Te Rautaki Maihi Māori 2017-2040

Record:


URL:
https://www.tematawai.maori.nz/maihi-maori
Title:
Te Rautaki Maihi Māori 2017-2040
Identifier:
D01402s19
SiteID:
01402
Status:
2 (status_fetched)
ProtocolStatus:
SUCCESS, args=[]
ParseStatus:
success/ok (1/0), args=[]
CharEncodingForConversion:
utf-8
OriginalCharEncoding:
utf-8

Full Text:



Te Rautaki Maihi Māori 2017-2040 Kāinga Te Mātāwai MŌ MĀTOU MŌ TE MĀTĀWAI Maihi māori TE MĀTĀURU TE MĀTĀTUPU NGĀ KĀHUI WHAKAPĀPĀTANGA NGĀ TĀNGA Ngā Karere NGĀ PĀNUI PĀPĀHO He Mahi KŌRERO WHAKAPĀ English Te Rautaki Maihi Māori Me pāwhiri a konei ki te tiki atu i te PDF He aha te Maihi Māori? ‍ He rautaki reo Māori hou Te Maihi Māori i whakawhanakehia e ngā iwi, e te Māori, e te hapori reo Māori me te hunga whai wāhi ki te reo, mā rātou anō. I pēhea te whakawhanake i te Maihi Māori? I te tīmatanga o te tau 2017, i hui atu a Te Mātāwai (arā, ngā māngai mō ngā iwi me ngā rāngai kei te Poari) ki ngā iwi, ki te Māori, ki ngā hapori Māori me te hunga whai wāhi ki te reo o te motu ki te whakaemi i ā rātou uruparenga mō ngā kaupapa reo Māori i ngā hapori, ō rātou wawata mō te reo Māori me te wāhi ki Te Mātāwai e ea ai aua wawata.  I whakatakotohia mai te Maihi Māori i aua uruparenga rā. Kei a wai te kawenga mō te Maihi Māori? Kei te katoa. Ko tā Te Mātāwai he ārahi i te whakatinanatanga o te Maihi Māori, he mahi ngātahi ki te iwi, ki te Māori, ki ngā hapori Māori, ki te hunga whai wāhi ake ki te reo mō ngā kaupapa haumi me ngā kaupapa rangahau. Te Whare o Te Reo Mauri Ora He kaupapa here tūmatanui hou Te Whare o Te Reo Mauri Ora i whakatakotohia hei wāhanga mō Te Ture Mō Te Reo Māori 2016 .  E tautoko ana Te Whare o Te Reo Mauriora i ngā kawenga motuhake a te Karauna me ngā iwi Māori mō te whakarauora i te reo Māori, e whakamana ana i te wāhi ki ngā kawenga me te noho mana motuhake a te iwi Māori mō te āhua ki tō tātou reo. E whakaatu ana te ‘whare’ i te wāhi ki tēnā, ki tēnā, ina koa, ko te Maihi Māori kei te taha mauī o te whare - te Taraiti, te taha ki te tangata whenua (te mana kāinga); ko te Maihi Karauna kei te taha whānui, kei te taha katau o te whare – te Taranui, te taha ki te manuhiri. ‍ Kotahi te Whare, Kotahi te Kaupapa I te noho tahi mai ki te whare kotahi, e tuia ana ngā iwi/Māori me te Karauna i runga i te kaupapa kotahi, ko te whakarauora i te reo Māori tērā. He aha te Maihi Karauna? ‍ Ko te Maihi Karauna te rautaki reo hou ka whakatakotohia (i runga i ngā whakamāherehere a Te Mātāwai) e te Karauna. E arotahi ana ki te whakapakari ake i te haere kōtui a ngā tini mahi a ngā tari me ngā hinonga a te Karauna e tino hāngai ai ngā putanga mō te reo Māori. Ka arotahi te Maihi Karauna ki ngā huarahi e tūturu ai te tautokona o te reo Māori ā-motu, ā-rohe, ka mutu e tautoko ana anō i te arotahi a te Maihi Māori ki ngā kāinga me ngā hapori. He aha ngā wāhanga matua o te Maihi Māori? ‍ TE WHĀINGA TĀHUHU - te wawata NGĀ WHĀINGA HEKE - ngā putanga NGĀ WHĀINGA RONGOMAIORO - ngā whāinga tiketike TE ARA WHAKATUTUKI - te āhua o te whakatutuki NGĀ WHĀINGA POU TĀHŪ - ngā whāinga mātāmua NGĀ TŪTOHU - ngā tohu ine TE KORURU - te wawata whānui Te Whāinga Tāhuhu Ko te whakatakoto rautaki e arotahi ana ki te reo Māori i te kāinga kei te uho o te Maihi Māori.  Koia nei anō kei te tūāpapa o te wawata o te Maihi Māori – "kia ūkaipō anō te reo". E noho hira mai ana anō te whai kia āwhiowhio te hau aroha ki te reo i te motu me ngā rohe, e tautokona ai te kōrero i te reo i waho atu o te kāinga, e tūturu ai te āhei atu ki te reo haumako, te reo e rite ana me te reo e hāngai ana.  