Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 3, Number 58. 26 August 1865

TE "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 58. ] NEPIA, HATAREI, AKUHATA 26, 1865. [VOL. III. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. Ko nga moni enei kua tae mai inaianei a nga ta- ngata mo a ratou nuipepa; na Nikora Ngarangi 5s.; na " te tahu Kuini o Waerengaahika" 10s.; na Paora Parau o Turanga 10s. Ko Nikora Ngarangi e ki ana kua ngaro tona hoiho i nga parae o Pakohai i nga ra o Apereira 1865, Te ahua he pakaka; he mea hutihuti te waero; ko te parani kei te tuha maui a te kuki he penei Ki te mea i tahaetia ka utu e ia ki te tangata mana e whaki kia £15; ki te kitea i to parae e tu ana ka riro i te tangata mana e kite kia £5, E ki aua a Nikora kia taia tenei ki te niu- pepa pakeha, Kaore ra he tikanga i a matou nao te nuipepa pakeha. Ko Paora Ropiha e ki ana kua ngaro tona pou- namu i te takiwa o Porangahau, o Eparaima. Ki te kitea me kawe ki te whare o Reme. ka tango ai i nga moni e £2. Ko nga "manu pu kaki nui" o Waiapu, ko te Hau Hau, kua raru i a te Mo- kena ratou ko nga pakeha. No mua tata atu i te taenga mai o te tima i Waiapu, ka tae mai nga korero teka a te Hau Hau ko nga pakeha kua mate e 50, ko nga maori Kuini hoki e 50, ko nga upoko o Pereiha raua ko te Mo- kena e mauria haeretia una ki nga whenua. Anana! Kongo rawa atu ko ia anake ko te Hau Hau kua mate. Penei tonu hoki a ratou korero i mua tonu atu nei mo te Makarini. A, ina ano te Makarini e noho nei. Hei Poti tangata mana i korero teka ai. He porangi rawa te tangata whakarongo atu. Penei hoki a Waikato i mua ai. Puta tonu mai te rongo ki a tatou kua mano te pakeha kua mate; kaore, ko ia ano e mate ana. Muri iho kua kitea e tatou tona tahutitanga ki ro ngahere, ki roto hoki ki etahi iwi o te motu nei—ko tona whenua i mahue ma te pakeha, te iwi kaha kore nei. A, tera ano hoki e pera ki Waiapu. Kua kore hoki ratou e pai kia noho i runga i te pai, i te ora; mehemea i pera kua kore he tangata e poka atu. Ehara i te whakaaro o te pakeha kia tahuri noa ki te hunga e ata noho pai ana, Tena ko te Kuri kai tangata me patu, kia ata tau ai te noho a te hunga marie. \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_ KUA whawhai nga iwi o te Arawa ki te Urewera. Haere ake a Ngatiwhare, a Tuhourangi, me etahi atu iwi, ki te whai i a Kereopa—kaore i tutakina, hoki ana ki te Whaiti. No muri iho ka raunatia tetahi pa o te Urewera i te po, ka puhia ka mate rawa etahi. Tenei ano te reta a te Arawa kei a matou, ekore e o ki te nuipepa nei. HE korero atu tenei kia rongo mai nga hoa maori ki te ritenga o te mahi e hereherea nei nga hoiho, me nga kau, me etahi atu kuri, rae ka hopungia e takahi ana i te whenua o te tangata, te mara kai ra nei a te tangata. Mea ake whakaturia ai e te Kawanatanga etahi Kaari pena ki nga kainga ki uta kia haere ai te mahi i runga i te ritenga o te Ture; kia kore ai nga raru- raru e kitea ana i etahi rangi i mua atu, i te hanga e hopungia noatia ana e te tangata noaiho i runga i tona whakaaro ake ano. Ko nga ritenga enei o taua Ture, ara: — 1. Ka takahia te whenua, te mara ranei, o te tangata e nga kuri o tetahi tangata, me tuhi atu ki te reta ki te. tangata nana nga kuri kia mauria. Ka kore e mauria i roto i nga haora e 24, me utu ia mo nga ra katoa i waiho ai i runga i te ritenga i te Tepara A kua tuhia ki raro iho. 2. Ki te ngakau kore te tangata ki te Pauna (ara, ki te Kaari) i nga kuri e takahi ana i tona whenua, he mea pai kia tamana- tia te tangata nana. 3. E pai ana kia Paunatia i runga ano i te whenua i takahia, ki te Pauna o te Ka- wanatanga ranei. Ki te Paunatia i runga i tona whenua ake ano, me whangai ki te kai, ki te wai; otira ko nga utu hei homai- tanga ma te tangata nana kia rite ki te Te- para B. 4. Ko nga kuri e aia ana i nga tino huarahi, ki te rere etahi o aua kuri ka ta- kahi i te whenua taiepa kore i te taha o aua huarahi, ka hohoro te tiki atu e te Kai a, ka whakahokia mai ki te huarahi, penei kaore he aha. 5. Ki te mauria e te tangata etahi kuri ki te Pauna o te Kawanatanga, ma te Kai- tiaki o te Pauna e whakaatu nga tikanga. 6. Ka kore e whakaae te tangata nana nga kuri ki nga moni e tonoa ana e te ta- ngata nana te whenua kua takahia, penei me anga ki tetahi Kai Whakawa mana e whakarite. 7. Ekore te tangata nana nga turi e poka noa ki te tiki i ona kuri i runga i te whenua o te tangata—engari, ma te tangata nana te whenua e whakaae, katahi ra ano. 8. Ki te tukua e te tangata tana kuri kia haere noaiho i nga rori o uta, o te Taone ranei, me utu ia kia 1s. mo te kuri nui, kia toru pene mo te kuri iti—ia ra, ia ra, i haere ai te kuri. 9. Ki te haere te Hoiho tariana, te Kaihe tariana, te Kau Puru ranei, (kua haere ake i runga i te tau kotahi te takiwa o tona whanautanga mai), ki te haere noa i runga i te whenua o tetahi tangata ke, ka utu te tangata nana ki a te Kawanatanga nga moni kaore e tae ki runga ake i te £5, kaore e hoki iho i te £1—kei te whakawa

