W h ār an gi 1 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 HE ARA WHĀIA, HE ARA HOU TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI 2016/2017 E.34 W h ār an gi 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 He karakiaHe karakia Tina … Hui e … Tāiki e! E tau nei ki runga i a tātou te wairua o ngā mātua tīpuna, nā rātou te ara i whakatakoto hei hīkoinga mā tātou ngā uri whakatipu nei. I whakatōkia ō tātou ngākau ki ngā tikanga nō tuawhakarere hei arataki i a tātou i roto i tēnei ao. Kia ngākau nui ki te hāpai i ā tātou mahi katoa i roto i te pono, i te tika, i te māramatanga me te aroha anō o tētahi ki tētahi. Koia rā e Rongo e whakairihia ake ana ki runga. Tūturu o whiti whakamaua kia tina. Tina … Hui e … Tāiki e! W h ār an gi 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H 0U 20 16 /2 01 7 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 3 Te rārangi kōrero Contents 2 He karakia 3 Te rārangi kōrero Contents 4 Mai i te Toihau Introduction from the Toihau 5 He tiro whānui Overview 7 Ngā aronga matua Our main areas of focusWhārang 8 Te tau e heke mai nei Our year at a glance 9 Te anga putanga Outcomes framework 9 Tā mātou matakitetanga Our vision Whārangi 9 10 Ā mātou mahi Our activities 10 Ngā hua Our outcome areas 11 Te whai hua rānei Measuring our impact 12 He tairo, he pitomata Challenges & opportunities 13 Ngā hua The results of our work 14 He Kaha Te Whare o te Reo Mauriora – The Whare o te Reo Mauriora is strong 15 He Kaha te Mana o te Reo Maori – The value of te reo Māori is seen as strong 16 He Kaha te Kete Kōrero – The basket of language resources is strong 17 He Kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori – The Māori Language Commission is strong 18 Statement of performance expectations (financial) 19 Statement of responsibility 20 Statement of accounting policies 23 Statement of prospective comprehensive revenue and expense 25 Statement of prospective financial position 26 Statement of prospective changes in equity 27 Statement of prospective cash flow W h ār an gi 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H Ō Ō U 2016/2017 W h aran gi 4 Mai i te Toihau Ngā mihi uruhau HE HIKINGA MANAWA e tāpaea atu nei tā mātou Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki ā te tau 2016/17, ko He Ara Whāia te ingoa. He tau momoho pea tēnei tau ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, inā hoki te tūnga mai o te Ture mō te Reo Māori 2016. Mā te ture nei ka mahi tahi Te Taura Whiri i te Reo Māori ki Te Mātāwai ki te whakatū, ki te tiaki i Te Whare o te Reo Mauriora, ka kori anō hoki ki te ārahi i te Kāwanatanga i roto i tāna tautoko i ngā putanga reo Māori. Ko tā tēnei tuhinga, he whakatakoto i: • Tā mātou matakitenga • Ngā aronga matua e whā a Te Taura Whiri i te Reo Māori • Ngā mea e whai ana mātou kia tutuki i a mātou ā te tau pūtea 2016/2017 • Ngā mahi ka kawea ake • Ngā tohu e inea ai te kaha tutuki o ngā mahi • Ngā matapae mō ngā hua - taha pūtea, me tua o te pūtea Wayne Ngata Toihau 17 Whiringa-ā-rangi 2016 Charisma Rangipunga Toihau Tuarua 17 Whiringa-ā-rangi 2016 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 5 He tiro whānui KO TĀ HE ARA WHĀIA he whakaatu atu he aha ngā mahi a Te Taura Whiri i te Reo Māori ā te tau 2016-2017. He whakamārama hoki ka pēhea tā mātou whakahaere i te whakawhitinga, ka pēhea anō hoki te ine i te pai o tā mātou hāpai i ā mātou kawenga hou i raro i te Ture mō te Reo Māori 2016. Kei te Tauaki Whakamaunga Atu 2014-2018 tā mātou anga rautaki whānui,. Koia e tūtohu ana i ngā tukanga taha pūtea, taha whakahaere. Nā runga i tana tū hei hinonga Karauna, kua riro mā Te Taura Whiri i te Reo Māori e tātaki te kawenga ngātahi me te whakatinanatanga o Te Maihi Karauna (te rautaki reo Māori a te Kāwanatanga). Koia tēnei, ko te arotahinga hou nui katoa a Te Taura Whiri i te Reo Māori mai tōna orokohanga ake i te tau 1987. Heoi anō, he wā pai anō mō te āta whiriwhiri he aha tā te Kāwanatanga hei manaaki i ngā mahi whakahauora i te reo Māori, hei kawe hoki i te rāngai Kāwanatanga kia puta ngā painga e tika ana ki te reo Māori. Me huri te āhua o Te Taura Whiri i te Reo Māori ka tika, e tutuki tonu ai i a ia ngā mahi kua tohua māna, ā, e toitū tonu ai, e hautū tonu ai ia i ēnei mahi ā ngā rā e heke mai nei. Kei te taurangirangi, kei te hurihuri te rāngai reo Māori i tēnei wā, nā runga i te pounga o te ture hou nei mō te reo. Kua tū mai ko Te Mātāwai, ko tāna, he whakapau kaha ki ngā tūmanako o ngā iwi Māori, otirā o te iwi Māori whānui, e rewa ai Te Maihi Māori (te rautaki reo Māori a ngāi Māori). Ko tāna aronga whāiti, ko te whāngaitanga o te reo e tētahi whakatupuranga ki tētahi. He kawenga nui tā Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te tautoko i Te Mātāwai i āna takahanga tuatahi i te ara hou, ki te tuku pūtea hoki ki ngā kaupapa reo Māori i te hapori i tēnei tau. He whakaritenga tūao tēnei ka tū noa mō te wā e whakaūngia ana ngā whakahaere o Te Mātāwai. Nā te Ture mō te Reo Māori, ko Te Whare o te Reo Mauriora, he ritenga e mahi ngātahi ai te Karauna me te/ngā iwi Māori, ā, ko Te Mātāwai te kanohi, te māngai o te iwi Māori. Hei tautoko i tēnei ritenga mahi ngātahi, e tohu ana te Ture kia āta mate atu te Rautaki Reo Māori o nāianei, ā, kia ara mai ko ētahi Rautaki Reo Māori hou e rua, he Rautaki haere kōtui - koia ēnei ko Te Maihi Karauna Māori (tā te Karauna rautaki) me Te Maihi Māori (tā te/ngā iwi Māori rautaki reo Māori, ka tāraia e Te Mātāwai). Ko te mahi mātāmua hou a Te Taura Whiri i te Reo Māori, he ‘ārahi i te mahi ngātahi me te whakatinanatanga o Te Maihi Karauna’. Anei ētahi o ā mātou kawenga whāiti: • Te whiri me te tauwhiro i ngā taura tangata • Te whakakaha ake i te Rāngai Reo Māori • Te tautoko i ngā mahi whakamahere reo a ngā whakahaere kāwanatanga • Te tautoko i te hanganga o Te Maihi Karauna • Te whakatakoto whakaaro kaupapa-here • Te aroturuki i te whakatinana haeretanga o te Rautaki Reo Māori o nāianei. W h ār an gi 6 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 ISSN 2463-5510 (Tauira pepa) ISSN 2463-5529 (Tauira tuihono) Nō te Karauna te manatārua ©. He mea raihana te hanga manatārua nei i raro i te raihana o Aotearo mō te Creative Commons Attribution 3.0. Me kī pēnei ake, e āhei ana tō tārua, tō tohatoha, tō paku raweke i ngā tuhinga, engari me mātua whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā kōrero, me mātua ū anō ki ērā atu here o te raihana. Hei tirotiro i tētahi tauira o te raihana, haere ki http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/nz/. Heoi