ake te iwi nui tonu ki ngā āhuatanga e pāpā mai ana ki tēnei mea te whakaora i te reo Māori Te kounga o te reo – kia tautokona te kounga me te whakamahinga tika o te reo Māori, tae atu ki te pupuritanga tonutanga o ngā reo ā- iwi Te kōrerotanga o te reo – kia kaha ake te kōrero Māori a ngā whānau Māori me ērā atu tāngata o Aotearoa, ā, kia tino pēnei te mahi i te kāinga E āta kitea ana te whai hua o ngā whakapaunga moni a te kāwanatanga Ka takoto he hōtaka ruarangi hou, he mea whakarite i runga i ngā paearu i tautohua i te hōtaka rangahau – he tūāmahi Te whakatinana pūnaha hou mō te whakahaere tohanga pūtea – he tūāmahi Mā ngā mahi kaupapa-here (te tātaitanga, te pūrongo ā-tau mō te whakamahere/whakatinana, te hōtaka arotake) me te hōtaka rangahau, ka tautohua ngā paearu matua hei whiri, hei whakatorokaha i ngā taura mahi tahi Me titiro anō ki te Mahi Tahi ki te Rangapū Reo Māori Ngā hua o te arotake kaikapo i ngā kaupapa matua (ka whakahaerehia e Te Ataarangi) Ngā korero ka puta ake mō te pakari haere o te reo o te whānau i ngā kaupapa kei raro i te maru o Te Ataarangi Te tītaringa o ngā pūtea ka tohaina – i runga i te kaupapa me te rohe Te ōrau o ngā kaitono me te hunga ka whiwhi kirimana e hou ana/kua waia kē ki te kawe kaupapa pēnei Te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai ana ki te reo Māori Te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori Te nui o te hunga kōrero Māori Te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te maha o ngā rauemi (tae atu ki ngā papakupu me ngā rārangi kupu) e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori Te ōrau o ngā whare kōrero Māori 24 | P a g e NGĀ TOHU INE – TE TUKU PŪTEA KI TE HAPORI NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā waitohu i te whaihua He hōtaka hou, he hōtaka ruarangi tonu, ko ngā paearu ka tautohua i te hōtaka rangahau hei ārahi i ngā paearu Tohu ine hou Ka tautohua, ka whakatinanatia ngā paearu ā te 30 Pipiri 2016 Ka arotakea i ōna wā anō kia rere ngātahi ēnei mahi me ngā kitenga o ngā mahi rangahau hou – he tūāmahi Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Ka puta ngā hua e whāia ana i ngā kaupapa nui e tautokona ana ki te pūtea Tohu ine hou Ka oti ngā kaupapa a Te Ataarangi te arotake kaikapo ā te 30 Mahuru 2015 Ka whakatinanatia ngā tauanakitanga ka hua ake i te arotakenga ā te tau pūtea 2016/17 Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Ka pakari ake te reo Māori o te hunga mā rātou ngā kaupapa e tautokona ana ā-putea Ngā kōrero o te pakari haere ka puta ake i He Kāinga Kōrerorero me He Kura Whānau Reo Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Ngā waitohu whakahaere ratonga E tutuki ana i te pūnaha whakahaere putea te kaupapa i whakatūria ai a ia Tohu ine hou Te whakatinana i ngā ritenga tono hou ā te 15 Hōngongoi 2015; me ngā ritenga kirimana ā te Hakihea 2015 Te arotake me te ārohi i ētahi atu mahi whakapai ake i te haere o te kaupapa Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo 25 | P a g e NGĀ TOHU INE – TE TUKU PŪTEA KI TE HAPORI NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā ia o roto i ngā tutukinga Te maha o ngā tono ki a Mā te Reo/CBLI, te $ ka tonoa, te maha o ngā tono me te rahi o te $ ka whakaaetia Tohu ine hou Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia 185 ngā tono (tae atu ki ētahi tono pūtea rautaki e 7) i tae mai, e $7,750,275 i tonoa. O ngā tono 185, e 96 i whakaaetia, e $3,011,835 te moni i whakaaetia. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Ka tohaina he pūtea ki ngā momo kaupapa maha, ki ngā momo rōpū maha, i te maha noa atu o ngā rohe Tohu ine hou Kāore he matapae – hei whakaahua noa Hei tauira o ngā mea i tautokona, ko te atamira Māori ki Polyfest, i Tāmaki, he wānanga reo i Ōtepoti, he mahere reo mō Te Iwi o Ngāti Koata, he whārangi meka reo Māori mō te ika ka mahia e NZ Landcare Trust, he taupānga kawekawe mā te hunga āhua matatau ki te reo Māori Kāore he matapae – hei whakaahua noa Kāore he matapae – hei whakaahua noa Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Ko te ōrau o ngā kaitono/kaikirimana i raro i a Mā te Reo/CBLI, he: Kaitono hou Tohu ine hou 46% ≥ 40% 49% 23% E 37 o ngā kaitono e 75 i waimarie i te Whiringa 14 o MTR, koinei tā rātou tono tuatahi. (Ko ētahi kaitono he maha kē ā rātou tono motuhake.) ≥ 40% ≥ 40% Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo Kaitono kua hia tau e tono pūtea ana (arā, kua > 4 tau e tautokona ana mai i te Whiringa 10) Tohu ine hou 19% ≥ 20% 19% (7%) 14 o ngā kaitono e 75 i waimarie i te Whiringa 14 o MTR, kua >4 tau e whiwhi pūtea ana mai i te Whiringa 10. ≥ 20% ≥ 20% Te ako i te reo; Te kōrerorero o te reo 26 | P a g e Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori Ngā matapae mō ngā whakapaunga katoa: 2014/15 – $1,025,764 2015/16 – $966,135 Ko tētahi o ngā pīkaunga matua a Te Taura Whiri i te Reo Māori, he whakatairanga i te rere o te reo Māori hei reo mataora, hei reo kōrerorero noa o ia rā. He maha ā mātou kaupapa tautoko, whakawhanaunga ki ngā rōpū hāpai nui i te reo Māori e tutuki ai tēnei, tae atu ki ēnei: • te whakatū kaupapa nui, hui nui hei whakatairanga i te reo – Te Wiki o te Reo Māori, Ngā Tohu Reo Māori, me ētahi atu kaupapa ka āta tohua • te waihanga me te tohatoha rauemi hei tautoko i ēnei kaupapa nui • te mahi tahi ki te ao pāpāho me ngā rōpū whai pānga nui mai ki te reo • te whakamahi i ngā ara whitihiko me ngā ara pāhopori e pai ai te kōrero tahi, te whakawhanaunga tahi ki ngā rōpū whai pānga nui mai ki te reo. Ko tētahi o ngā mahi nui i tēnei tau, ko te hanga pae tukutuku hou e kōtuia ai ngā kōrero me ngā kawenga katoa o ēnei pae tukutuku tawhito e whā - www.tetaurawhiri.govt.nz, www.koreroMāori.co.nz, www.ma-tereo.co.nz me te www.whakarauora.org.nz. Ka ara te pae tukutuku hou ā te Pipiri 2015 hei tautoko i Te Wiki o te Reo Māori 2015. Hei te Hereturikōkā 2015 ka tino tika te tū. Āpiti atu ki tērā, ko te Rauaki Reo Māori 2014 rāua ko te Minita Whanaketanga Māori kei te akiaki i a mātou kia mahi tahi ki ērā atu rōpū o te rāngai reo Māori ki te kōkiri i ngā take e koroa tahitia ana, tae atu ki ngā arumanga rangahau, te aroturuki me te pūrongorongo i ngā hōtaka reo Māori, me te tārai tātaitanga waitohu i te hauora o te reo Māori. E whakaatu ana te Whakaahua 6 i ngā hononga o te mahi tahi ki te rangapū reo Māori, tae atu ki ōna hua me ōna tohu ine e rite ana (kei te tūtohi ka whai ake) ki te tīrewa putanga whānui a te whakahaere nei. 27 | P a g e Whakaahua 6: Te mahi tahi ki ngā te rangapū reo Māori He reo ora te reo Māori, e whakaata ana i te noho ki Aotearoa me tōna ahurea Ka noho te reo Māori hei reo māori noa, hei reo kōrerorero noa i te kāinga Ka nui ake ngā tāngata o Aotearoa whānui e tahuri mai ana ki te reo Māori Ngā rawa/kaha ka pau – te whakatū hui, kaupapa nui, te tautoko ā-pūtea, te whiri taura tangata, he rautaki whakapāpātanga he tohungatanga, he pūnaha Te mana o te reo – kia nui ake te mana o te reo Māori i te porihanga whānui o Aotearoa Te ako i te reo – kia maha ake ngā whānau Māori me ētahi atu tāngata o Aotearoa e mōhio ana ki te kōrero Māori Te mārama pū ki te whakaora reo – kia mārama ake te iwi nui tonu ki ngā āhuatanga e pāpā mai ana ki tēnei mea te whakaora i te reo Māori Te kounga o te reo – kia tautokona te kounga me te whakamahinga tika o te reo Māori, tae atu ki te pupuritanga tonutanga o ngā reo ā- iwi Te kōrerotanga o te reo – kia kaha ake te kōrero Māori a ngā whānau Māori me ērā atu tāngata o Aotearoa, ā, kia tino pēnei te mahi i te kāinga Ngā hua Ngā mahi Te kōrero tahi ki te kiritaki, mā te ipurangi /ngā ara pāhopori Te ao pāpāho / te whakawhawhanaung a ki ngā rangapū reo Māori Ngā mahi whakatairanga i te reo Māori – tae atu ki Te Wiki o te Reo Māori, Ngā Tohu Reo Māori, ētahi atu kaupapa nui, me ngā whakapāpātanga