Kua arotahi ā mātou whakamāherehere ki te Karauna ki tēnei, me te aha, e kitea ana tā rātou manaaki i te whakaaro i tō rātou wawata "kia māhorahora te reo". Ngā Whāinga Heke E whai ana i te wawata whānui o te Maihi Māori ētahi putanga taumata tiketike e rua e arotahi ana ki ētahi āhuatanga e rua e hāngai ana ki te whakarauora i te reo Māori i ngā kāinga. TE HUA 1 : TUAKIRI Ko te pou ia tēnei e hāpai ana i te kōrerotia o te reo Māori hei tohu i te iwi, hei paihere i te hapori. Ko te aronga matua o te Tuakiri ko te 'whakamahi' i te reo Māori - e pēhea ana te kukume a te tangata i tēnei āhua, he aha rānei tō te reo e kukume ana i te tangata. Kei te āhua tonu o te tirohanga tuakiri me te noho māori mai, te noho hāngai mai o te reo me ngā tikanga ki te takiwā kōrero. TE HUA 2 : WHAKATUPURANGA Ko te pou ia tēnei e hāpai ana i ngā whānau kia ūkaipō anō te reo Māori i roto i ō rātou kāinga. Kei te pū o te Whakatupuranga ko te whai mahere me te whakaoho i te whānau ki te reo (ki ngā kaitiaki tonu), ka pēhea tā rātou whai mahere e reo ūkaipō ai te reo ki tua; ka pēhea tā rātou whakatakoto whāinga, ka pēhea te rongoā raruraru, eka pēhea te whakatau take ina pakeke mō te whakatupu i te reanga o muri mai e noho mai ai te reo Māori hei reo ūkaipō mō rātou. Mō te nuinga atu o te Māori i tēnei wā, e mea ana tēnei kāore i māori noa te whai ki te whakarauora i te reo, me āta whakatakoto he mahere e kauparea atu ai ngā pēhitanga mai ki te nuku mō te reo. HE AHA KEI TE TŪĀPAPA O NGĀ PUTANGA NEI? E hono ana te Tuakiri me te Whakatupuranga ki ngā āhuatanga matua e kaingākau ai te tangata ki te whakamahi i te reo Māori i ia rā i te kāinga me te hapori. Ko tā ēnei he tohu: - e whakamahia ana te reo i ia rā ki te whakawhiti whakaaro; ka mutu ‍ - i te mea e whakamahia ana i ia rā, ko te reo tonu kei te hāpai i a ia anō (arā, e māori noa ana te tuku iho i te reo, i te ahurea me te tuakiri ki te reanga e piki ake ana. Ngā Whāinga Rongomaioro Kāore i tauhou te iwi/Māori ki te whāinga tiketike. Tērā tonu e tika ana te wā mō te rautaki hou e takoto ai he whāinga e whai hua ai ngā reanga e piki ake ana. He tino wawata, he tino wero kei ngā Whāinga Rongomaioro, ngā whāinga tiketike e tautoko ana i te wawata whānui o te Maihi Māori me ngā putanga taumata tiketike o te ‘tuakiri’ me te ‘whakatuputanga’. E whai whakaaro ana ngā whāinga kia tūroa te panonitanga i tēnā, i tēnā reanga e piki ake ana, ka mutu he whāinga ēnei ka whāia i roto i te 20 tau neke atu. E whakawhirinaki ana tēnei ki te āheinga o te Maihi Karauna ki te tautoko i te huringa o te waiaro o te motu, o te pāpori ki te reo Māori. Hei te 2040, ka kotahi miriona tāngata (neke atu rānei) e whakamahi ana i te reo Māori i ngā takiwā rumaki Hei te 2040, ka noho te reo Māori hei reo ūkaipō mō tētahi 25% o ngā tamariki Māori katoa (0-7 ngā tau) Te Ara Whakatutuki I te roanga atu o ngā whakawhitinga whakaaro, i noho tōmua mai ki ngā iwi/Māori me te hunga whai wāhi ki te reo kia “nui kē atu ngā wā, ngā wāhi, e rumakina ai te tangata ki te reo Māori" ka mutu "kia ako tonu me pēhea te whakauru tonu i te reo Māori ki ngā mahi o ia rā." E mea ana te Rautaki Maihi Māori koinei te ‘momo huarahi' hei whai mā tātou. Ko te tikanga ia o tēnei, kia mōhio ake tātou ki te whakamahi i ngā āhuatanga matua o te whakatakoto mahere hei ā haere i ngā putanga whakarauora reo. He aha kei te pūtake o tēnei whakaaro? Whakarauora Reo E anga nui ana tēnei ki te whakatakoto mahere whakarauora reo Māori e mārama ana ki ngā hapori, e āta whakahaeretia ana anō e rātou. Takiwā Rumaki E toro whānui ana tēnei āhuatanga, ka mutu e arotahi ana ki te whakarite huarahi e pai noa ai te kōrero a te hapori me te whānau ki te reo Māori. Ngā Whāinga Pou Tāhū Ko te 'hou ake me te whai wāhi atu" ki Te Whare o te Reo Mauriora e noho matua mai ana ki te Rautaki Maihi Māori, ka mutu kua whakaarohia ake ētahi pou matua e toru: ko te pou kaiāwhā, ko te pou tokomanawa, ko te pou tuarongo – ka noho ēnei hei tohu i ngā tūāoma ka tūtakina i te tangata ka hou atu, arā, ka tīmata te whai i ara o te reo, nā wai, nā wai kua mārō te haere i te ara, kua tīmata te tuku iho i te reo ki ngā reanga o āpōpō. Ko tā te tūtakitaki ki ngā pou (whāinga) e toru nei e whai ana ki te tautoko me te whakakaha ake i ngā mahi e māori noa ai te pakari haere o te reo me te tuku ihotanga o te reo. Ngā Tūtohu Ka whakamahia ngā tauira tūtohu (taumata-tiketike) e whai ake nei hei ine haere i te whakatutukitanga o ngā whāinga me ngā putanga, ka mutu e noho mai ana ngā tūtohu i raro i tēnā me tēnā putanga o runga ake nei: