![]() |
Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 4, Number 14. 24 October 1867 |
![]() |
1 1 |
▲back to top |
TE O AH U R I R I. "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 14. ] NEPIA, TAITEI. OKETOPA 24, 1867. [VOL. V. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua tae mai te reta a Nguha o Pata- ngata mo nga mate " rongo tainui, " he wha- kahoki mo a matou korero i te a nuipepa. E tika ana tana tupato mo runga i te tono moni hei whakarite i nga nama. Otira ekore e e taia te ata korero i konei nga ritenga o taua mahi —engari he mea whakaora ia i te tangata ki te mea ka ata whakahaerea nga tikanga. Kia mohio koutou nga tangata e korero ana i tenei nuipepa kua tata nga o tenei tau—te tau wha o te Waka Maori i mahia ai. Kua ki atu ana matou ki a kou- tou i mua atu na he tau whakamatau tinei na te Kawanatanga ki to koutou whakaaro mehemea e paingia ana e koutou tenei rite- nga e tukua nei nga nuipepa ki a koutou; ki te paingia e koutou ma koutou ano e utu te- tahi wahi, ki te kore ka kore hoki te Kawa- natanga e utu—ka whakamutua e te Kawa- natanga i tenei tau te homai moni ma nga kai mahi. Engari ki te koutou katahi hoki te Kawanatanga ka pai kia apiti- kia mai etahi mo nei ki a koutou kiu ai. Na, kaore ano he moni koutou kia tae mai i tenei tau—engari ano era tau kua taha. Ki te penei tonu koutou akuanei mahue ai tenei hanga i matou hei hanga pai mo koutou na koutou i kite be hanga kino, e hira ake no to koutou matauranga i to matou ki nga hua o tenei mea. Tenei etahi tangata o Tutaekuri kai te ki tonu mai ki a atu ana ki a ratou, te tangata tiaki o te ka ki mai taua tangata he nui nga nuipepa kei tona whare e takoto ana na nga tangata te kore e tiki atu ki reira. Heoi mutu nga ki mai ki a matou engari me tiki atu i o koutou nuipepa ki te whare takoto- ranga.
![]() |
2 2 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. te Kawanatanga; nga hoia o te Kui- ni, me nga Mirihia me nga Waratia o te Kuini e haere ana i runga i nga mahi o te Kuini me a ratou hoiho me a ratou kaata; tetahi hoki, ko nga hoiho noa atu me nga kauta noa atu e haere ana i runga i nga mahi O O Kuini. Tetahi ritenga o taua Ture he ritenga mo te tangata e whai ana kia kore ia e utu i taua Keeti, (ura mo te tangata e mahi tahae ana); e kiia ana me utu taua tangata i nga moni e kore e pahika atu i te rima pauna, apiti atu hoki ki nga moni mo te Keeti—me mahi i roto i nga Kooti Whakawa e riro mai ai. Tetahi tikanga o taua Ture ko nga moni e riro mai ana i taua Keeti ka whaka- paua i runga i te whakapainga o nga rori e rua—ara, te rori haere atu i Nepia ki Hawheraka, me te rori haere atu i te Awapuraho ka haere ki te Puketapu. Na, kia rongo mai koutou, ehara tenei i te mahi hou; ehara i te mahi i whakaritea mo konei anake ano. Kei nga kainga pakeha katoa taua ritenga, kei Ingarani, kei nga kainga katoa atu o rawahi; tenei hoki kei Po Neke, kei etahi atu kainga o tenei moutere. Ko tenei kainga i hapa i nga takiwa kua hori nei: he mea hoki e hua ana nga moni o te Kawanatanga i era takiwa hei whakamahi i nga mahi o tenei kainga. Ko tenei taki- wa kai te kore e rawaka nga