whānui Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori Te maha o ngā hononga ki ngā rangapū reo Māori ka āta whakatūturutia (hei tauira, ki tētahi momo whakaaetanga ā-tuhi, ki tētahi kī taurangi ka āta hui tahi, i te whakatūnga rānei o tētahi tokamatua kōkiri take reo Māori). Te ōrau o te kiritaki e kī ana he āwhina tonu kei ngā rauemi i hangaia hei tautoko i te reo Māori Te maha o ngā rauemi tautoko i te reo Māori i tae atu ki te kiritaki (tae tinana, tae ā-ipurangi rānei) Te āta tirotiro i te āhua o te apataki a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te ao pāhopori Te maha o ngā io (> 6 ngā whakawhiti kōrero ki te ia kotahi) > 80% kei te reo Māori i ngā whārangi ka whakahaerehia e Te Taura Whiri i te Reo Māori i Tīhau me Pukamata Te arotake i ngā kaupapa/rauemi whakatairanga katoa; tae atu ki te tirotiro i te take i whāia ai, ngā wā e puta ai, te takoto, ā, mā wai aua mea Ka tū ngā kaupapa nui, ka whakanuia ngā mahi whakaora reo nui Ka whakaaturia ki te iwi tūmatanui me te ao pāpāho he taonga te reo i ngā nekeneke katoa, huri katoa i Aotearoa Ka wātea ngā whakamaherehere, ngā rauemi me ngā rangahautanga a Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te katoa Ka nui ake te wāhi ki te ao pāhopori me te ao whitihiko i roto i ngā mahi whakahauora i te reo Māori Pu ta ng a SO I Ro he ng a hu a m āt ām ua M LS N gā m ah i N gā to hu in e ta ha m ah i To hu in e in gā pu ta ng a N gā hu a ta ha m ah i Ka whiria he taura kaha ki ērā atu rōpū e kaha hāpai ana i te reo Māori Te maha o ngā tirohanga motuhake i tētahi whārangi i te pae tukutuku hou WHAKAMĀRAMA: Ko ngā rārangi motukore hei whakaatu i ngā hono i waenga i ngā putanga; ko ngā rārangi motumotu hei whakaatu i ngā hono ki ngā tohu ine (kei ngā pouaka tapa motumotu) Te hanga rautaki pārongo whakahaere/matihik o – he tūāmahi Te rahi o ngā kōrero pāpāho (he mea tīpako i ōna wā anō o te tau) e ngākau pai ana ki te reo Māori Te nui o ngā tāngata e kawe ana i ngā akoranga reo Māori Te nui o te hunga kōrero Māori Te nui o ngā tāngata e toro ana i te whare pukapuka whitihiko i He Puna Whakarauora ki te kimi kōrero mō ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te maha o ngā rauemi (tae atu ki ngā papakupu me ngā rārangi kupu) e wātea ana ki te hunga ako me te hunga kōrero i te reo Māori Te ōrau o ngā whare kōrero Māori 28 | P a g e NGĀ TOHU INE – TE MAHI TAHI KI NGĀ RANGAPŪ REO MĀORI NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Ngā waitohu i te whaihua Te arotake i ngā kaupapa me ngā rauemi whakatairanga katoa Tohu ine hou Ka oti te ārohitanga me te arotakenga ā te 30 Pipiri 2016 Ka whakatinanatia ngā marohi katoa ā te 30 Pipiri 2017 Te mana o te reo; Te kounga o te reo; Te mārama pū ki te whakaora reo Te ōrau o te kiritaki e mea ana he tautoko tonu tā ngā rauemi i hangaia i tā rātou ako i te reo Māori Tohu ine hou 80% 84% Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia 89% N/A Ka puta ngā kitenga o te uiuinga mō TWRM i kawea i te Mahuru 2014. Uiuinga ā-tau ≥ 90% Uiuinga ā-tau ≥ 90% Te mana o te reo; Te kounga o te reo; Te kōrerotanga o te reo Ngā waitohu whakahaere ratonga Te maha o ngā taura ka whiria ki ngā rangapū matua, he mea whakatūturu ki tētahi momo whakaaetanga ā-tuhi, ki te kī taurangi rānei ka hui tahi, i te whakatūnga rānei o tētahi tokamatua kōkiri take reo Māori). Tohu ine hou 3 3 0% Arā tētahi tokamatua ka hui i ia 6 wiki ki te tirotiro i ngā whakaritenga mō Te Wiki o te Reo Māori me Ngā Tohu Reo Māori. 6 9 Te mana o te reo; Te kounga o te reo; Te mārama pū ki te whakaora reo 29 | P a g e NGĀ TOHU INE – TE MAHI TAHI KI NGĀ RANGAPŪ REO MĀORI NGĀ IA O TAU TATA TUTUKINGA 2014-15 MATAPAE 2015-16 MATAPAE 2016-17 TE HONO KI TE MLS 2014 2011-12 Tūturu 2012-13 Tūturu 2013-14 Tūturu Matapae Tutukinga ki te Hauwhā 3 2014/15 Tihoinga Whakamārama Te maha o ngā io (>6 ngā whakawhiti kōrero ki ia io) e 80 ōrau nui ake rānei te rere o te reo Māori i ngā whārangi ka whakahaerehia e Te Taura Whiri i te Reo Māori i Tīhau me Pukamata. Tohu ine hou 600 861 44% I hipa atu i tērā i matapaetia. I reo Māori katoa ngā whakawhiti kōrero i tā mātou whārangi i Tīhau me ā mātou whārangi Pukamata e rua Ka whāiti ake te ritenga o tēnei mea te ‘io’ ā te tau 2015/16 me tua atu, tēnā i te mea i whāia mō te tau 2014/15. 600 700 Te mana o te reo; Te mārama pū ki te whakaora reo Ngā ia o roto i ngā tutukinga Te maha o ngā rauemi hāpai i te ako, i te rere o te reo Māori e horahia ana ki te kiritaki (ahakoa ka tae tinana atu, he mea tiki rānei e rātou i te ipurangi). 522,475 309,600 347,660 320,000 120,816 (62%) Te tikanga ka eke te matapae ā te roanga o te tau. Kei te piki haere te tīkina o ngā rauemi i te ipurangi, ā, ka mau tonu pea tēnei āhua ina whakairia ngā rauemi mō Te Wiki o te Reo Māori 2015 ki te pae tukutuku ā te Haratua. 320,000 320,000 Te mana o te reo; Te kounga o te reo; Te mārama pū ki te whakaora reo Te āhua o te apataki a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te ao pāhopori Tohu ine hou Karekau he matapae 15,418 0% Ka uru mai ngā arumanga me ngā kupu whakamihi i te pae Tīhau kotahi me ngā whārangi Pukamata e rua. Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia Te mana o te reo Te maha o ngā tirohanga motuhake i tētahi whārangi i te pae tukutuku hou Tohu ine hou Kāore anō kia tatū. Kāore anō kia tatū. Te mana o te reo Kāore i āhei te tiki atu te tapeke o ngā tirohanga whārangi i ngā pae tukutuku tawhito, nō reira karekau he tapeke mō te tau 2014/15 hei pūtakenga mō ngā matapae i ngā tau whai i muri ake. 30 | P a g e WĀHANGA TUARUA – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Taha Pūtea) Kāore anō i oti te arotake ngā whakaritenga pūtea e whakaaturia ana hei matapae mō te tau 2014/15 i tēnā, i tēnā o ngā tauaki pūtea matapae e whai ake nei (ko ngā upoko i ngā pou e rite ana e tohu ana i tēnei). Kei raro Te Taura Whiri i te Reo Māori i te maru o te Minita Whanaketanga Māori. Te Tauaki Noho Haepapa Ko ngā tauaki matapae e mau mai ana ki tēnei pūrongo mō Te Taura Whiri i te Reo Māori i te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2016, he mea whakatakoto i runga i ngā whakahau a te wāhanga 142 o te Ture Hinonga Karauna 2004. I te tānga o tana waitohu ki te tauaki nei, e whakaae ana te Kaiwhakahaere Ratonga Rangatōpū o Te Taura Whiri i te Reo Māori ko ia e noho haepapa ana mō ngā tauaki pūtea matapae e mau mai ana ki te pūrongo nei. Ko te matapae taha pūtea kia ea i Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2016, arā, ko tērā kei ngā Tauaki Pūtea Matapae, i whakaaetia tahitia me te Minita Whanaketanga Māori, ko ia nei hoki te Minita noho haepapa mō ngā tutukinga taha pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Waihoki, ko te eke o ngā mahi mō te wāhi ki ia kāhui tutukinga i matapaetia ka tutuki i Te Taura Whiri i te Reo Māori i te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2016, arā, ko ērā i āta whakaaturia i te Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki, he mea whakaae ngātahi anō ki te Minita Whanaketanga Māori, ko ia nei hoki te Minita noho haepapa mō te Rohenga Pūtea e whakahaeretia ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori. E kī mārire ana mātou kei te hāngai ngā kōrero o roto i tēnei pūrongo ki ngā tāpuinga pūtea e mau mai ana ki ngā Whakatau Tata mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2016, ka tāpaea hoki ki te Whare Pāremata i raro i te wāhanga 13 o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989. Poia Rewi Tumuaki Kairīwhi 24 Piripi 2015 Tuehu Harris Kaiwhakahaere Ratonga Rangatōpū 24 Piripi 2015 31 | P a g e He kupu whakataki Mō te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2016, e whakaaro ana Te Taura Whiri i te Reo Māori ka tae mai i te Karauna: • he $9.501 miriona hei whakatairanga i te reo Māori i Aotearoa, ko tētahi $6.317 miriona o tēnei