anō, kia kaua e whakamahia hētia te waitohu o Te Taura Whiri i te Reo Māori, o te Kāwanatanga o Aotearoa rānei e takahia ai ngā whakahau a te Flags, Emblems, and Names Protection Act 1981, e takahia ai rānei aua whakahau mehemea i whakamahia pērātia i Aotearoa. Ko te whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori, me tuhi ā-kupu rawa, kauaka e tāruatia noatia te waitohu o Te Taura Whiri i te Reo Māori, o te Kāwanatanga o Aotearoa rānei. E whakahau ana hoki te Ture i Te Taura Whiri i te Reo Māori kia aro whānui ki te motu nui tonu. Kua ara ake he kiritaki hou hei whakatairanga atu māna i te reo Māori ki a rātou – ko te ‘Umaraha o Aotearoa’. Ka uru mai ki tēnei karangatanga ngā pūtahi kāwanatanga me te porihanga whānui o Aotearoa. Nō reira, ka mātua noho ko ngā pūtahi kāwanatanga me te umaraha o Aotearoa, tae atu ki ērā o ngāi Māori kāore i te āta poipoi i te reo Māori, ngā hunga matua mā rātou ngā kaupapa whakatairanga a Te Taura Whiri i te Reo Māori. He tau whakawhiti tēnei mō Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ka riro mai he pūtea tohatoha hou hei tautoko i ngā hui whakarite mahere reo i te hapori, ā, ka mau tonu tā mātou tautoko i ngā hapori mā roto i a Mā te Reo, i ngā Kaupapa Ako i te Hapori (CBLI), i He Kāinga Kōrerorero, me He Kura Whānau Reo. Hei te tau 2017/18, ka tukuna te taha whakahaere i ēnei hōtaka ki Te Mātāwai. Ka mahi tahi tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori ki Te Puni Kōkiri ki te whakarewa i Te Maihi Karauna. Ka auau tonu tā mātou hui atu ki Te Puni Kōkiri me ētahi atu o ngā hoa haere kōtui o te Rāngai Reo Māori. Kua oti te Tātaitanga Waitohu hei arotake i te Rautaki Reo Māori, ā, kua whakarāpopotohia te takoha a te kāwanatanga ki te Rautaki Reo Māori i te tuatahi o ngā Pūrongo mō te Rautaki Reo Māori. Ka tautāwhi hoki mātou i Te Puni Kōkiri ki te whakatū i Te Mātāwai, me te āta mahi anō kia torokaha te hononga ki te rōpū hou nei, e taunaki ai ā mātou mahi i ā rātou, e āta taupuhipuhi ai ngā huānga o te Rāngai Reo Māori, tētahi i tētahi. Ko Te Mātāwai tēnā te whītiki nā i a ia, ā, ko mātou anō tēnei te whītiki nei i a mātou, e taea ai e mātou te hautū ngā mahi whakawhanake, whakatinana, whakahaere i Te Maihi Karauna. Ko tētahi mahi tuatahi mā mātou i konei, ko te āta whiri me te tiaki i ngā hononga tangata puta noa i te rāngai Kāwanatanga. Ina rite ngā hononga, kua pai te haere o ngā mahi whakarite mahere reo, kaupapa-here, te waihanga rauemi, ngā mahi whakatairanga, me ngā tautoko e eke ai ngā whāinga o Te Maihi Karauna. Kua tapaina nei e Te Taura Whiri i te Reo Māori ēnei whakarerekētanga nui ko ‘Te Hou’, he aronga hou, he ahunga hou, he wāhi mahi hou, whai hoki, he tūranga hou, he pīkaunga hou i runga i tā te Ture mō te Reo Māori 2016 i whakahau ai. Hei te tau e takoto ake nei, ka oke Te Taura Whiri i te Reo Māori kia tutuki ēnei kawenga kētanga i runga i te whai hua me te whakamoamoa anō. Nō reira, e aro ana ngā tohuine kei tēnei Tauaki Koronga 2016/2017 ki te taiao reo Māori hou kua maiangi ake i te pounga o te Ture mō te Reo Māori 2016 ki te whenua, me ngā mahi hou kua āta tohua mai e ia hei kawe ake mā Te Taura Whiri i te Reo Māori. TE HOU, he aronga hou, he ahunga hou … H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 7 Ngā aronga matua HE ARA WHĀIA, HE ARA HOU – I RARO I TE TURE MŌ TE REO MĀORI 2016, he ringa tautāwhi Te Taura Whiri i te Reo Māori; he āwhina tāna ki te whakakaha ake i ngā mahinga tahitanga me ngā whakapaunga kaha e mauri ora anō ai te reo, ā, ko ngā pūtahi Kāwanatanga te arotahinga o tāna tautāwhi. I tīkina ai te kupu ‘whakakaha’, i te mea ko ngā aronga matua a Te Taura Whiri i te Reo Māori, he mea tautuhi i runga i ēnei rohenga hua e whā e whai ake nei: WHARE O TE REO MAURIORA HE KAHA TE He kaha Te Whare o te Reo Mauriora He kaha te mana o te reo Māori He kaha te kete kōrero He kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 7 W h ār an gi 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 Te tau e heke mai nei Te whiri me te tiaki i ngā hononga rautaki (Te Whare o te Reo Mauriora) ki ōna anō pūtahi Kāwanatanga e tika ana Te waihanga me te tiaki i tētahi aka haumi mō ngā rōpū Kāwanatanga e whai pānga nui mai ana ki te reo Māori Te tautoko i te whakarewanga o te Te Maihi Karauna - te rautaki reo Māori a te Kāwanatanga Te tautoko me te kōkiri i ētahi kaupapa whakakaha ake i te mana me te kaha kitea, te kaha rangona o te reo Māori Te waihanga rauemi arapāho rau hei tautoko i te hunga ako i te reo Māori, hei whakanui ake i te mārama ki ngā āhuatanga e pā mai ana ki te reo, tae atu ki te kaha kitea me te kaha rangona o te reo Māori Te tautohu i ngā momo tautoko, i ngā huarahi ako me ngā rauemi e hiahiatia ana hei whakakipakipa i te Kāwanatanga kia aro nui ki Te Rūnanga Reo me ngā putanga kua tūtohua e te Ture mō te Reo Māori, me ōna rautaki e rite ana Ka oti ngā mahi whakahou i te āhua o Te Taura Whiri i te Reo Māori H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 9 Te anga putanga Tā mātou matakitetanga “ ” Kia haruru a Aotearoa whānui i tō tātou reo taketake H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 9 W h ār an gi 1 0 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 Ngā hua Ā mātou mahi He kaha te Whare o te Reo Mauriora • Te whiri me te tiaki i ngā hononga rautaki (Te Whare o te Reo Mauriora) ki ōna anō pūtahi • Te waihanga me te tiaki i tētahi aka haumi mō ngā rōpū Kāwanatanga e whai pānga nui mai ana ki te reo Māori • Te tautoko i te whakarewanga o te Te Maihi Karauna - te rautaki reo Māori a te Kāwanatanga He kaha te mana o te reo Māori • Te tautoko me te kōkiri i ētahi kaupapa whakakaha ake i te mana me te kaha kitea, te kaha rangona o te reo Māori He kaha te kete kōrero • Te waihanga rauemi hei tautoko i te hunga ako i te reo Māori, hei whakanui ake i te mārama ki ngā āhuatanga e pā mai ana ki te reo, tae atu ki te kaha kitea me te kaha rangona o te reo Māori • Te tautohu i ngā momo tautoko, i ngā huarahi ako me ngā rauemi e hiahiatia ana hei whakakipakipa i te Kāwanatanga kia aro nui ki Te Rūnanga Reo me ngā putanga kua tūtohua e te Ture mō te Reo Māori, me ōna rautaki e rite ana He kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori • Ka oti ngā mahi whakahou i te āhua o Te Taura Whiri i te Reo Māori e tutuki ai i a ia ngā mahi kua tohua māna hei kawe i raro i te Ture mō te Reo Māori tae atu: - ki ngā kaupapa whakatairanga e arotahia ana - ki te āta taupuhipuhi ai ngā huānga o te Rāngai Reo Māori, tētahi i tētahi - ki