moni o te Kawanatanga ki nga mahi, na reira ka whakaturia tenei Ture. He mea tika hoki ia kia utu te tangata e takahi ana i te rori mo te whaka- paitanga o te rori i haere ai ia. I mahia hoki nga rori o te Kawanata- nga hei haerenga mo te tokomaha, a he mea tika rawa hoki ia kia utua e te tokomaha te mahinga o aua rori me ka kino i te takahanga, i te aha ranei. Na, ko te tikanga tenei i whakaturia ai te Keeti—hei kohi- kohi moni hanga mo te rori. KO NGA UTU ENEI MO TE KEETI: — s. d. Mo te Terei e toia ana e te Kau... 2 6 Ki te hira ake i te rua tana te tau- maha, hui ki nga utunga o ru- nga......... 5 O Ki to hira ako i te toru tana mu te hawhe te taumaha, hui ki nga uta- nga o runga......... 7 6 Mo te Tenei mo te Kaata mo te aha ranei e hira ake ana i te hoiho kotahi ki te to... 16 Ka hira ake i te rua tana te tau- maha, hui ki nga utunga... 3 O Ki te hira ake i te toru tana me te hawhe te taumaha, hui ki nga utanga o runga...... 4 6 Mo te Terei, mo te Kaata, mo te aha ranei, e toia ana e te hoiho kotahi......... 1 O Ka hira ake i te rua tana te tauma- ha, hui ki nga utanga o runga... 2 O Ka hira ake i te toru tana me te hawhe te taumaha, hui ki nga utanga o runga...... 3 O Mo te Hoiho, mo te Kaihe, mo te Miuru ranei......... O 6 Mo to Kau, mo te Kuri Taringa pihi noa atu ranei......... O 1½ Mo te Hipi, mo te Naninani, mo te Poaka ranei...... O 0½ Ma te Kawana e whakaaetia tenei Ture katahi ka tino tu ia hei Ture mo konei. No te Manei te 21 o nga ra o te marama nei ka hui nga rangatira maori ki Pakohai. Hui katoa nga tangata i tae ki taua huinga ka taea pea te kotahi rau e rima te kau. Te tikanga o te hui he kimi ritenga mo O te mahi o nga Hau Hau o Wairara- pa e haere mai nei ki Heretaunga poti haere ai. Ko te Makarini te rangatira pakeha i taua hui; ko nga pakeha noa atu ko Kaka kai ruri whenua nei, raua ko Teoti apiha no nga hoia pakeha i noho ki Waipuna i mua ra. Nga rangatira maori i taua hui ko Tareha, ko Renata, ko te Hapuku, ko Karaitiana, ko te Mo- kena o Waiapu, ko Paora Matenga o Taupo, me etahi atu. He raru- raru no te Kai Tuhi o te Waka Maori i kore ai e tae atu ki reira whakarongo ai ki nga korero hei korero mo to tatou niupepa kia rongo mai era pito o te motu ki te wha- kaaro o Ngatikahungunu ki nga mahi poauau a te Hau Hau. Otira kua rongo matou kua oti i taua hui kia haere te Hapuku ki Wairarapa ki te korero ki nga Hau Hau o reira kia whakarerea, ta ratou mahi pohehe, kia noho atu hoki ratou i tenei kai- nga—koi haere mai ki konei wha- kararuraru ai i a tatou. E kiia ana he kupu ano i puta i taua hui mo te whiriwhiritanga o tetahi rangatira maori mo tenei tai hei tomo ki roto ki te Hunanga o te Kawanatanga o te motu. He mahi hou tenei ki nga iwi maori; he maha nga tikanga me nga whakaaro hei kimihanga mo te katoa i runga, i tenei ritenga hou. Te ritenga a te pakeha i runga i te- nei mahi he karanga hui tetahi, he hui kimi i nga tikanga hei whaka- putanga mo to ratou tangata ki roto
![]() |
3 3 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. ki te Runanga; he panui tetahi, he panui i roto i nga nuipepa na tenei tangata na tenei tangata i tana wha- kaaro i tana whakaaro kia rongo te katoa, hei rapunga mo ratou, a ka kitea te ara tika. E mea ana matou kia whakaaturia kia koutou a tetahi takiwa ake nei nga tikanga o nga Ture a te pakeha e takoto nei mo runga i te Potitanga, i te Kaiwhiri- whiritanga hoki, o te tangata, e tukua ana ki te Runanga—hei tauira, mo koutou ki runga ki nga mahi pera a muri ake nei. NGA MOUTERE O TE PITI EAI TANGATA. TENA pea kua rongo o matou hoa maori ki era moutere o te Piti. Kai te moana i te taha kapekape o Niu Tirani aua moutere e takoto ana—ko te ingoa o ana tangata he Piti ano. He ta- ngata maori aua tangata; ko to reo ka whano rite ki to konei reo. Ka haere atu ki reira, te pakeha, reo maori o konei e kore e ngaro i a ia to reira, reo —e kore e roa ka mohio ki te korero ki o reira tangata. Kotahi ano pea te putake o nga maori o konei, o Piti, o Rarotonga, o etahi moutere maha atu hoki, i enei moana; inahoki e ahua rite ana te reo me te tu o te tangata. E- ngari kaore ano kia whitingia nuitia etahi o aua moutere e te maramatanga o te Whakapono. Ko nga Piti ma- rire nga mea e noho tona ana i roto i te pouritanga. Ko nga mahi o reira he kohuru, he patunga, tapu, he kara- kia whakapakoko, he aha noa atu. Kotahi te ritenga whakarihariha rawa o reira; ara he nonoti i nga wahine me ka mate o ratou tane—he mea kia haere tahi atu te wairua o te wahine i to te tane, koi noho i te ao nei riro i tetahi tangata. Kaore hoki e waiho ma te tangata ke e mea; ma te wahine tonu ano e tohe kia whakamatea ia kia whai atu toua wairua i muri i toua tane. He mea ano ma te tama e nonoti i te kaki o toua whaea kia whai atu te wai- rua ki muri i tona papa. Inaianei kua puta mai te rongo o te matenga o tetahi minita pakeha o reira, ratou ko ona hoa maori kai whakaako— ho: mea kohuru katoa tokorua tonu nga morehu. Ko rewa te ingoa o te mou- tere i patua ai. He haerenga atu no taua minita i nga kainga whakapono i te taha moana ka hawe ki te kawe i te Rongo Pai o te Atua ki nga iwi e noho he ana i uta. Haere tonu taua minita ku tae he kainga ka noho ka karakia, ka tae he kainga ka noho ka karakia, me te ahua pai tonu nga tangata. whenua ki a ia. Katahi ka tae ki tetahi kainga ki uta, he kainga kaore ano kia taea noa e te minita te haere i mua atu—katahi ano ki a ia. Tapoko tonu te minita nei ratou ko ona hoa ki roro ki te pa; katahi ka ki atu ki te rangatira o taua iwi kia tukua mai tetahi tangata hei whakaatu i te hua- rahi; ka ki mai te rangatira kia noho ratou i reira i taua po, hei te ata ka haere me te kai arahi i a ratou. Noho tonu ratou, moe iho. No te meatanga atu kia tahuri mai taua rangatira ratou ko tona iwi ki te Whakapono. ka ki mai e pai aua ia kia whakaaturia te huarahi ki a ratou, tena ko te Whakapono e kore ia e pai ki tena—ki te puta mai nga minita me nga kui whakaako ki tona kainga ka patua e ia. I te aonga ake ka ki mai tana rangatira kia hohoro te haere, e taka ana nga kai arahi ki te haere. Heoi, ka whakatika te ope ra ka haere; kotahi te rangatira o taua pa i haere i mua o te ope ko tetahi i muri, ko nga tangata noa atu o te kainga i muri rawa e whai haere ana. He hua- nui whaiti te