18 TE WAKA MAORI O AHURIRI. te tikanga. Tetahi ka utu te tangata nana O O te poaka raho (pena ano ona tau) kaore i runga ake i te £2, kaore i raro iho i te 10s. Tepara A. Te alma o Whenua Whenua Ngakinga te kuri, kore Taiepa Taiepa. Taiepa. s. d. B. d. e. d. Kuri nui... 1 012 O 4 O i Kuri paku... 020410 Tepara B. Nga utu mo te kai ma nga kuri me ka hoatu ki te Kai-tiaki o o te Pauna (ara, o te Kaari). Mo te kuri nunui kotahi............... 1s. Mo te mea paku....................... 3d. Ko enei utu ka hoatu mo nga rangi katoa e noho ai nga kuri i roto i te Fauna ia rangi, ia rangi, mo nga hawhe rangi ranei; a, ma te Kai- tiaki o te Pauna e whangai i aua kuri ki te wai i nga ra katoa. Tepara D. Nga moni me ka hoatu ki te Kai-tiaki o te Pauna mo te nohoanga o nga kuri ki roto, ia ra, ia ra: — Mo te Kuri nui......................... 1s. Mo te Mea iti........................... 3d. Hui nga tangata o te Arawa, me etahi atu iwi, kua whakatika mai i Maketu, i etahi hoki o nga kainga o reira, e 700; he haere mai ki Whakatane ki te ngaki i te matenga o te Purimu ratou ko nga pakeha i runga kaipuke. I korerotia taua kohuru- tanga i te nuipepa o te 12 o Akuhata nei. Kua puta mai te rongo i muri nei kua mate etahi ta- ngata i a ratou, ko etahi kua hereherea kua tukua mai ki te pakeha. Ko te tangata nana i patu te Kapene o taua kaipuke kua mau. Tenei kua tae mai ki Nepia nei i runga tima nga hoia hou e 300. Ko tenei ra (te Hatarei) te ra hei taenga mai mo etahi e 500. Kia tae mai enei ka nui ake i te kotahi mano nga hoia o Nepia. E kawea ana inaianei etahi hoia ki Opotiki. E rua nga tima e haere ana ki te kawe atu i aua pakeha, kotahi hoki te tima manuwao hei tiaki i te whakaekenga ki uta, kotahi hoki te tima paku hei kawe ki roto ki te awa—ka wha ai nga tima. Apopo raru ai ena tangata nana i kohuru i a te Wakana. HE RETA ENEI KI A KUPA. E HOA E TE KUPA. Tena koe. Tenei tau reta kua tae mai ki au o 18 o Hurae, no te 1 o ngara o Aku- hata i tae mai ai ki au. Heoi; e ta, tenei ahau te mihimihi iho nei mo te aroha i tae mai nei ki a matou ko Raniera ma; kua kite raua i tou aroha. E ta ka pai koe kia tuhituhi tonu mai ki a matou i nga painga o kona i nga kinonga o kona, ma matou hoki ko to tatou hoa ko te Watere e tuhituhi atu nga painga, kai konei nga kinonga kei konei. E ta ekore matou e tahuri atu ki tena atua kino whakarihariha, kohuru, kai tangata, ki te Hau Hau. E kore e mahue i au te Karakia a te Atua pono e noho ino nei i te rangi, no te mea hoki ko taua whakaako- ranga ko nga wairua whakahe, ko nga wha- kaakoranga a nga rewera ko taua mahi. E ta ko nga hapu o konei kua uru ki taua atua whakahouhou. Ko Hamua Ko Ngatikaingaahi Ko Ngatitehina. Ko tetahi taha o taua hapu Ko Ngatihikawera Ko Ngatiterangitataia Ko Ngatimahu Ko Ngatiparera Ko te Kiripohatu Ko Ngatihikarahui ko tetahi taha o taua hapu Ko Ngatimaru Ko Ngatingapu. Ko tetahi taha o taua hapu Ko Ngaitahu katoa puta noa puta noa Ko nga iwi ano kei te mau ano ki te Mihinare inaianei Ko Rakaiwhakairi Ko Ngatikahungunu Ko Ngaitahu ki au Ko Ngaitumapuhia Ko te Matehau Ko te Parupuha Ko Ngatikahukuraawitia Ko Ngatiira. Ka mutu nga hapu kei karakia ki te Atua pono. E ta, tenei ano tetahi korero e pouri nei matou, ko to tatou hoa. I kiia mai ko te Makarini kua kohuru- tia e taua atua kino nei e te Hau Hau. Mau e whakaatu mai te pono o tenei korero. E ta. kia rongo mai koe, kua tu te Kingi ki Wairarapa, ko Karauria te Rehe te ingoa, he tuarua mo Matutaera, tokorua nga poro- piti, he tane tetahi, he wahine tetahi, ko te Naera Te Warehaunga tetahi, ko Harata Whakarihariha tetahi, no taua atua kino nei enei tangata. E ta, e Kupa. Tena kore. Ma te Atua pono koe ( manaakia e tiaki, mana nga painga nga mohiotanga e homai ki a koe aianei, ake tonu atu. Heoi ano. Na tou hoa aroha Tawhito o mua, Na ANARU TUHOKAIRANGI, Apiha Kuini. Ki a te Kupa, Kai whakawa. TURANGANUI. Akuhata 4 1865. KlA. TE KUPA, E hoa, tena ra koe, koutou ra ko ena hoa o taua te noho mai na i tena kainga o tatou. Tenei tou reta i tuhia mai nei e koe ki a Anaru, kua kite iho a hau i tou aroha mai kia matou. Tenei, e toku hoa aroha, te noho nei, te pouri nei, mo tenei hanga mo te tangata, e tango tonu nei ki enei mea kino; i te tuatahi he mahi kingi, tona oti- nga iho he mate ano; i tenei takiwa ko tenei mahi kino, kohuru, kai tangata, e ruia haeretia nei tenei purapura kino, a kua tupu nei ki tenei kainga ki Wairarapa, a kua tupu mai na hoki ki kona. Tenei ra ou hoa ka riro i tenei mahi morikarika, tenei ano a hau te wakaputa nei i te kupu, kia kaua e tangohia tenei mahi porangi, a kaore nei hoki i wakarongo mai; he oi ano ra ka riro ki tana i pai ai, ana tika atu ana e atu. E Kupa, kahore tetahi o Wairarapa i rere ki waho i te hau hau, nga hapu katoa riro katoa. Heoi ano nga hapu kei waho ko tenei kia hau ki te ngutu awa nei, ko Rakaiwakairi, ko Ngati Ngapu o te Rangi,