te puta o ngā hua pai ake mō te Reo Māori He kaha te Whare o te Reo Mauriora Ngā taura tangata, ngā mahi rangahau, kaupapa-here, te tuku pūtea ki te hapori, ngā kaupapa-here whakamahere reo He kaha te mana o te reo Māori Te kōrerorero ki te iwi, ki te tini tāngata, ngā mahi whakatairanga He kaha te kete kōrero Te waihanga rauemi He kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori Te huri i te āhua o te whakahaere; ka pahure i a ia ngā mahi e tika ana kia tutuki i a ia; ka takoto he tukanga whai hua tonu, whakamoamoa tonu H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 11 Te whai hua rānei KEI TE INEA e mātou te kaha whai hua o ā mātou mahi i runga i ēnei āhuatanga e whai ake nei: Te Hauora, te Haukori o te Reo Me ngangahu atu ngā mahi whakaora reo ki ētahi hua mātāmua, tae atu ki ēnei: te ako, te mana, te puna reo, te kōrero i te reo me te mārama ki ngā āhuatanga reo. Ko ētahi tohuine e kitea ai te kaha whai hua o ā mātou mahi, ko: Te tokomaha kei te kōrero Māori, te whāngaitanga o te reo e tētahi whakatupuranga ki tētahi, te kaha kitea, te kaha rangona o te reo, te kaingākautia me te mana o te reo, te āhei atu o te tangata ki ngā akoranga reo Māori papai, te noho wātea mai o ngā rautaki me ngā rangahau ka āta tautoko i ngā mahi whakaora ake i te reo, tae atu ki te kaha mārama mai o te porihanga whānui, o te iti o te rahi, ki ngā āhuatanga e ngau nei ki te reo Māori. Ka aroturukihia e mātou te reo Māori, i ngā pūtahi kāwanatanga (mā roto i te Rautaki Reo Māori), ā, i te porihanga whānui, mā ētahi puna raraunga, tae atu ki te Growing Up In New Zealand, Sibley (Te Whare Wānanga o Tāmakimakaurau), Te Tāhuhu o te Mātauranga me Tatauranga Aotearoa. Te Hauora o te Rāngai Reo Māori Me pounga waihoe ngā pūtahi Kāwanatanga katoa, e pai ai, e whaikiko ai tā rātou tautoko i ngā tūmanako o ngā hapori me te porihanga nui tonu mō te reo Māori. Ko ētahi tohu e inea ai te whai hua o ā mātou mahi i konei, ko: • Ngā hononga pai e hoe ngātahi ai te katoa; te tupu haere o ngā āheinga, ngā pūkenga me te mātauranga e tutuki pai ai ngā mahi • Te noho mai o tētahi rāngai kōtuitui tonu, mārama tonu, e tautokona ana e Te Mātāwai, e taunakitia ana ki ngā mahi whakamahere reo matarahi, kua oti tōna Maihi Māori te waihanga, te whakaara, kua oti anō hoki tōna Maihi Karauna te waihanga, te whakaara. Te Wāriu Taha Ōhanga Ka tuku ratonga Te Taura Whiri i te Reo Māori e puta ai he painga ki te whakaoranga ake o te reo Māori, he painga e hāngai ana ki tēnei rāngai. Anei ētahi aronga e ine ai mātou i te pānga o ā mātou mahi: He kawe i ngā mahi i runga i te whai hua, i te whakamoamoa, i te toitūtanga taha pūtea nei. Koia ēnei, ko ngā pānga: Te Hauora, te Haukori o te Reo • Kia kaha ake te kitea, te rangona me te whakatairangatanga o te reo, e rerekē ai te papanga ahurea o te porihanga o Aotearoa. Te Hauora o te Rāngai Reo Māori • Ka pai ake ngā hononga ki ngā rōpū matua o te Rāngai Reo Māori • Ka waihangatia, ka whakaarahia Te Maihi Karauna • Ka kaha ake te mahi tahi, te haere kōtui a ngā rōpū o te Rāngai Reo Māori Te Wāriu Taha Ōhanga • Ka huri te āhua o Te Taura Whiri i te Reo Māori, e pai ake ai tāna pīkau i āna kawenga hou i raro i te Ture mō te Reo Māori 2016 W h ār an gi 1 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 He tairo, he pitomata Te taiao REO MĀORI o te Kāwanatanga TE TURE MŌ TE REO MĀORI 2016 TE RAUTAKI REO MĀORI a te Kāwanatanga He ruarua ngā pūtahi Kāwanatanga whai MAHERE REO MĀORI Kāore he HONO tūturu ki ngā iwi me ngā hapori E $225 miriona ka pau i IA TAU tautoko He iti te TAUTOKO i ngā mahi whakamahere reo Māori ngā hapori ngā iwi Kāwanatanga He wairua kaiponu PUTA NOA i ngā pūtahi Kāwanatanga W h ār an gi 1 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 13 Ngā hua o ā mātou mahi E TAUNAHA MONI ANA TE WHARE PĀREMATA mā roto i te Rohenga Pūtea mō te whaneketanga Māori hei tautoko i te putanga o ēnei hua e whai ake nei: • e rauhī ana, e poipoi ana, e whakatupu ana te iwi Māori i ō rātou reo, ā rātou taonga, ō rātou mātauranga me ā rātou tikanga • e whakatupu ana, e whakawhanake ana te iwi Māori i ā rātou rawa i runga anō i ngā tikanga e toitū tonu ai aua rawa • kei te tupu haere ngā pūkenga me ngā mātauranga o te iwi Māori. Anei ngā kaupapa motuhake e kōkiritia ana ki ēnei moni: • Ngā Rangahautanga Reo Māori – $2m 2016/171 • Te kaupapa Whakamahere mō te Whānau me te Hapori – $3m 2016/172 • Te tahua mō ngā Kaupapa Reo Māori i te Hapori – $2.317m 2016/173 • Te Rautaki Reo Māori - He Kāinga Kōrerorero – $1.5m 2016/174 • Te Rautaki Reo Māori - Mā Te Reo o – $2.5m 2016/175 Te Taura Whiri i te Reo Māori will contribute to these impacts by focussing on four areas of strength: • He Kaha te Whare o te Reo Mauriora • He Kaha te Mana o te Reo Maori • He Kaha te Kete Kōrero • He Kaha Te Taura Whiri i te Reo Māori 1 The Estimates of Appropriations 2016/17 - Vol.8 p155 2 Note: Use of these funds is dependent on decisions that will follow the full establishment of Te Mātāwai 3 The Estimates of Appropriations 2016/17 - Vol.8 p146 4 Ibid 5 Ibid. W h ār an gi 1 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 1.0 HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA E whakaahua ana ‘Te Whare o te Reo Mauriora’ i te āta mahi tahi a te Karauna me ngā iwi Māori ki te whakahauora ake i te reo Māori. Ko tētahi ringa o te whare, ko ngā iwi, ngā hapū, ngā rōpū me ngā tāngata Māori e kōrero Māori ana, e whakapakari ana hoki i ō rātou reo. Hei kawe i a rātou i ēnei mahi, ko ā rātou ake whakapaunga kaha, otirā, me te āwhina mai anō, ā-putea nei, a te kāwanatanga. Ko tērā atu ringa o te whare, ko te Kāwanatanga tonu, mā roto i Te Taura Whiri i te Reo Māori me ētahi atu o āna pūtahi. Ko tā ēnei whakahaere, he ahuahu i tētahi taiao e mihia ai, e poipoia ai, e whakatāiritia ai te rere o te reo Māori, e tukuna ai hoki he rauemi hei tautoko i te whakamahere me te whanaketanga o te reo. Ngā hāpainga Te tohuine Te taunakitanga 1.1 Te whiri me te tiaki i ngā taura mahi torokaha ki ōna anō pūtahi kāwanatanga matua, me Te Mātāwai. Ka takoto he whakaaetanga whītiki hononga ki ētahi pūtahi kāwanatanga e toru, nui ake rānei, ā, ki Te Mātāwai anō. He whakaaetanga whītiki hononga kua oti te waitohu. 