hei kawe i a Mā te Reo, i He Kāinga Kōrerorero me te CBLI. Ko tā ēnei kaupapa, he āwhina i ngā iwi, i ngā hapū, i ngā whānau ki te whakapakari ake i te reo Māori i waenganui i a rātou. • tētahi atu $2.000 miriona hei kawe kaupapa rangahau, whakawhanake e hāpai ana i ngā mahi whakaora ake i te reo Māori Te tauaki whakapae tūāpapa tāpua He hinonga tāpae pūrongo Koia ēnei ko ngā tauaki pūtea matapae a Te Taura Whiri i te Reo Māori, he hinonga mana motuhake nā te Karauna i whakatūria i raro i te Ture Reo Māori 1987. Kei te Apa 2 o ngā hinonga painga tūmatanui a Te Taura Whiri i te Reo Māori, e ai ki ngā tohutohu mai a te Anga Paerewa Kaute a te Poari Pūrongorongo Mōwaho. He mea whakarite ngā tauaki pūtea matapae i runga i ngā whakahau a te Wāhanga 142 o te Ture Hinonga Karauna 2004, e ū ana hoki ki ngā tikanga kaute e whakaaetia whānuitia ana, me ngā Tikanga Tāpae Pūrongo Pūtea o te Ao ki Aotearoa (NZ IFRS). Ko te kaupapa o ēnei tauaki pūtea matapae, he āwhina i te whare pāremata ki te whiriwhiri i te pūtea Karauna ka tae mai ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, me ngā mahi e tohua ana kia tutuki i a ia. Kua waihangatia i runga anō i te āhua o ngā kaupapa-here kāwanatanga, me te whakaaro iho kāore e puta kē ngā kawenga a Te Taura Whiri i te Reo Māori i ērā kua tohua mai i te Ture Reo Māori 1987. Kāore pea he hāngaitanga o ngā tauaki nei ki tētahi kaupapa kē atu, atu i tērā kua huaina ake nei. Te tauaki kaupapa-here kaute tāpua E ū ana ēnei tauaki pūtea matapae ki te Paerewa Pūrongorongo Pūtea Nama 42: Tauaki Pūtea Matapae (FRS-42) e tika ana mō ngā Hinonga Painga Tūmatanui (PBE). Te pūnaha ine He mea whakarite ngā tauaki pūtea matapae i runga i te utu i te wā i hokona ai, ki te kore he kōrero kē atu. Ko ngā kaupapa-here kaute, he mea whakahāngai tautika ki ngā takiwā katoa e whakaaturia mai ana i ngā tauaki pūtea matapae. He mea whakaatu ngā tauaki pūtea ki te moni o Aotearoa, ā, kua whakaāwhiwhitia ngā rahinga katoa ki te mano tāra tino tata. Ko te moni ka whāwhātia e Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko ngā tāra tonu o Aotearoa. 32 | P a g e Ngā whiwhinga moni E whiwhi moni ana Te Taura Whiri i te Reo Māori i ngā mahi e tutuki ana i a ia mā te Karauna, i āna ratonga ki ētahi atu rōpū, me ngā huamoni i āna moni haumi. Ka whakaaturia ngā moni nei hei whiwhinga i te wā tonu e tika ana kia homai, ā, ka pūrongotia ki te tau pūtea e hāngai ana ki taua wā. He mea ine ngā moni whiwhi i runga i te wāriu tōkeke o te whakaaro ka horahia mai. Ngā kaupapa-here kaute whāiti Ngā hua taha pūtea Ka uru mai ki te moni ukauka me ōna ritenga ngā moni kei te ringa, ngā moni whiti, ngā moni kei te pēke me ngā moni haumi e toru marama iti ake rānei te roa e eke ai te haumitanga. He mea whakaatu ngā moni haumi ki te utu i hokona mai ai, ki te wāriu rānei me i hokona atu – ko te mea iti ake o rāua. Ki te whakahekea te wāriu, ka whakaaturia tēnei ki te Tauaki o ngā Whiwhinga Moni Whānui Ka whakaaetia kua waimaero tētahi nama mai ina āta kitea e kore e riro mai i Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā moni e tika ana i runga i ngā whakaritenga tuatahinga mō taua nama. Ko te nui o te waimaerotanga, ko te rerekētanga i waenga i te wāriu kawe o te hua me te wāriu me i hurihia hei moni ukauka. Ngā hua taha rawa Koia ēnei ko ngā whakapaipaitanga whare, ngā waka, ngā taonga noho whare, ngā taputapu tari me ngā taputapu EDP. Ko te wāriu o ēnei ka tuhia tuatahitia, ko te utu i hokona mai ai. Me he hua taha rawa i riro mai mō te kore noa iho, he tino iti rānei te utu i riro mai ai, ka whakaaturia tuatahitia ki tōna wāriu tōkeke, i te rā i riro mai ai. Te hekenga wāriu He mea tātaitai te hekenga wāriu o ngā hua taha rawa i runga i te tikanga rārangi torotika, e tohaina ai te utu o tēnā, o tēnā ki te roanga o ngā tau e whakaaetia ana ka toiora a ia. Kia eke aua tau, kua noho wāriu kore taua mea. Anei ngā whakatau