TE WAKA MAORI O AHURIRI. 19 ko Ngatiira, ko to hoa hoki ko Ngatuere o te rohe ki waenga nui, ko to hoa hoki ko Ihaia raua ko tona matua ko te Retimona o te rohe ki Mahitaone. Kei mahara koe mo te noho pai i tango ai nga tangata o tenei kainga ki tenei atua parau; kahore, mo te kino ano kia puta. Tenei te wakarongo nei ki tana kupu. Ka rua nga ope o konei ka riro ki Waitotara ki te pa ia te Ua. No Ngairo te ope tua tahi, no tera marama no Hune i haere ai, 20 tekau, haere; ake me te pu; i te 2 o nga ra o tenei marama, ka riro ano he ope ke ano, no Matiaha tenei ope ka riro ano ki reira; te take o nga haere nei, he haere kia kite i te matenga o te Pakeha, o nga Maori Kuini hoki, otira ki te Whawai ano pea tona tikanga. E Kupa, ka nui taku pupuri iho i enei hapu, e noho nei i waho, kia kaua e tango ki tenei atua porangi, ka nui toku maiaka. ara ki te mahi kohuru. E Kupa tena koe heoi ano ra te kupu naku na tou hoa tawito aroha. Nu RANIERA TE IHO, E te Atua tohungia te Kuini. Te Hatepe. Waiapu, 14th Akuhata 1865. KI A TE MAKARINI. E taka hoa aroha, tenakoe. Kua inaha nei nga rongo o muri i u koe—ura, nga korero. Ko te mahi a te Hau Hau he hohoro tonu ki te Nuku, ki te Heteri, ia ata, ia ata; me te tango atu i a matou kau. hipi; me te tahu i te whare o te Kawanatanga i hanga ra mo te Peka. Katahi ka tirohia atu kua eke ki tetahi puke heteri ai. • I te 28 o Hurae, i waenganui po ka tu- kua nga kai hopu toko waru, he maori Kuini. Marama kau ano te aia i te 29 ka puta mai aua heteri Mau Hau toko aua. ka puhia, mate rawa tetahi; ko tetahi i tu ki te waewae, oma tonu atu, no muri ka puhia atu katahi ka tino mate. I te 31 ka koki- ritia e te Hau Hau ki Tikapa, he pa tera no Arapeta ratou ko tona iwi Kuini—e 30 te Hau Hau i kokiri ki taua pa. Ka kokiri ano te Hau Hau ki te Horo, he ope Kuini hoki kei reira no Tuparoa—ko te Hotene te rangatira o taua ope Kuini. Ka haere atu hoki etahi Kuini maori i te Ha- tepe nei hei awhina i a Arapeta, 20 nga tangata i haere atu—ki hai i awhinatia te ope Kuini a te Hotene, he tokomaha hoki ratou, 120. Ka whawhai tera ope i te Horo. I hinga no te Hau Hau toko 3; tokorua i riro mai i te ope Kuini, na ratou i tanu; kotahi i riro i nga Hau Hau, me nga taotu. Ka whawhai ano hoki te ope i Tikapa i taua ra tahi ano. He whawhai- tanga roa tenei; no te ata a po noa. No Arapeta te pa. I te ata o taua ra, te 31, ka puta te ope Kuini ki waho, he haere mai ki te Hatepe nei. Puta kau ana ki waho ka whakaekea e te 30 o te Hau Hau, riro ana i a ratou te pa—ko te ope Kuini i waho. Katahi ka karangatia e Arapeta kia raunatia te pa. No te ata i pupuhi ai a tae noa ki waenganui po e ngaua ana te Hau Hau e te mata roroa o te mini rai- whara. Ka matao te ope Kuini i te maka- riri, haere ana ki te