1.2 Te āta whai wāhi ki te hanganga o Te Maihi Karauna, kia whakaataria ai ngā kawenga a Te Taura Whiri i te raro i te ture, ā, kia taea ai aua kawenga te hāpai ake. E āhei ana Te Taura Whiri te ārahi i ngā mahinga tahitanga e tū ai Te Maihi Karauna. E mārama ana ki te katoa ngā kawenga kei runga i ērā atu pūtahi e tū ai Te Maihi Karauna. Ka takoto he mahere e whakatūturu ana i ngā kawenga a Te Taura Whiri i raro i te ture; ka whakaaetia tēnei mahere e Te Puni Kōkiri me ētahi atu pūtahi o te rāngai, ā, ka āta tuhia tēnei ki ōna anō mauranga e tika ana. 1.3 He whakapakari i ngā mahi whakarite mahere reo Māori i ngā pūtahi kāwanatanga – taha ariā, taha whakatinana. E toru, nui ake rānei ngā pūtahi ka tīmata ki te whakatakoto mahere reo Māori. Ngā kōwhiringa kaimahi; ngā mauranga o ngā whakapānga ki ngā pūtahi; ngā rauemi tautoko ka hangaia, ka horahia ki ngā tāngata e tika ana. Ka tautohua ngā rauemi e hiahiatia ana, ka e kitea ngā kaimahi e tika ana, ka takoto ētahi rauemi tuatahi hei āwhina i ngā pūtahi ki te tārai mahere reo Māori. 1.4 Ka tautohua, ka whakaaetia hoki e Te Taura Whiri me Te Mātāwai he aha ngā ritenga papai mō te āhua ki te mahi tahi a ngā pūtahi, Te Mātāwai me Te Taura Whiri, hei kōkuhu atu ki ngā mahere reo. Ka tatū te whakaaetanga. Ka whakamōhiotia atu ki ngā pūtahi kei te hanga mahere reo. Ngā tānga whakamana i te whakaaetanga; he tauira, he mauranga rānei o ngā whakapāpātanga. 1.5 Ka tāpae whakaaro mātau tonu ki te reo Māori me ngā take e pā ana ki te whakaora reo ki te Minita, ki ngā pūtahi kāwanatanga me te iwi tūmatanui. Ka mau tonu, ka piki rānei te tokomaha e kimi āwhina ana i Te Taura Whiri, mā te tiki noa i ngā rauemi tuihono, mā te āta whakapā mai rānei ki te tari. E pai ana ki te Minita te āhua o ngā whakaaro e tāpaea atu ana ki tōna aroaro. Ngā tatauranga mō te pae tukutuku; ngā mauranga mō ngā uiui. Te whakahokinga kōrero a te Minita ki te Tumuaki i ngā hui ka tū i ia toru marama. 1.6 Te whakapiki i te mārama ki te reo, i te mārama anō hoki ki ngā take e pā ana ki te reo, mā te whakarite mahi rangahau. Ka oti ngā mahi rangahau me te eke, te eke panuku rānei o ngā paerewa mō ngā mahi i tohua i ngā kirimana. Ka oti ngā pūrongo rangahau, ka eke ngā paerewa i tohua, ka whakamanaia ngā utu whakamutunga mō ngā mahi. H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 15 2.0 HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI He kawenga kei Te Taura Whiri i raro i te ture ‘kia āta whāia ngā huarahi e tika ana, e ai ki a Te Taura Whiri, hei whakatū i te mana o te reo Māori hei reo whai mana ā-ture mō Niu Tīreni;’ (wāhanga 40 Te Ture mō te Reo Māori 2016). Ko te ‘whakatū i te mana’ o te reo Māori hei reo whaimana, he neke atu i te kī noa e mana ana te reo – me rongo rawa, me kite rawa te iwi tūmatanui i te reo Māori i ngā whaitua tūmatanui. Me mōhio hoki te tangata ko wai mā e āhei ana te whakamāori kōrero – ā-waha, ā-tuhi – mō ngā kaupapa whai tikanga, me mōhio hoki ki te kaha matatau o te hunga kōrero Māori. Ko te take e taunahatia ai e te whare pāremata he pūtea hei whakawhanake i te reo i te hapori, ko te whaimana o te reo Māori. Ngā hāpainga Te tohuine Te taunakitanga 2.1 Te ārahi i ngā kaupapa whakatairanga pērā i Te Wiki o te Reo Māori, te whakatupu i te whakaaro pai ki te reo, puta noa i Aotearoa; te whakatairanga me te aroturuki i te kaha tautoko o te reo Māori. Ka tokomaha ake ngā tāngata me ngā whakahaere e whai wāhi ana ki ngā kaupapa whakatairanga, ki tā Te Taura Whiri titiro; ka mau tonu te wairua pai o ngā kōrero pāpāho ki te reo. Te ōrau o ngā rangapū reo Māori e kī ana he āwhina tonu kei ngā rauemi ka waihangatia hei tautoko i te whakatairangatanga o te reo Māori. Ngā rēhitatanga, te tokomaha e whai wāhi ana ki ngā kaupapa, ngā kōrero pāpāho. Te aroturuki i ngā pāpāhotanga. Tā ngā rangapū reo Māori whakahoki kōrero mai mā roto i ngā uiuinga, me ētahi atu kōrero ka hoki mai. 2.2 Te whakarite whakamātautau i te matatau ki te reo Māori mā ngā tāngata kei te hiahia mōhio e pēhea ana tō rātou matatau ki te kōrero Māori me tō rātou mārama ki te whakarongo ki te reo. Ko te hunga ka hiahia kia whakamātauria rātou, ka āhei te kawe ake i te whakamātautau tohu taumata, a Whakamātauria tō Reo. Ka piki te tokomaha e tono ana kia whakamātauria rātou. Te ōrau o te hunga ka kawe i te whakamātautau nei ka whakatauria kei te Taumata 3 tō rātou matatau (kei te āhua matatau). Ngā mauranga o ngā tono, o te hunga ka uru rawa ki te whakamātautau, me ngā hua. E ai ki ngā mauranga, ka mau tonu, ka pai ake rānei te ia e whakaatu ana i ngā hua. 2.3 Te whakarite paerewa, te whakatū whakamātautau me te whakamana i te hunga ka tono kia tū rātou hei kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi, me te tiaki i te rēhita o te hunga kua whakamanaia tā rātou tū. Ka whakaritea ngā paerewa, ko te hunga e tono ana kia whakamanaia rātou, ka whakamātautauria, ko ngā mea ka eke i a rātou ngā paerewa ka whakawhiwhia ki ngā tiwhikete, ka tukuna ngā tānga whakatūturu i te tiwhiketetanga, ā, ka whakahoutia te rēhita. Ngā mauranga o ngā tono me ngā tiwhikete ka tukuna. Ka tāia he kōrero e whakaahua ana i ngā paerewa. E wātea ana te rēhita ki a tūmatanui mā. 2.4 Ka tohaina te katoa o te tahua kua tohua mā ngā hapori mō te tau; ka pūrongotia te āhua o te whakapau i ngā moni, ka aromatawaitia hoki te whaihua me te tuawhiti o ngā hua; ki te pau he moni ki tētahi mea kāore i whakaaetia, ka whāia he ara hei rongoā i tēnei āhua. Ka tohaina te tahua. Ka tohaina ngā pūtea, ka takoto ngā kirimana, ā, ka pūrongotia ēnei, kia ū ki tā ngā kaupapa-here i tohu ai. Kei te 90 ōrau neke atu te eke, te eke panuku rānei o ngā wawata mō ngā kaupapa i te kāinga me te hapori, i tohua rā i ngā kirimana. Ka takoto ngā tānga mō ngā tohanga pūtea, ka takoto hoki i ngā whakahaere ngā pūrongo noho haepapa e tika ana; ki te hē te āhua o te whakapau i ētahi moni, ka takoto ngā mauranga o ngā ara whakatika i whāia. Te ōrau o ngā kaupapa i te kāinga me te hapori e eke ana, e eke panuku ana rānei i aua kaupapa rā ngā tūmanako i takoto mō aua kaupapa. W h ār an gi 1 6 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 3.0 HE KAHA TE KETE KŌRERO Mā te oke roa, mā te heke o te kakawa o ngā tāngata takitahi, ngā whānau me ngā hapori e ora ake ai te reo Māori. E mātua hiahiatia ana he rauemi papai – he papakupu, he pukapuka wetereo, he pukapuka paki, he mahi a te rēhia, he mahi pāpāho, he aha atu, hei tautoko i te tū mataora mai o te reo Māori. E hiahiatia ana e ngā mātua me ētahi atu pakeke e whāngai ana i te reo Māori ki ā rātou tamariki, e ngā kaiako reo Māori me ngā ākonga ko te reo tō rātou reo tuarua, otirā, e te hunga kōrero Māori nui tonu, e tuawhiti ake ai te reo e kōrerotia ana rātou. Ngā hāpainga Te tohuine Te taunakitanga 3.1 Te tiaki me te whakawhānui ake i ngā papakupu, ngā tikanga tuhi me ngā rārangi kupu. Ka wātea tonu ngā rauemi o tēnei wā, ka whānui/nui ake rānei, ina pūmau te hiahia mai o waho ki ēnei rauemi; ka haere tonu ngā mahi tiaki i ngā rauemi nei. Ka tukuna ngā rauemi ki te ao tuihono; ka puritia he mauranga o ngā whakatikatika/ whakarerekētanga, me ngā mahinga mō ētahi whakahoutanga nui. 3.2 Te whakaputa rauemi hou hei whakaea i ngā hiahia, hei tiriwā rānei i tētahi āputa ka tautohua. Ka takoto he rauemi hou. E 85 ōrau neke atu rānei ngā rangapū reo Māori ka mea mai he āwhina tonu kei ngā rauemi ka tāraia hei whakatairanga, hei whakakaha ake i te rere o te reo Māori. Ka takoto he mauranga o ngā hiahia ka tautohua me ngā mahi ka mahia hei whakangata i aua hiahia. 