tata mō ngā tau e toiora ana tēnā me tēnā karangatanga rawa, me ngā pāpātanga whakaheke wāriu e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā: Whakapaipai Whare Rīhi 5 tau 20% Taonga Noho Whare 5 tau 20% Taputapu Tari 5 tau 20% Taputapu Rorohiko 4 tau 25% Pūmanawa Rorohiko 4 tau 25% Ngā hua whakawairua Ko ngā pūmanawa rorohiko kāore e noho tāhuhu mai ki te whakahaeretanga o ngā rorohiko, ka whakaaturia hei hua whakawairua. Ka tuhia ko te utu i riro mai ai, i tika ai te mahi, ā, ko te āhua o te whakaurupā, he rārangi torotika ka whā tau e whāia ana. Ko ngā utu o te tiaki, o 33 | P a g e te whakatika i ngā pūmanawa rorohiko, ka whakaaturia hei whakapaunga ā te wā e ara ake ai. Ngā hanga whakanao pūtea He whakamahi tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori i ētahi hanga whakanao pūtea i roto i āna mahi o ia rā. Koia ēnei, ko: ngā pūtea pēke, ngā nama mai, ngā nama atu, me ngā whakapipitanga. Ka whakaataria tēnei ki te Tauaki Tūnga Pūtea, ki te wariu tōkeke o tēnā, o tēnā. Me he raweketanga pūtea ka mahia ki ngā moni o tāwāhi, ka whakawhitia i runga i ngā pāpātanga whakawhiti e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā. Karekau ā Te Taura Whiri i te Reo Māori tahua i ngā moni o whenua kē. Te tāke hokohoko Kua tuhia ngā Tauaki Pūtea me te kore e noho mai o te tāke hokohoko ki roto, hāunga anō ngā nama mai me ngā nama atu – e mau mai ana te tāke hokohoko ki ēnā. Ngā paihere Ko ngā utu kei tua, ka whakaaturia hei paihere i te wā i ara ake ai te here kirimana, inā rā, e rua tahi, kāore anō i ea. Kāore e whākina ngā paihere mō te wāhi ki ngā kirimana kaimahi. Ngā rīhi Kei te rīhi Te Taura Whiri i te Reo Māori i tōna whare me ētahi o āna taputapu tari. I te mea kei te kaituku ngā mōreareatanga me te rangatiratanga o ēnei hanga rīhi, ka kīia ēnei he rīhi whakahaere. Ka tohua ngā utu rīhi whakahaere hei whakapaunga i te takiwā i ara ake ai. Te tāketanga Nā runga i te Wāhanga 15 o te Tāpiritanga Tuarua o Te Ture Reo Māori 1987, kei waho kē Te Taura Whiri i te Reo Māori i te ngau a te tāke moni whiwhi. Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahi Ka tuhia te whakatā ā-tau i runga i te maha o ngā rā e tika ana kia wātea ki te kaimahi i mea wā, i mea wā, ki te pāpātanga utu o nāianei. Te tauaki kapewhiti Ko te moni ukauka, ko ngā moni kei te ringa, kei te pēke, kei ngā pūtea tono noa, me ētahi atu moni haumi māma noa te tiki atu, he mea whakarite e Te Taura Whiri i te Reo Māori i āna mahi tiaki pūtea o ia rā. Ko ngā mahi whakahaere, ko ngā mahi katoa atu i ngā mahi haumi me ngā mahi toha pūtea. Ko ngā moni mai, ko ngā moni ka tae mai i te hokonga atu o te taonga, o te ratonga, me ērā atu puna moni e tautoko ana i ngā mahi whakahaere a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko ngā moni atu, ko ngā utu kaimahi, utu kaituku taonga mai, ratonga mai, me ngā tāke. 34 | P a g e Ko ngā mahi haumi, ko ērā e riro mai ai, e riro atu ai rānei ngā oati utu e wātea ana me ērā kāore i wātea, tae atu ki ērā atu hua kāore i wātea. Ko ngā mahi takapūtea, ko ērā e rerekē ai te tūtanga me te hanga haupū rawa-nama o Te Taura Whiri i te Reo Māori, tae atu ki ngā mahi e pā ana ki te utu o te whakaea i te haupū rawa tūtanga a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Te tohanga utu Kua oti i Te Taura Whiri i te Reo Māori te utu o ngā tutukinga te whakatau i runga anō i te pūnaha toha utu i raro iho nei. Te paearu mō ngā utu arorangi Ko ngā utu arorangi, ko ngā utu i hua katoa ake i te tutukinga kotahi. Te paearu mō ngā utu kāore i arorangi Ko ngā utu kāore i arorangi me ngā utu tukupū rangatōpū, ko ngā utu kāore e taea te pare atu, i runga i tētahi tikanga ohaoha whai takenga nei, ki te tutukinga kotahi. Ka tohua kētia ki ngā tutukinga i runga i te ōrau o ngā tūnga wā-poha (ngā FTE) kei tēnā, kei tēnā tutukinga. Ngā whakarerekētanga ki ngā kaupapa-here kaute Katoa ngā moni whiwhi, ahakoa ahu mai i hea, ahakoa pau atu ki hea, kua kuhuna ki ngā tauaki pūtea matapae. He rerekē tēnei i te mahi i ngā tau o mua atu, i kīia ai ētahi o ngā moni whiwhi he tahua nā te pūtahi. 