taha o te ahi—ko te takiwa tera i puta ai te Hau Hau. I te ata po ka raunatia ano. Katahi ka mata- kina te pa; e, kua whati te Hau Hau! Toko 3 nga tupapaku e takoto ana, ko te tokomaha kua amohia me nga taotu. Ka kokiritia ano i taua ra 31 e nga hoia pa- keha ki Rangitukia. Tata tonu ki te tahuri taua pa i a Piki ratou ko ana hoia; ka rongona te reo piukara; ka mahara a Piki na Hemi Pereiha taua piukara, ka kiia e ia nga hoia kia hoki—kaore, na te Hau Hau ke ia taua piukara. Te taenga atu o Piki ki a Hemi Pereiha ka kiia mai e Hemi Pereiha; —" Ehara i au te piukara, na te Hau Hau. " Katahi ka tohea ano e Piki kia kite ia i Pakairomi- romi. Ka pupuhi mai te Hau Hau; haere tonu atu a Piki me: ana hoia; tata tonu ki te pa ka hoki mai ratou, ka mohiotia te ahua o te pa, Kihai tetahi o ratou i tu, a hoki pai ana mai ratou katoa. Mutu ana te whawhai i taua ru, hore rawa tetahi o nga hoia i tu puta noa ki nga ope Kuini i whawhai ra i taua ra ki te Horo, ki Tikapa. Huihui katoa te matenga o te Hau Hau i taua ra te 12 nga ra mea i mo- hiotia—kore rawa o nga ope Kuini I te ra tuatahi o Akuhata ka whaka- takotoria ngakorero e ngu rangatira pakeha, e te Mokena hoki, mo te whawhai ki Pakairomiromi, ta pa o to Hau Hau e whakawehiwehi mai nei i a matou. I te 4 o te wati, i te mea ka tata nei ki te awatea o te 2 o nga ra ka kokiritia—haere ake e 2 nga kokiri. Ka, haere totahi kokiri ki te Nuku, he maunga iti nei kei tetahi taha o te awa i runga ake o te pa o te Hau Hau; he puta heteritanga no ratou. Kua oti ano hoki taua wahi te hanga e nga Hau Hau ki te parepare. A, i reira e tanu ana o ratou tupapaku o nga whawhai o etahi rangi atu. Haere ake i taua kokiri ki te Nuku ko te tino apiha o nga hoia ko Hemi Pereiha, me Kapene Taitene, me te Mokena, rae nga hoia me nga maori. Haere ake i tetahi kokiri, e tika atu ana ki te whare karakia i Rangitukia, ko te tino apiha o nga hoia o mua kua tae mai nei, ara ko Piki, me ana hoia me etahi Kuini maori. Ko tenei kokiri hei haukoti mai mo muri o te pa o te Hau Hau. I muri mai i te mea ka marama ake ka haere atu tetahi kokiri na Arapeta te Haenga; tae kau atu tenei ki te huarahi kua puhia iho i te Nuku te pa o te Hau Hau—ara i te kokiri a Hemi Pereiha, a Kapene Tai- tene, a te Mokena. Anana! ka ngaua to Hau Hau e te mata roroa o te mini rai- whara. E moe ana te Hau Hau i roto i tona whare te Uranga-o-te-Ra, tu tonu atu etahi o te Hau Hau mate rawa. Katahi ka karangatia e nga rangatira kia kokiritia ki te pa. Katahi ka heke iho i taua puke; whakawhiti i te awa, tata tonu ki te pa; kua puta te Hau Hau ki roto i ona pare- pare noho ai, pupuhi mai ai. Katahi ka karangatia e te rangatira o nga huia kia penetitia a ratou pu. Ka kokiritia tetahi kara ma hei tohu ki a Piki, ratou ko ana