3.3 Ka whakautua ngā uiui ka tukua mai ki ngā mātanga reo e pā ana ki te reo. Kia neke atu i te 300. Ko te nuinga, ka whakautua i roto i te kotahi wiki. He mauranga o ngā uiui me ngā whakautu. H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 17 4.0 HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI He here kei runga i Te Taura Whiri ki te Minita me te whare pāremata, e mātua tū ai ia hei Hinonga Karauna whakamoamoa tonu, whaihua tonu. Mā tēnei pīkaunga e pai ake ai tā mātou tuku ratonga ki ngā tāngata o Aotearoa, me tā mātou whakatutuki i tā mātou e whakamomori nei, arā, kia tūhauora anō te reo Māori. I runga i ngā hurihanga o te ture, o te rāngai, kua takahia he ara hou, e kīia ana ko ‘Te Hou’, me tā mātou whai kia puta ngā hua papai katoa e taea ana i tā mātou tirohanga hou, i te ahunga hou, i te wāhi mahi hou, i te kawenga hou anō hoki i raro i Te Ture mō te Reo Māori 2016. Ngā hāpainga Te tohuine Te taunakitanga 4.1 TE HOU: NGĀ PŪKENGA ME NGĀ MĀTAURANGA: Te whakarite kaimahi kei a rātou ngā pūkenga me ngā wheako e hiahiatia ana hei whakatutuki i ngā kawenga kei runga i a mātou mō te wāhi ki te whakaora reo Māori ki te whare pāremata, ki te Minita, ki Te Mātāwai me ngā tāngata o Aotearoa. Te whakapakari ake i ngā pūkenga o ngā kaimahi. Ka riro katoa ngā tūranga i ngā kaimahi kei a rātou ngā pūkenga me ngā mātauranga e tika ana, i mua i te paunga o Hakihea 2016. Ka oti katoa rānei ngā tūranga te pānui ā taua wā. Ka takoto ngā mahere mō te kaha eke o ngā mahi i ngā kaimahi. Ka whakarahia ake te pūtea hei whakapau ki te whakangungu i ngā kaimahi. Ngā mauranga mō te Puna Kaimahi. Ngā mauranga mō te kaha eke o ngā mahi i ngā kaimahi. Ngā mauranga taha pūtea. 4.2 TE HOU: TE TAIAO Te nekehanga o te tari. Ko te āta whakarite mai i te whare i runga i te whai kia whakamahia tikahia ngā wāhi katoa o te whare, kia pai anō hoki te rere o ngā mahi. Kia tū mai ngā tikanga whakahaere, whakataki papai. Kia mōhio ngā kaimahi ki ō rātou āheinga, ki ō rātou pīkaunga hoki i roto i tētahi taiao mahi haumaru. Ka eke i te taiao whare ōna anō paerewa rāngai kāwanatanga e hāngai ana. Ka āta tuhia ngā tukanga. Ngā whakahau/waeture mō te rāngai kāwanatanga. Ngā tuhinga mō te Puna Kaimahi. Ngā kōrero mō te poipoi me te whakararau kaimahi hou. 4.3 TE HOU: E whaihua ana NGĀ PŪNAHA ME NGĀ WHAKATAKI PĀRONGO PŪTEA Ka puta ngā pūrongo i ngā wā anō e tika ana kia puta, e ū ana hoki ngā pūrongo nei ki ngā tukanga arotake. Ko tā te pūrongo arotake e tohu mai ai, kei te pai haere ēnei āhuatanga. 4.4 TE HOU: TE WHAIHUA ME TE WHAKAMOAMOA Ka takoto ngā pārongo mō ngā mahi i tutuki me ōna anō pūnaha, whakataki e rite ana e kawea ai ngā mahi a te whakahaere nei i roto i te pūtea kua tohua, ā, ka whakaratoa ki te Poari me te pūtahi aroturuki ngā pārongo e hiahia ana rātou kia pai ai tā rātou whiriwhiri, whakatatū take. Ko tā te pūrongo arotake e tohu mai ai, kei te pai haere ēnei āhuatanga. W h ār an gi 1 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 Te Tauaki Koronga o ngā Mahi kia tutuki (Taha Pūtea) Rohenga Pūtea ki: Te Whanaketanga Māori me ōna anō karangatanga tutukinga E ahu mai ana ngā moni a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te Rohenga Pūtea: Whanaketanga Māori, i ēnei karangatanga tutukinga e rua: 1. Te Whakatairanga i te Reo Māori – mō ngā kaupapa whakaora, whakapakari ake i te reo Māori i Aotearoa, tae atu ki ngā mahi whakatairanga i te reo Māori 2. Ngā Rangahautanga Reo Māori – mō ngā kaupapa rangahau, whakapakari e tautoko ana i te whakaoranga ake o te reo Māori. Ā te tau 2016/17, ka whiwhi mātou i ēnei pūtea mai i te Karauna: • e $3.204 miriona mō ngā whakapaunga taha whakahaere whānui • e $6.317 miriona hei tautoko i ngā kaupapa whakapakari i te reo o ngā whānau, ngā hāpū me ngā iwi6 • e $3.000 miriona mai i te Pūtea Matua 2016 hei tautoko i te kaupapa Te Reo Māori Whānau & Community Planning Initiative • e $2.000 miriona hei hāpai i ngā mahi rangahau i te reo Māori. Kua whakaaetia te korenga e tuku pūrongo7 i te mutunga o te tau mō te kaha tutuki o ngā mahi i te karangatanga tutukinga Rangahautanga Reo Māori, i raro i te wāhanga 15D(2)(b)(iii) o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989, i te mea he iti ake te moni i riro mai mō tēnei kaupapa i te $5 miriona. Nō reira, kua rauwiria atu he kōrero mō tēnei tutukinga ki ngā kōrero mō ērā atu mahi, ratonga e kawea ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori. I tō mātou karangatanga tutukinga, e whā ngā aronga matua: • HE KAHA TE WHARE O TE REO MAURIORA • HE KAHA TE MANA O TE REO MĀORI • HE KAHA TE KETE KŌRERO • HE KAHA TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI Ko te katoa o te pūtea e whakapaetia ana ka riro mai ā te tau 2016/17 me te 2017/18, kei te Tūtohi 1. Tūtohi 1: Ngā whiwhinga moni e matapaetia ana ka riro mai ā te 2016/17 me te 2017/18, i runga anō i te pūtakenga mai 2016/17 matapae 2017/18 matapae $ $ Tāpuinga ki: Te Whakatairanga i te Reo Māori 12,521,000 3,204,000 Tāpuinga ki: Ngā Rangahautanga Reo Māori 2,000,000 1,000,000 Ngā whiwhinga katoa – mai i te Karauna 14,521,000 4,204,000 Ētahi atu whiwhinga 431,000 150,000 Te tapeke o ngā whiwhinga 14,952,000 4,354,000 6 Mō Mā te Reo, He Kāinga Kōrerorero me ngā Kaupapa Reo i te Hapori (CBLI). 