35 | P a g e Ngā tauaki pūtea Te tauaki matapae o ngā whiwhinga moni whānui Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2016 2014/15 I whakaritea $ 2014/15 Tūturu - whakatau tata $ 2015/16 Matapae $ NGĀ WHIWHINGA Moni whakahaere mai i te Karauna Pūtea Whakahaere 3,204,000 3,204,000 3,204,000 Mā Te Reo – Aroturuki, Arotake 250,000 250,000 250,000 Mahi Rangahau, Whakawhanake 2,000,000 2,000,000 2,000,000 Community-Based Language Initiatives 1,460,960 1,460,960 1,480,960 Te Katoa o ngā Moni Whakahaere mai i te Karauna 6,914,960 6,914,960 6,934,960 Moni Tohatoha mai i te Karauna Mā Te Reo 2,250,000 2,250,000 2,250,000 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 1,500,000 1,500,000 CBLI - Te Kura Whānau Reo 836,040 836,040 836,040 Te Katoa o ngā Moni Tohatoha mai i te Karauna 4,586,040 4,586,040 4,586,040 Moni mai i ngā Mahi Pena Pūtea Whiwhinga Huamoni 125,000 350,303 350,303 Ētahi atu Whiwhinga 120,000 166,764 166,764 Te Katoa o ngā Moni mai i ngā Mahi Pena Pūtea 245,000 517,067 517,067 Te Katoa o ngā Whiwhinga 11,746,000 12,018,067 12,038,067 NGĀ WHAKAPAUNGA Ngā whakapaunga taha whakahaere Whakaurupātanga 37,879 12,744 17,744 Hekenga wāriu 75,461 45,126 63,418 Whakapaunga taha whakahaere TTWh 1,508,265 1,890,232 1,796,432 Whakapaunga taha whakahaere CBLI 2,084,727 304,474 3,280,095 Whakapaunga taha whakahaere R&D 3,102,068 1,598,770 1,574,064 Whakapaunga taha tangata TTWh 2,007,154 1,975,075 2,190,817 Whakapaunga taha tangata CBLI 55,000 10,587 130,800 Whakapaunga taha tangata R&D 198,225 181,938 354,250 Te Katoa o ngā Whakapaunga Taha Whakahaere 9,068,779 6,018,946 9,407,619 Ngā Whakapaunga Taha Kirimana (more) Mā Te Reo 2,300,000 3,250,000 2,250,000 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 1,500,000 1,500,000 CBLI - Te Kura Whānau Reo 836,040 836,040 836,040 Te Katoa o ngā Whakapaunga Taha Kirimana 4,636,040 5,586,040 4,586,040 Te Katoa o ngā Whakapaunga 13,704,819 11,604,986 13,993,659 36 | P a g e Te Hemihemi/(Tarepa) Te Hemihemi Taha Whakahaere ($1,908,819) 1,413,081 ($1,955,592) Te Hemihemi Taha Kirimana ($50,000) ($1,000,000) $0 Te Katoa o te Hemihemi/(Tarepa) ($1,958,819) 413,081 ($1,955,592) He wāhanga taketake tonu nō ēnei tauaki pūtea ngā kaupapa-here kaute me ngā whakamārama mō ngā tauaki pūtea e mau atu nei. 37 | P a g e Te tauaki matapae mō te tūnga pūtea Ā te 30 Pipiri 2016 2014/15 I whakaritea $ 2014/15 Tūturu - whakatau tata $ 2015/16 Matapae $ NGĀ HUA NGĀ HUA WĀTEA Moni ukauka me ōna ritenga 5,152,800 7,700,222 7,726,917 Tāngata noho nama mai me ētahi atu noho nama mai 75,000 60,000 75,000 Pūtea Haumi o Mā te Reo 4,769,800 4,035,000 4,355,000 Utu tōmua - - - Tāke hokohoko kia utua mai - - - Te Katoa o ngā Hua Wātea 9,997,600 11,795,222 12,156,917 NGĀ HUA HE HERE KEI RUNGA Pūtea Haumi o Mā te Reo 100,000 150,000 - Whare, rawa, taputapu 129,930 59,272 145,854 Hua whakawairua 497,891 16,935 99,191 Te Katoa o ngā Hua he Here kei Runga 727,821 226,207 245,045 TE KATOA O NGĀ HUA 10,725,421 12,021,429 12,401,962 NGĀ TAUNAHATANGA NGĀ TAUNAHATANGA O TĒNEI WĀ Kaituku nama me ētahi atu nama kia utua 3,484,663 3,646,444 4,250,058 Pūtea Haumi o Mā te Reo 900,000 220,000 900,000 Tāke hokohoko kia utua atu - 496,000 - Whakawhiwhinga kaimahi 240,000 - 240,000 Te Katoa o ngā Taunahatanga o Tēnei Wā 4,624,663 4,362,444 5,390,058 NGĀ TAUNAHATANGA KEI TUA Pūtea Haumi o Mā te Reo 3,969,800 3,689,000 3,455,000 Whakawhiwhinga kaimahi 12,000 12,000 12,000 Ngā Taunahatanga kei Tua 3,981,800 3,701,000 3,467,000 TE KATOA O NGĀ TAUNAHATANGA 8,606,463 8,063,444 8,857,058 HUA MORE 2,118,958 3,957,985 3,544,904 TŪTANGA KARAUNA Kua kawea mai 4,077,778 3,544,904 3,957,985 Te Katoa o ngā Whiwhinga mō te Tau ($1,958,819) 413,081 ($1,955,592) Te Katoa o te Tūtanga Karauna 2,118,959 3,957,985 3,544,904 He wāhanga taketake tonu nō ēnei tauaki pūtea ngā kaupapa-here kaute me ngā whakamārama mō ngā tauaki pūtea e mau atu nei. 38 | P a g e Te tauaki nekeneke tūtanga Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2016 2014/15 I whakaritea $ 2014/15 Tūturu - whakatau tata $ 2015/16 Matapae $ Te Tūtanga Karauna i te 1 o Hōngongoi 4,077,778 3,544,904 3,957,984 Whiwhinga Moni Whānui Hemihemi ($1,958,819) 413,081 ($1,955,592) Whiwhinga Moni Whānui ($1,958,819) 413,081 ($1,955,592) Te Katoa o te Tūtanga karauna i te 30 o Pipiri 2,118,959 3,957,985 2,002,392 He wāhanga taketake tonu nō ēnei tauaki pūtea ngā kaupapa-here kaute me ngā whakamārama mō ngā tauaki pūtea e mau atu nei. 39 | P a g e Te tauaki kapewhiti Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2016 2014/15 I whakaritea $ 2014/15 Tūturu – whakatau tata $ 2015/16 Matapae $ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI WHAKAHAERE I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te: Whiwhinga mai i te Karauna 11,501,000 11,501,000 11,521,000 Whiwhinga huamoni 125,000 350,303 350,303 Whiwhinga i wāhi kē 142,934 366,227 153,721 Utu ratonga, utu taonga ($8,678,431) ($6,547,892) ($9,889,625) Utu kaimahi ($2,235,379) ($2,365,259) ($2,435,867) Utu tāke hokohoko 518,665 56,307 496,000 Kapewhiti more o roto i ngā mahi whakahaere 1,373,789 3,360,686 195,532 KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI HAUMI I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te: Hokonga atu o te whare, te rawa, te taputapu - - - Hokonga mai o te whare, te rawa, te taputapu ($617,500) ($56,975) ($168,838) Hokonga mai o te hua whakawairua - - - Kapewhiti more o roto i ngā mahi haumi ($617,500) ($56,975) ($168,838) KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI TAKAPŪTEA I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te: Rourou rawa - - - Pūtea Haumi o Mā Te Reo - - - Kapewhiti more o roto i ngā mahi takapūtea Te (hekenga)/ pikinga more o te moni ukauka me ōna ritenga 756,289 3,303,711 26,694 Te moni ukauka me ōna ritenga i te tīmatanga o te tau 4,396,511 4,396,511 7,700,222 Te moni ukauka me ōna ritenga i te mutunga o te tau 5,152,800 - - E tohua ana e: te moni ukauka me ōna ritenga 5,152,800 7,700,222 7,726,916 He wāhanga taketake tonu nō ēnei tauaki pūtea ngā kaupapa-here kaute me ngā whakamārama mō ngā tauaki pūtea e mau atu nei. 40 | P a g e He kupu nā ngā Kaiwhiri WĀHANGA TUATAHI – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Hāunga te taha pūtea) Rohenga Pūtea: Whakawhanaketanga Māori me te karangatanga tutukinga Ngā arotahinga matua mō te tau 2015/16 me te 2016/17 Ngā mahi whāiti ka kawea ā te 2015/16 me te 2016/17 Ngā mahi rangahau, kaupapa-here Te toha pūtea ki te hapori Te whakawhanake i te reo Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori Ngā ratonga rangatōpū Te anga whakaatu i ngā mahi kia tutuki Ngā hoahoa Ka pēhea tā mātou ine i te tutuki o ngā mahi? Ngā tohu ine i ngā putanga Ngā tohu ine SPE Ngā mahi rangahau, kaupapa-here Te whakawhanake i te reo Te toha pūtea ki te hapori Te mahi tahi ki ngā rangapū reo Māori WĀHANGA TUARUA – TE TAUAKI KORONGA MŌ NGĀ MAHI KIA TUTUKI (Taha Pūtea) Te Tauaki Noho Haepapa He kupu whakataki Te tauaki whakapae tūāpapa tāpua He hinonga tāpae pūrongo Te tauaki kaupapa-here kaute tāpua Te pūnaha ine Ngā whiwhinga moni Ngā kaupapa-here kaute whāiti Ngā hua taha pūtea Ngā hua taha rawa Te hekenga wāriu Ngā hua whakawairua Ngā hanga whakanao pūtea Te tāke hokohoko Ngā paihere Ngā rīhi Te tāketanga Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahi Te tauaki kapewhiti Te tohanga utu Te paearu mō ngā utu arorangi Te paearu mō ngā utu kāore i arorangi Ngā whakarerekētanga ki ngā kaupapa-here kaute Ngā tauaki pūtea Te tauaki matapae o ngā whiwhinga moni whānui Te tauaki matapae mō te tūnga pūtea Te tauaki nekeneke tūtanga Te tauaki kapewhiti