20               TE WAKA  MAORI O AHURIRI.

hoia, kia kokiri tahi ki te pa. Katahi ka

kokiritia e te pakeha, ki hai i whai meneti

kua tahuri te pa, kua wera nga whare—me

to ratou whare nui me te Uranga-o-te-Ra.

Ka hinga te Hau Hau i konei me te ranga-

tira nui o te Hau Hau  a Iharaira Porou-

rangi. Ko  nga tangata i tino kitea i roto

i te pa, i werohia hoki ki te peneti; —

   Ko Iharaira Porourangi, Irimana Kaika,

 Rutene Pao, Hetariki Uawe, Mohi Hawai,

Hori Kapa, Hori Rangipouri, Wi Tamaho,

Wi  Poho, Tamepo, Rihara Hawai, Enoka

 Piahu, Hakiaha Mohaka, Heta Wawatai,

 Katene Mamae, Karanama Hoetahi, Pirika

 Kahumunu, Hoani, (no Taranaki). Kotahi

 i wera ki roto i te whare, kaore i mohiotia.

Ko  nga taotu i oma atu, a tera pea kua

 mate atu  ki te koraha. Ko  nga wahine

 i riro mai toko 7, me te tamaiti ka toko S

 ai. Ka poto nga pa e 2 te tahutahu ka

 hoki mai te ope katoa, nga pakeha me nga

 maori, ki te Hatepe nei. Ka  mutu  te

 karakia me  te kai ka hoki atu nga maori

 ki te tanu i nga tupapaku o te Hau Hau.

 Ka tanumia e ratou te 19, ko enei e mau

 nei nga ingoa i tenei pukapuka. Ki te

 whakaaro tuturu o te ope Kuini e 25 nga

 tupapaku o te Hau  Hau i hinga i tenei

 whawhaitanga. Inahoki i tino kitea te nui

 o te toto i ro ngahere i te omanga—a, tera

 pea kua mate atu ki ro ngahere. Ko nga

 mea ia i riro na te ringa o te ope Kuini

 te 19.

   I te ra 3 o Akuhata ka haere atu etahi

 Kuini maori ki roto o Maraehara ki te rapu

 morehu Hau Hau—ko te Koti Pakura me

 etahi taitamariki o te Aowera. Ka mau i

 a ratou toko 2 nga tane. Kei te ringa te

 tu o tetahi. I tu  i te kokiri a Piki i te

 ra tuatahi ki Rangitukia; i hoki mai ra i

 te reo piukara a te Hau Hau, i mahara ai a

 Piki na Hemi Pereiha; kaore. na te Hau

 Hau  ia—no  reira i tu ai te ringa o taua

 tangata. Ko nga wahine toko S, me nga

 tamariki toko 6, toko 2 nei nga tane, ka te

 16 ai ratou te rironga mai i a te Koti ratou

 ko ona ha.

   I te 4 o nga ra ka haere atu a te Paraone

 me etahi o te Aowera ki roto ano o Marae-

 hara; ka  kitea nga kuia toko 2, me te

 tamaiti kotahi, ka mauria mai ano; ai hui

 katoa nga mea  i riro ora mai nei ka 27 ai.

 Ko  enei 27 he parakia na Riki, atua toa o

 te Hau Hau. Tauka  nei kia mutua ka

 paraitia a Riki, ka tahuna a Rura, ka waiho

 Ngaitane rae Ngatiporou Hau Hau hei rite

 mo Hapopo. Ara, mo te whakatauaki nei

 na; —"Atua    rere te Atua, waiho te raru

 ki  a Hapopo. "  Me   tenei hoki; —Rura

 kareko, Rura. Riki parai, hupa  Riki.

 Waiho  te raru ki a Tane raua ko Porou

  taringa kore. "

    I te 6 o nga ra o tenei Akuhata ka

  tu mai te tima iti nei; ka haere atu a te

 Mokena me nga pakeha ki te Apanui. Ka

  tae ratou ki reira ka rere ia te tima  ki

 Wharekahika. I a Mokena  ma  e ngaro

 atu  ana ki te Apanui, i a matou hoki

  e karakia ana, ka oma tetahi o nga here-

 here wahine o te Hau Hau me tana tamaiti.

  I te mutunga o te karakia ka rongo au kua

  oma tetahi o nga Hau Hau wahine; ka to-

noa atu nga kai whai, ki hai i mau, haere

tonu atu nga kai whai ki Horoera—i oma

hoki ki reira taua wahine. Te taenga mai

o te Mokena i te ahiahi ka haere atu ia me

te Aowera. E  20 ratou i haere atu ai ki

Horoera. No te Manei, te 7 o nga ra, ka

haere atu ano etahi e 20, hei whakaahuru

mo  te Mokena ratou ko tona 20. A, i

puta mai te pohimana i te 8 o nga ra nei, i

korero mai ki a matou kua whati katoa te

Hau Hau  o Horoera puta noa ki te Kawa-

kawa kei ro ngahere. A, i mau i te ope a

te Mokena toko 5 Hau Hau—kotahi kua

mate, ko Whanaupo te ingoa. Toko 4 kei

te herehere, me nga  wahine. A, i te 9 o

nga ra ka haere atu ano tetahi 20 hei wha-

kaahuru ano mo te 40 i a Mokena. Kua tae

 mai hoki etahi Kuini maori i Makeronia na

 Iharaira Hokamau i tono mai hei awhina

 mo Mokena ma. A, i te 10 o nga ra nei

ka tae mai ano he pohimana: e ki ana kua

20 nga herehere u ahine o te Hau Hau kua

 mau i taua ope; a, kua haere atu te ope

Kuini a te Mokena ma ki Kotare, te pa o

 te Hau Hau—hei  te po ka rauna ai taua

 pa. I te 12 nga ra nei ka tae mai te ope

a  te Mokena. Kua  horo a Kotare i a

 ratou, I to ratou taenga atu ki te Kawa-

 kawa ka  tukua atu toko 5 o ratou hei

 heteri. Te  taenga atu o nga  heteri ki te

 huarahi ka tutaki ki a ratou te heteri a te

 Hau Hau, kotahi; ka hopukia ka werohia

 ki te Peneti, tanumia iho ki taua wahi ano

 —ko  te ingoa o taua heteri i mate nei ko

 Paraone Papahia. I muri  ka tae atu te

 ope Kuini, ka  tika tonu ki Kotare. I

 haere tahi hoki te ope a Iharaira Hou-

 kamau, e 40 ratou. Ko Iharaira te Hou-

 kamau ano tetahi, me te Rev. Rota Waitoa

 te minita o te Pariha o te Kawakawa.