7 Rohenga Pūtea ki: Te Whanaketanga Māori, The Estimates of Appropriations 2016/17 - Māori, other populations and cultural sector, B.5, Pukapuka 8, whārangi 155. H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 19 Te Tauaki Noho Haepapa HE MEA WHAKARITE ngā tauaki matapae mō Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2017 i runga anō i ngā whakahau a te wāhanga 142 o te Ture Hinonga Karauna 2004. Ko ngā matapae pūtea e whakaataria ana mō te tau 2016/17 i tēnā, i tēnā o ngā tauaki pūtea matapae e whai ake nei, kāore i arotakea, taha kaute nei (ko ngā upoko o ngā pou e rite ana e tohu ana i tēnei). E whakaae ana te Kaiwhakahaere Ratonga Rangatōpū o Te Taura Whiri i te Reo Māori, i te tānga o tōna waitohu ki te tauaki nei, e noho haepapa ana ia mō ngā tauaki pūtea matapae e mau mai ana ki te pūrongo nei. Ko ngā āhuatanga whakahaere pūtea e matapaetia ana ka eke i Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2017, e whakaaturia rā ki ngā Tauaki Pūtea Matapae, kua whakaaetia ngātahitia me te Minita Whanaketanga Māori, ko ia hoki te Minita noho haepapa mō ngā mahi whakahaere pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko ngā mahi i ia karangatanga tutukinga e matapaetia ana ka eke i Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2017, e whakaaturia rā ki te Tauaki Koronga o ngā Mahi kia Tutuki, kua whakaaetia ngātahitia me te Minita Whanaketanga Māori, ko ia hoki e noho haepapa mō te Rohenga Pūtea e whakahaeretia ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori. E kī pono ana māua ko ngā pārongo e mau mai ana ki te pūrongo nei, e taurite ana ki ngā tāpuinga moni kei ngā Whakatau Tata mō te tau ka mutu ā te 30 o Pipiri 2017 i whakatakotoria ki te aroaro o te Whare Pāremata i runga i te wāhanga 13 o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989. Ngahiwi Apanui Tumuaki 30 Pipiri 2016 Tuehu Harris Kaiwhakahaere Ratonga Rangatōpū 30 Pipiri 2016 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 19 W h ār an gi 2 0 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 1.1 He hinonga tāpae pūrongo E ai ki te Ture Hinonga Karauna 2004, he hinonga Karauna Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kei Aotearoa ia e noho ana, e mahi ana. Ko ētahi o ngā tino ture e tohutohu ana i te taha whakahaere o Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te Ture Hinonga Karauna 2004 me te Ture mō te Reo Māori 2016. Ko te matua o Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te Karauna o Aotearoa. Arā tā mātou whāinga mātāmua, ko te tuku ratonga ki te hunga tūmatanui o Aotearoa. Kāore mātou e whai kia hoki mai he hua moni ki a mātou i ā mātou mahi. Nā Te Taura Whiri i te Reo Māori tonu a ia i tapa kia hinonga painga tūmatanui (PBE) mō te wāhi ki ngā mahi pūrongorongo pūtea. Ko ngā tauaki pūtea matapae mō Te Taura Whiri i te Reo Māori, e pā ana ki te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2017, ā, he mea whakaae e te Poari i te 2 Haratua 2016. 1.2 Te pūtakenga o ngā mahi whakarite tauaki pūtea He mea whakarite ngā tauaki pūtea i runga i te whakaaro he whakahaere tū tonu tēnei, ā, kua taurite te āhua o te whakahāngai i ngā kaupapa-here kaute i ngā wāhanga katoa o te tau. Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2017, e whakapono ana Te Taura Whiri i te Reo Māori ka riro mai i a ia ēnei whiwhinga moni i te Karauna: • Te $12.521 miriona hei whakatairanga i te reo Māori, koinei ōna wehenga: - e $3.204 miriona, he moni ka pau ki ngā mahi whakahaere - e $6.317 miriona hei tautoko i a Mā te Reo, He Kāinga Kōrerorero me te CBLI. He āwhina tā ēnei kaupapa i ngā iwi, ngā hapū me ngā whānau ki te whakapakari ake i ō rātou āheinga, pūkenga, mātauranga reo Māori - e $3.000 miriona, he moni tāpui hou mai i te Pūtea Matua 2016 hei tautoko i te kaupapa Te Reo Māori Whānau & Community Planning Initiative • e $2.000 miriona mō ngā kaupapa rangahau, whakawhanake e hāpai ana i te whakaoranga ake o te reo Māori. Te pānga o te Ture mō te Reo Māori 2016 He nui ngā pānga o te Ture nei me ngā whakatau a te Rūnanga o te Kāwanatanga i hua ake i te Ture i te Whiringa ā-nuku 2015 ki ā mātou mahi. Ko ēnei moni e whai ake nei, ka whakawhitia atu e Te Taura Whiri i te Reo Māori ki Te Mātāwai: - te katoa o te tahua pūtea 6.317 miriona hei tautoko i ngā kaupapa whakapakari i te reo o ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi8 - te $3.000 miriona mō te kaupapa Te Reo Māori Whānau & Community Planning Initiative - tētahi haurua o te $2 miriona i tāpuia hei rangahau i te reo Māori. Ka whakawhitia ēnei moni ina whakaaro te Minita kua pakari te tū a Te Mātāwai, kua mārō te haere o āna mahi. Ko te tikanga, ka ngau tēnei āhuatanga hou i roto i te 18 marama mai i te whakamanatanga o te Ture (arā, i mua i te paunga o Whiringa ā-nuku 2017). Ētahi whakapae He mea whakarite ngā tauaki pūtea matapae i runga i ēnei whakapae e whai ake nei: • e kore e tū pakari, e kore e māro te haere o Te Mātāwai i mua i te 30 o Pipiri 2017. Nō reira ka tukua tonutia e Te Taura Whiri i te Reo Māori āna ratonga rangahau, whakawhanake, toha pūtea ki te hapori mō te tau pūtea 2016/17. • ki te pakari, ki te māro te haere o Te Mātāwai i mua i te ekenga o te tau pūtea nei, ka whakawhitia ngā whiwhinga me ngā kōawa whakapaunga e hāngai ana ā te wā tonu e whakawhitia atu ai te haepapa mō ngā mahi me ngā kaupapa e rite ana • hei te wā o te whakawhitinga, ka whakawāteahia atu e Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā kōnae, ngā pūnaha me ngā tukanga e tautoko ana i te kawenga o ngā haepapa ki Te Mātāwai • tērā pea ka whakawhitia ngā kaimahi e tiaki ana i ngā tukanga toha pūtea ki te hapori me ngā mahi rangahau ki Te Mātāwai, ki te tatū ngā whakaaetanga e rite ana i waenganui i ngā tāngata/rōpū e whai pānga ana ki te whakaaetanga • ka toru marama nui ake rānei te tōmua o te whakamōhio mai i te rā e tū ai te whakawhitinga, e māmā ai te whakawhitinga. Te tauaki o ngā kaupapa-here kaute 8 A Mā te Reo, a He Kāinga Kōrerorero me te tahua CBLI W h ār an gi 2 0 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 21 Te tauaki whakaatu i te ū ki ngā tikanga kaute He mea whakarite ngā tauaki pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga i ngā whakahau a te Ture Hinonga Karauna 2004, tae atu ki tāna whakahau kia ū mātou ki ngā tikanga kaute e whakaaetia whānuitia ana i Aotearoa (NZ GAAP). He mea whakarite anō hoki ngā tauaki pūtea i runga anō i te Taumata 2 o ngā paerewa PBE. E āhei ana mātou te whakahāngai i ngā paerewa kaute o te Taumata 2 i te mea he iti ake ā mātou whakapaunga i te $30 miriona. E ū ana ngā tauaki pūtea nei ki ngā paerewa kaute PBE. Te momo moni whakaatu me ngā whakaāwhiwhitanga He mea whakaatu ngā tauaki pūtea ki te tāra o Aotearoa. 