 Hui katoa ki te ope a te Mokena ka 120 ai

 taua ope Kuini i haere nei ki te huri i te

 pa o  te Hau Hau  i Kotare. Te tae-

 nga atu ki Kotare kua whati ke te Hau

 Hau  ki runga i Pukeamaru hanga ai i

 te pa mo  ratou. Ki  ta ratou whakaaro

 ekore te ope  Kuini e tae ki reira. Te

 whakaaro he maori  tahi raua. Ko taua

 pa he pa toa no nga whawhai maori o

 mua; koia i hanga ai e te Hau Hau ki

 reira to ratou pa. He maunga teitei rawa

 a  Pukeamaru; he pari kohatu, kotahi

 tonu  te huarahi atu. Katahi  ka pikitia

 e te ope Kuini; kihai i tata atu ka whati.

 Taka ana te Hau Hau  i te pari; a ka

 puhia atu e te ope ka hinga toko 2 ki roto

 o te pa—ko   Kereopa te ingoa o tetahi, ko

 te Whanaukainga tetahi. Ko etahi i hinga

 i runga i te pari a taka ana mate tonu atu.

    Riro ana nga taonga o taua pa kotahi

 kaho paura me  nga tinara, me nga taonga

 katoa—he   nui te taonga. A  i riro mai

 nga Kara a te Hau Hau e 8 nga Kara; ko

      O                                                                         

 to ratou atua toa, kua riro mai ko Riki me

 Rura. Kua  tika hoki te kupu i tuhia ki

 te Waka Maori  mo Tikitiki; —" Na tena

  rangi i riro ai i a ia tena pa; tukua atu ki

  tetahi takiwa a muri ake nei ka hoki mai

 ano  taua pa me etahi atu huki o nga pa o

 te Hau  Hau. "   A kua  riro mai nei a

  Pouretua, a Horoera, a Toropapa, a Te

 Wharariki, a Maruhou, a te Kawakawa,

TE WAKA MAORI O AHURIRI. 21 a Kotare, a Pukeamaru, me Pakairomiromi nei, te pa i mate nui ai te Hau Hau ki roto me to ratou Rangatira me Iharaira Porou- rangi. Ko nga herehere katoa o te Hau Hau, nga wahine nga tamariki e 70, he mea hopuhopu i ro ngahere. Ko nga tane toko 7, be kaumatua anake—a tenei ano kei nga Rangatira o taua ope nga korero. Toko 2 enei herehere ka haere atu nei i a Kapene Taitene ki Nepia. Kotahi ano te whakaaro nui a Nga Rangatira o tenei whawhai, kia poto katoa ra ano te Hau Hau o Waiapu nei. Kua whati nei ki ro ngahere te Hau Hau o Horoera a puta noa ki Kotare. Kei te noho tonu te pa nui o te Hau Hau a Pukemaire:. Ko tetahi korero, kei te huihui ki Pukemaire, kia tae mai a Patara me tanu ope ka haere mai ai ki te whawhai ki to matou pa ki te Hatepe nei. Ko ta matou whakaaro he teka noa; ekore e hoki mai a Patara, ka oma tonu atu ki Taranaki. Kei ta te whakatauki; — " Motu hoki te weka i te mahanga, hoki mai hoki ?" E hoa e te Makarini, Tukua enei korero katoa kia taia ki te Nuipepa ki te Waka Maori, kia tino rongo ai o tatou hoa pakeha, maori hoki, ki te mahi o Waiapu nei i tenei takiwa. E hoa mu kua hinga te Hau Hau; kua hinga rawa. I mate no te Hau Hau ki: — Mangaone...... 13. I te timatanga o tenei whawhai. Hune 11, 1865. Rahui......... 3. Taraketiti...... 1. Tikitiki......... 28. Pukerauaruhe 2. Te Horo...... 3. Tikapa......... 9. Kaiaparua... 7. Te Hatepe... 12. Pakairomiromi 25. Maruhou..... 1. Pukeamaru... 4. Ko nga mea tenei i mohiotia e te taha Kuini o te Hau Hau kua mate rawa; a, na nga herehere i korero tena atu etahi. Tena e nga Iwi katoa kaore nei ano kia uru ki nga mahi kino o te Hau Hau; e noho i runga o to tatou whakapono e kiia mai nei e Paimeho he whakapono tewha- tewha. Engari ko tona Paimeho te karakia tewhatewha. Ina hoki he tino kuare rawa nga iwi Hau Hau ki te putoi kereru hei puhipuhi mo tana tewhatewha. I tamata- hitia e ia te here o te putoi, ka huia hei puhipuhi, herea ai ki te takaki o tana tewhatewha—tena whakatau a Paimeho ki te hapai hei patu mana. No tana ruinga ano ka ngahoro nga kereru, kua kino tana tewhatewha; katahi ka patua ki runga ki te tangata, patua ketia ko te taha ki te kauae o te tewhatewha, he pakaru anake te tewhatewha kihai i mate te tangata, mate ke ko ia—i te nanunga ki nga kereru ka ngahoro ki tana tewhatewha ka pakaru. Me tenei hoki. I tamatahitia e Ngati- porou i runga anake i nga korero tahupera a taua Patara, te tamaruatia ki tenei. Kua ngaro Taranaki tangata me Waikato i te Pakeha. Kua riro Taranaki whenua, me Waikato i te Pakeha. Otiia na to ratou Paimeho ano i kopare o ratou kanohi. E ki nei hoki a Paora; " Kua whaka- pouritia o ratou kanohi e te atua o tenei ao, kei whitingia ratou e te maramatanga o te Rongo pai o te Kororia o te Karaiti &c. " Taraia ana e ratou ki te pou totara, tapawha rawa; ka haere ki nga whare pakeha whanako maramara kareko ai mo runga i taua pou, kiia ake e ratou taua kareko he Atua—tapaia iho ki te ingoa, ko Rura, ko Riki. Te tahuritanga iho o Taranaki ko nga wahine a Ngatiporou; te whai whakaaro Ngatiporou te aha. Te whawhaitanga ki Mangaone ka hinga ano a Taranaki ki reira, toko 2 mate rawa, me te poropiti i taotu, me etahi atu; te whai whakaaro ano a Ngatiporou te aha. Ko te ngahorotanga tenei o nga kereru o ta ratou tewhatewha. Tena ka" tino wha- whatia nei Ngatiporou Hau Hau, a ka hinga nei o ratou tupapaku ka 108; ka tino mate rawa, o te 11 o Hune a tae mai ki te 11 o Akuhata nei ka 10S nga mea a te Hau Hau ka tino mate rawa. Kua hinga nei hoki a Iharaira Porourangi to ratou tino Rangatira; me te iwi katoa e mau nei te tohu o te maha o nga mea kua mate. Ko te pakarutanga tenei o to ratou tewha- tewha. Tenei ano tetahi o a ratou kupu teka noa; —" Ekore te Pakeha e tae mai ki konei; ko te Ua hoki kai te Porini i te Pakeha i tua o nga ngaru ki Taranaki— ano he kahui hipi. " Kei te unga mai nei o nga Pakeha ka oma te Hau Hau ki ro ngahere, ka waiho Waiapu mo te Pakeha i kiia ra e to ratou tahupera ekore e tae mai. Ana ! kua tae mai! Koia ano kei te whakaaraara nei na; — I whiua e Porou Ki te uru, I maka ki te tonga, I pokaia ki waenga nui. Ka hei ta hau e Rorirori, E tahutahu mai ra i nga para toetoe o taku whare. Tuki rawa i nga Perehi, Hei pungarehu kanga ma Perenata. Waiho ru e taku matua e, Me tuhi e au ki te reta Ka tuhu ki te mera, Ka whiu ai ki tawhiti Kia tae mai te Turapa, Kiu taemai te Mirihia, Kia tae mai te Hoia korongo ta Ki to whenua nei. Tenei hoki ra te Piukara. Te kekeho atu nei Ia roto Waiapu. Waiapu e. Tona hoki koe te oma na i runga hiwi. Tau atu koe ko te puke i noho ai te kai tuturi Aruamaikao, e, e. Ehara! ko to moho tena e, ia. Na, kei te whati te Hau Hau, kua tae mai te Pakeha. Hei kona ra e hoa e te Makarini; ma te Atua tatou tahi e tiaki. He nui nei te mihi aroha o te iwi ki a koe. I mea ano huki te iwi nei kia tuhia ki u koe, mau o hoatu ta ratou nui o Nui Tirene. Naku na to hoa aroaha Na Rev. MOHI TUREI. Kia mau tonu ta taua nei aroha i roto i te Ariki,