1.3 He whakarāpopototanga o ngā kaupapa-here kaute tāpua Ngā whiwhinga E whiwhi moni ana Te Taura Whiri i te Reo Māori i ngā mahi e tutuki ana i a ia mā te Karauna, i tāna hora ratonga ki ētahi atu, me ngā huamoni e tipu ake ana i āna moni haumi. Ka whakaaturia ēnei whiwhinga ā te wā tonu e tika ana kia tae mai, ā, ka pūrongotia ki te wā pūtea e hāngai ana. Ka inea ngā whiwhinga i runga i te wāriu tōkeke o te whakaaro ka tae mai. Ngā kaupapa-here kaute whāiti Ngā hua taha pūtea Ka uru mai ki te moni ukauka me ōna ritenga ngā moni kei te ringa, ngā moni whiti, ngā moni kei te pēke me ngā moni haumi e toru marama iti ake rānei te roa e eke ai te haumitanga. He mea whakaatu ngā moni haumi ki te utu i hokona mai ai, ki te wāriu rānei me i hokona atu – ko te mea iti ake o rāua. Ki te whakahekea te wāriu, ka whakaaturia tēnei ki te Tauaki o ngā Whiwhinga Moni Whānui. E whakaaetia ana kua waimaero tētahi nama mai ina āta kitea e kore e riro mai i Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā moni e tika ana i runga i ngā whakaritenga tuatahinga o taua nama. Ko te nui o te waimaerotanga, ko te rerekētanga i waenga i te wāriu kawe o te hua me te wāriu me i hurihia hei moni ukauka. Ngā hua taha rawa Koia ēnei ko ngā whakapaipaitanga whare, ngā waka, ngā taonga noho whare, ngā taputapu tari me ngā taputapu EDP. Ko te wāriu o ēnei ka tuhia tuatahitia, ko te utu i hokona mai ai. Me he hua taha rawa ka riro mai mō te kore noa iho, he tino iti rānei te utu i riro mai ai, ka whakaaturia tuatahitia ki tōna wāriu tōkeke, i te rā i riro mai ai. Te hekenga wāriu He mea tātaitai te hekenga wāriu o ngā hua taha rawa i runga i te tikanga rārangi torotika, e tohaina ai te utu o tēnā, o tēnā ki te roanga o ngā tau e whakaaetia ana ka toiora a ia. Kia eke aua tau, kua noho wāriu kore taua mea. Anei ngā whakatau tata mō ngā tau e toiora ana tēnā me tēnā karangatanga rawa, me ngā pāpātanga whakaheke wāriu e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā: Whakapaipai Rīhi Whare 5 tau 20% Taonga Noho Whare 5 tau 20% Taputapu Tari 5 tau 20% Taputapu Rorohiko 4 tau 25% Pūmanawa Rorohiko 4 tau 25% Ngā hua whakawairua Ko ngā pūmanawa rorohiko kāore e noho tāhuhu mai ki te whakahaeretanga o ngā rorohiko, ka whakaaturia hei hua whakawairua. Ka tuhia ko te utu i riro mai ai, i tika ai te mahi, ā, ko te āhua o te whakaurupā, he rārangi torotika e whā tau te roa. Ko ngā utu o te tiaki, o te whakatika i ngā pūmanawa rorohiko, ka whakaaturia hei whakapaunga ā te wā e ara ake ai. Ngā hanga whakanao pūtea He whakamahi tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori i ētahi hanga whakanao pūtea i roto i āna mahi o ia rā. Koia ēnei, ko: ngā pūtea pēke, ngā nama mai, ngā nama atu, me ngā whakapipitanga. Ka whakaataria ēnei ki te Tauaki Tūnga Pūtea, ki te wariu tōkeke o tēnā, o tēnā. Ko ngā whiwhinga me ngā whakapaunga ki ngā hanga whakanao pūtea, ka whakaaturia ki te Tauaki Whakahaere Pūtea. Me he raweketanga pūtea ka mahia ki ngā moni o tāwāhi, ka whakawhitia i runga i ngā pāpātanga whakawhiti e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā. Karekau ā Te Taura Whiri i te Reo Māori tahua moni rāwaho. W h ār an gi 2 2 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 Te tāke hokohoko Kua tuhia ngā Tauaki Pūtea me te kore e noho mai o te tāke hokohoko ki roto, hāunga anō ngā nama mai me ngā nama atu – e mau mai ana te tāke hokohoko ki ēnā. Ngā paihere Ko ngā utu kei tua, ka whakaaturia hei paihere i te wā e ara ake ai te here kirimana, inā rā, e rua tahi, kāore anō i ea. Kāore e whākina ngā paihere mō te wāhi ki ngā kirimana kaimahi. Ngā rīhi Kei te rīhi Te Taura Whiri i te Reo Māori i tōna whare me ētahi o āna taputapu tari. I te mea kei te kaituku ngā mōreareatanga me te rangatiratanga o ēnei hanga rīhi, ka kīia ēnei he rīhi whakahaere. Ka tohua ngā utu rīhi whakahaere hei whakapaunga i te takiwā e ara ake ai. Te tāketanga Nā runga i ngā kupu o te Ture mō te Reo Māori 2016, kei waho kē Te Taura Whiri i te Reo Māori i te ngau a te tāke moni whiwhi. Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahi Ka tuhia te whakatā ā-tau i runga i te maha o ngā rā e tika ana kia wātea ki te kaimahi i mea wā, i mea wā, ki te pāpātanga utu o nāianei. Te tauaki kapewhiti Ko te moni ukauka, ko ngā moni kei te ringa, kei te pēke, kei ngā pūtea tono noa, me ētahi atu moni haumi e māmā noa ana te tiki atu, he mea whakarite e Te Taura Whiri i te Reo Māori i āna mahi tiaki pūtea o ia rā. Ko ngā mahi whakahaere, ko ngā mahi katoa atu i ngā mahi haumi me ngā mahi taka pūtea. Ko ngā moni mai, ko ngā moni ka tae mai i te hokonga atu o te taonga, o te ratonga, me ērā atu puna moni e tautoko ana i ngā mahi whakahaere a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko ngā moni atu, ko ngā utu kaimahi, utu kaituku taonga mai, ratonga mai, me ngā tāke. Ko ngā mahi haumi, ko ērā e riro mai ai, e riro atu ai rānei ngā oati utu e wātea ana me ērā kāore i wātea, tae atu ki ērā atu hua kāore i wātea. Ko ngā mahi taka pūtea, ko ērā e rerekē ai te tūtanga me te hanga haupū rawa-nama o Te Taura Whiri i te Reo Māori, tae atu ki ngā mahi e pā ana ki te utu o te whakaea i te haupū rawa tūtanga a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Te tohanga o ngā utu Kua oti i Te Taura Whiri i te Reo Māori te utu o ngā tutukinga te whakatau i runga anō i te pūnaha tiritiri utu i raro iho nei. Ngā paearu mō ngā utu arorangi Ko ngā utu arorangi, ko ngā utu i hua katoa ake i te tutukinga kotahi. Ngā paearu mō ngā utu kāore i arorangi Ko ngā utu kāore i arorangi me ngā utu tukupū rangatōpū, ko ngā utu kāore e taea te āta pare atu, i runga i tētahi tikanga ohaoha whai takenga nei, ki te tutukinga kotahi. Ka tohua kētia ki ngā tutukinga i runga i te ōrau o ngā tūnga wā-poha kua tohua ki tēnā, ki tēnā tutukinga (FTE). Ngā whakarerekētanga ki ngā kaupapa-here kaute Kāore he whakarerekētanga ki ngā kaupapa-here kaute. H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 23 Te tauaki matapae mō ngā whiwhinga me ngā whakapaunga whānui 2015/16 Pūtea $ 2015/16 Whakatau tata $ 2016/17 Matapae $ NGĀ WHIWHINGA Whiwhinga taha whakahaere mai i te Karauna Moni tāpui taha whakahaere 3,204,000 3,204,000 3,204,000 Te Tahua o Mā Te Reo – aroturuki, arotake 250,000 250,000 250,000 Kaupapa rangahau, whakawhanake 2,000,000 2,000,000 2,000,000 Kaupapa Reo i te Hapori (CBLI) 1,480,960 1,480,960 1,510,957 Te Reo Māori Whānau and Community Planning Initiative (TRMW&CPI) - - 3,000,000 Te katoa o ngā whiwhinga moni taha whakahaere mai i te Karauna 6,934,960 6,934,960 9,964,957 NGĀ WHIWHINGA TAHUA MAI I TE KARAUNA Te Tahua o Mā Te Reo 2,250,000 2,250,000 2,250,000 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 1,500,000 1,500,000 CBLI - Te Kura Whānau Reo 836,040 836,040 806,043 Te katoa o ngā whiwhinga tahua mai i te Karauna 4,586,040 4,586,040 4,556,043 NGĀ WHIWHINGA TAKA PUTEA Huamoni i ngā mahi haumi 350,303 285,134 265,000 Ētahi atu whiwhinga 166,764 178,779 166,000 Te katoa o ngā whiwhinga taka pūtea 517,067 463,913 431,000 Te katoa o ngā whiwhinga 12,038,067 11,984,913 14,952,000 Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2017 W h ār an gi 2 4 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 2015/16 Pūtea $ 2015/16 Whakatau tata $ 2016/17 Matapae $ NGĀ WHAKAPAUNGA Ngā whakapaunga ki ngā kaimahi Kaimahi - TTWh 2,190,816 2,055,906 1,762,400 Kaimahi - CBLI 130,800 100,318 81,442 Kaimahi - R&D 354,250 339,687 313,265 Kaimahi - TRMW&CPI - - 250,000 Te katoa o ngā whakapaunga ki ngā kaimahi 2,675,866 2,495,911 2,407,107 Ngā whakapaunga taha whakahaere Whakaurupātanga 17,744 24,300 35,964 Hekenga wāriu 63,418 61,026 246,789 Whakapaunga whakahaere - TTWh 1,796,432 1,898,562 1,252,584 Whakapaunga whakahaere - CBLI - 32,762 100,000 Whakapaunga whakahaere - R&D 1,574,064 1,414,682 4,017,505 Whakapaunga whakahaere - TRMW&CPI - - 350,000 Whakapaunga kirimana - CBLI 3,280,095 1,005,433 3,401,705 Whakapaunga kirimana - TRMW&CPI - - 2,400,000 Te katoa o ngā whakapaunga taha whakahaere 6,731,753 4,436,765 11,804,547 Te Tahua o Mā te Reo 2,250,000 2,810,830 6,580,214 He Kāinga Kōrerorero 1,500,000 1,500,000 1,500,000 CBLI-Te Kura Whānau Reo 836,040 836,040 806,043 Te katoa o ngā whakapaunga taha kirimana 4,586,040 5,146,870 8,886,257 Te katoa o ngā whakapaunga 13,993,659 12,079,546 23,097,911 Te hemihemi/(tarepa) taha whakahaere (1,955,592) 466,197 (3,815,697) Te hemiemi /(tarepa) taha kirimana - (560,830) (4,330,214) Te hemihemi (tarepa) taha whakahaere, me te katoa o ngā whiwhinga me ngā whakapaunga whānui (1,955,592) (94,633) (8,145,911) H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 25 2015/16 Pūtea $ 2015/16 Tūturu (Whakatau tata) $ 2016/17 Matapae Ngā Hua Ngā hua wātea Moni ukauka me ōna ritenga 7,726,917 7,033,673 2,500,000 Nama mai 75,000 60,000 60,000 Pūtea haumi o Mā te Reo 4,355,000 2,197,160 - Tāke hokohoko kia utua mai - - - Utu tōmua - - - Te katoa o ngā hua wātea 12,156,917 9,290,833 2,560,000 Ngā hua he here kei runga Te tahua o Mā te Reo - 150,000 - Whare, rawa, taputapu 345,854 255,510 167,624 Hua whakawairua 304,223 154,902 267,166 WIP-GMS - - - Te katoa o ngā hua he here kei runga 650,077 560,412 434,790 Te katoa o ngā hua 12,806,994 9,851,245 2,994,790 Ngā taunahatanga Ngā taunahatanga o tēnei wā Nama kia utua atu 4,770,468 1,500,000 788,172 Mā Te Reo Agency fund investment account 900,000 - - Tāke hokohoko kia utua atu - - - Whakawhiwhinga kaimahi 240,000 148,770 159,000 Te katoa o ngā taunahatanga o tēnei wā 5,910,468 1,648,770 947,172 Ngā taunahatanga kei tua Te tahua o Mā te Reo 3,455,000 2,347,160 - Whakawhiwhinga kaimahi 12,000 4,000 12,000 Te katoa o ngā taunahatanga kei tua 3,467,000 2,351,160 12,000 Te katoa o ngā taunahatanga 9,377,468 3,999,930 959,172 Ngā hua more 3,429,526 5,851,315 2,035,618 Te Tūtanga Pūtea whānui 1,272,701 3,520,545 2,035,618 Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,156,825 2,330,770 - Te katoa o te tūtanga 3,429,526 5,851,315 2,035,618 Te tauaki matapae mō te tūnga pūtea Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2017 W h ār an gi 2 6 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 2015/16 Pūtea $ 2015/16 Tūturu (Whakatau tata) $ 2016/17 Matapae $ Pūtea whānui 3,299,979 3,299,979 3,520,545 Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,085,139 2,085,139 2,330,770 Te katoa o te tūtanga Karauna i te 1 Hōngongoi 5,385,118 5,385,118 5,851,315 Hemihemi/(tarepa) i ngā mahi whakahaere (2,027,278) 220,566 (1,484,927) Hemihemi/(tarepa) i ngā mahi rangahau, whakawhanake 71,686 245,631 (2,330,770) Te katoa o te hemihemi /(tarepa) taha whakahaere (1,955,592) 466,197 (3,815,697) Hemihemi/(tarepa) i ngā kirimana - (560,830) (4,330,214) Te katoa o te hemihemi /(tarepa) mō te tau - (560,830) (4,330,214) Te Whakawhiti: taunahatanga Mā te Reo - 560,830 4,330,214 Te katoa o te hemihemi/(tarepa) i ngā mahi whakahaere - - - Pūtea whānui 1,272,701 3,520,545 2,035,618 Tāpuinga rangahau, whakawhanake 2,156,825 2,330,770 - Te katoa o te tūtanga Karauna i te 30 Pipiri 3,429,526 5,851,315 2,035,618 Te tauaki matapae mō ngā nekeneke i te tūtanga Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2017 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 2016/2017 W h āran gi 27 2015/16 Pūtea $ 2015/16 Tūturu (Whakatau tata) $ 2016/17 Matapae $ NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI WHAKAHAERE I tae mai he moni i (i whakapaua ki) ngā Whiwhinga mai i te Karauna 11,521,000 11,521,000 14,521,000 Whiwhinga huamoni 350,303 285,134 265,000 Whiwhinga i wāhi kē 125,231 152,246 166,000 Utu ratonga, utu taonga (7,209,979) (9,087,080) (21,229,010) Utu kaimahi (2,587,454) (2,191,403) (2,388,877) Utunga tāke hokohoko - - - Kapewhiti more o roto i ngā mahi whakahaere 2,199,101 679,897 (8,665,887) NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI HAUMI MONI I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te Hokonga atu o te whare, te rawa, te taputapu - - - Hokonga mai o te whare, te rawa, te taputapu (300,000) (184,870) (60,000) Hokonga mai o ngā hua whakawairua (300,000) (150,000) (138,000) Kapewhiti more o roto i ngā mahi haumi (600,000) (334,870) (198,000) NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI TAKA PŪTEA I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te Haupū rawa - - - Tahua haumi o Mā Te Reo - 560,830 4,330,214 Kapewhiti more o roto i ngā mahi taka pūtea - 560,830 4,330,214 Te (hekenga)/ pikinga more o te moni ukauka me ōna ritenga 1,599,101 905,857 (4,533,673) Te moni uka me ōna ritenga i te tīmatanga o te tau 6,127,816 6,127,816 7,033,673 Te moni uka me ōna ritenga i te mutunga o te tau 7,726,917 7,033,673 2,500,000 E tohua ana e: Te moni ukauka me ōna ritenga 7,726,917 7,033,673 2,500,000 Te tauaki matapae mō ngā kapewhiti Mō te tau ka eke ā te 30 Pipiri 2017 W h ār an gi 2 8 H E A R A W H Ā IA , H E A R A H O U 20 16 /2 01 7 www.tetaurawhiri.govt.nz He karakia Te rārangi kōrero Mai i te Toihau He tiro whānui Ngā aronga matua HE ARA WHĀIA, HE ARA HŌU 2016/2017 Whārangi 7 Te tau e heke mai nei Te anga putanga Tā mātou matakitetanga HE ARA WHĀIA, HE ARA HŌU 2016/2017 Whārangi 9 Ā mātou mahi Ngā hua Te whai hua rānei He tairo, he pitomata Ngā hua Statement of performance expectations (financial) Statement of responsibility Whārangi 20 HE ARA WHĀIA, HE ARA HŌU 2016/2017 Statement of accounting policies Statement of Comprehensive Revenue and Expense Statement of Financial Position Statement of Changes in Equity Statement of cash flow