22 TE WAKA MAORI O AHURIRI. WHAKARONGO MAI. ME haere mai nga maori, me nga manuhiri puta mai ki Nepia nei, ki taku whare matakitaki ai ki aku hanga hou. Ara ko nga TERA WAHINE; ko nga TERA TANE; nga PARAIRE; he papai anake, he iti ano hoki te utu. Tenei hoki nga Hate, nga Tarautete, nga Koti, nga Ringi, nga Piwhi, me nga aha noa atu. Kei taku whare enei hanga e tu ana, ko te whare e tu ana i tetahi taha o te rori i te toa hou o te Hutana. Na KAWHE. HAERE MAI KI TE MATAKITAKI. PANUITANGA. KO aku hanga i taia atu nei au na ru nga mai i te kaipuke i a te NEPIA kua pau tenei te hoko—ekore hoki e toe i te papai o aua hanga. Ko tenei he taonga hou enei kei au i tenei takiwa na runga mai i etahi kaipuke maha; ekore e taea te tatau. Ko taku karanga ano i mua ra, koia ano tena; ka kore te moni i a koutou, ahakoa tena, me haeremai ano koutou ki te matakitaki—tena te rangi e kite ai koutou i te moni ka hoki mai ki te hoko. E hiahia ana au ki te hoko taewa; ma te tangata e whai taewa ana e haere mai ki taku whare, maku e hoko. Na te HATANA. TITIRO MAI! TITIRO MAI! Koutou nga tangata e hiahia ana ki te taonga ngaware te utu. KO au tenei, ko PERENITIHI, e whaka- whetai atu ana ki nga maori o te Wairoa, o etahi atu hoki kainga i tenei pito, mo to ratou manaaki i au i nga takiwa kua hori nei ki te hoko i aku taonga. Na, he mea atu tenei kia rongo mai ratou e tukuna katoatia atu ana e au oku taonga inaianei; ko nga utu ka whakaititia rawa- tia e au. he mea kia we te pau atu, kia watea au te hanga i tetahi toa nui atu i te hokonga o nga whenua o te Kawanatanga i konei a muri ake nei. Hei reira ka tango mai e au etahi taonga hou katoa. Ka pai hoki au ki reira ai kia waiho au hei kai hoko ma nga tangata i a ratou kaanga, witi, aha atu, i runga i te ritenga o te pakeha— ara, he koha ano ma te kai hoko. Na PERENITIHI. Te Wairoa, Akuhata 1, 1865. PANUITANGA. KIA rongo mai nga tangata o Mohaka, me nga tangata haere hoki. Tenei kua oti o au te whakatakoto rongoa whakamate kuri i kou whenua katoa i Mohaka, i Waitaha hoki. Na PIATA o Mohaka. NGA MAHI A TE HOTOKE. KO te ROPITANA o Nepia e karanga ana ki nga rangatira me nga tangata o Here- taunga, tenei kei a ia nga tino KAHU HOTOKE —nga Paraikete, nga Tarau Huruhuru, nga Koti Huruhuru, nga Haora Wahine, nga Kawhe, nga aha noa atu. Ki te hiahia te tangata kia tuia mariretia he kahu mona, kei te whare o te Ropitana nga kai tui—ahakoa kahu tane, kahu wahine ranei. E mahara ana te Ropitana tera e pai nga tangata ki tana mahi me ka whakamatau ratou—ko tana mahi tonu tenei i Akarana i mua, he hoko. Ko te whare kei ko atu o te Toa o te Hutana raua ko te Eawini, na te mea kei tetahi taha o te rori. Na te ROPITANA. PANUITANGA! KUA kite au i te Panuitanga a Heemi i roto i te Waka Maori mo tona mahi hanga waati. No reira au ka mea kia panuitia ano hoko taku whare, koi ki nga rangatira maori ko ia anake te tangata mahi pera i Nepia. Ko taku tangata hanga waati he tino tohunga rawa. Me haere mai koutou ki au whakamatau ai. He tini nga taonga kei au—nga waati, nga tieni, nga aha noa atu. Ko te utu o te waati e toru pauna, haare atu ki te ono pauna. Ko taku tu- peka, kaore ano he tupeka o te moutere katoa e rite ki taku. Ko taku whare kei te taha o te whare puiha i tetahi taha o te rori i te whare hoko rongoa nei. Na MANOI. TENEI TE HANGA! ERIMA nga pouaka TERA TANE, me nga TERA WAHINE. katahi tou ka tae mai ki au—e wahia ana e au inaianei ano. Te utu o te Tera Tane kotahi pauna, te hau ma rima herengi—haere atu etahi ki runga ake. Na RAWHE. PANUITANGA. HE pakeha hoko i nga kai maori nga ta- ngata kua tuhia nei nga ingoa kiraro iho—ara, i te witi, i te aha noa. Ko te WATA ratou ko KENERE ko WATA ano. WHAKARONGO!! E MEA ana a WIREMU RAETEPONE, o Waipawa, ki ona hoa Maori kia rongo mai ratou e hokohoko tonu ana ia i te Witi, i te Poaka, te aha noa atu hoki a te tangata maori. Rupeke katoa nga, taonga, me nga kai paka- ha i kei tona whare hanga i Waipawa e tu ana hei hoko. PANUITANGA. KO TEOTI WINIRAWE e mea atu ana ki nga tangata maori kia rongo ratou kua ti- mata ia tona mahi Kamura ki Waipukurau. Ko ia kua waiho hei tohunga mahi i nga kaata katoa e hangaia ana o te Parakimete o Waipu- kurau. Tenei ano ona rakau maroke te haere mai nei hei hanga kaata. Ki te hiahia te tangata kia ma- hia tona kaata pakaru, heoi te tohunga hei mahi. E mea atu aua tenei, taua Teoti Winirawe, kia rongo nga tangata he utu ngaware ona utu, he pai tona mahi. Waipukurau, Akuhata 27, 1865. TURANGA TERA HOIHO. E MEA ana a HOURA, kai hanga tera nei, ki nga tangata Maori o Heretaunga kia rongo mai ratou e haere tonu mai ana ki a ia nga utautanga tera pai o Ingarani mai. He mea whakarite marire e ia kia hangaia mai ano; ehara i te mea hanga noa. Ko te ritenga o te utu e ngaware ana. Tuitui tonu ia i te mea pakaru, me ka mauria mai ki a ia. Heekipiri rori. PANUITANGA. KO KAHIKOROWI e mea atu ana ki nga Maori o Heretaunga kia rongo ratou kua- timati ia tona mahi hanga tera hoiho nei, pa- raire hoiho, kara hoiho, me nga mea mo te hoiho to kaata, me nga mea hoiho katoa. Ko tona whare kei te Heekipiri Rori, i te ritenga o te whare parakimete, i raro mai nei o te Peeke. E mea ana taua pakeha kia whakamatau nga tangata ki tona mahi. Akuanei hei te kitenga i te pai o te mahi, i te iti o te utu, ka hokihoki tonu mainga tangata kia mahia e ia o ratou tera.