huanui i haere ai he penei me nga huanui maori o ro ngahere i tenei motu. Tae kau ana ratou ki reretia, e te rangatira i muri, tona toki ki te kai whakaako e haere ana i mua tonu i a ia, Te pa te toki ki te tangata, pa ke ana ki te pouaka e wahaia ana i runga i tona tuara. Kaore i rua whi- unga o te toki kua mahue te pouaka kua rere te tangata ra ki tahaki i ro ngahere huna ai i a ia. a titiro mai ana i reira ki te matenga o nga hoa; ko raua ko tetahi anake nga morehu, ko Hahi i male katoa —tokowhitu nga maori hui ki te minita ku tokowaru. Ko te minita e haere una i muri tonu i tera rangatira i mua. No te omanga o te tangata i te pouaka ki ro ngahere ka tahuri mai te minita ki muri ka karanga ki te tangata e patu ana i ona hoa haere; —"Kati! Kati. " Katahi tera ka whiua te toki o tenei rangatira i mua pa tonu ki te te minita i a ia e titiro whakamuri ana ki ona hoa e patua ana—a mate rawa hoki ko ia. Katahi ka hamama nga waha o aua rangatira taua rua ki te karanga ki o raua nuinga. Te taenga ake o te nuinga ka patupatua katoatia te ope nei, mate katoa; tokorua tonu i puta. ko nga mea i oma. Katahi ka toia nga tinana ki ro pa ki runga, rawa takoto ai. Ka mutu ko etahi ki te tahu i nga hangi ko etahi ki te tiki i nga tangata o etahi pa kia hui mai ki te kai i ta ratou kai. Ko te Peeka te ingoa o taua minita he tai- tamariki tonu—no te Hahi o Weteriana. I a Hurae tana kohurutanga i te mara- ma katahi tonu nei ka hori. Kaore he Kawanatanga pakeha i aua moutere, he noho noa atu ta nga pakeha i raru i te inana o nga rangatira maori. Kotahi ia te tino rangatira nui o aua iwi, kei nga kainga o te taha I moana e noho aua. Ko te matenga
![]() |
4 4 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI. o te minita nei ka haere nga pakeha ki taua rangatira kia tukua e ia he tanga- ta whiu i te iwi kohuru nei—whakaae tonu ia. Ka ki mai kia mutu te hau- hake i nga kai ka rewa ona taua e wha; ka mau nga tangata nana i patu ka whakamatea e ia, ko etahi me here- here — ko Thakomapau toua ingoa. Kotuhi te manuwao o Ingarani, ko te Piriki (Brisk) te ingoa, kua rere mai i Po Hakene e rere aua ki taua whenua o te Piti ki te uiui ki taua kohuru- tanga. Hei tera nuipepa pea whaka- puta ai e matou etahi kupu mo taua whenua ratou ko ona tangata. HE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHI MAI Rangitikei, Te Reu Reu, Hepetema 16, 1867. KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. E hoa e te Karini, tena koe. Tuhia atu tenei reta ki te perehi o Ahuriri hei panui kia kite te Kooti Whakawa Whenua Maori me nga tangata Maori katoa e noho ana ki waenganui o te motu nei, ara ki Taupo. Tenei nga take i tuhi atu ai matou nga tangata o Rangitikei ki a koe, ko te tuku a nga tangata o Taupo ara a Hitiri te Paerata ratou ko ana hoa i Titiraupenga me Kaingaroa katoa e tata ana ki te moana ki Taupo. Kia rongo koe e nga tangata nana taua mahi e he ana ta koutou mahi i tena whenua, e tahae ana i o etahi piihi whenua. Ko tenei whenua, ko Kaingaroa ko Titiraupenga, no Ngatitoa tetahi taha, no Ngatiwairangi tetahi taha, no Ngatikiri tetahi taha, noku no Ngatipikiahu tetahi taha a te Papa; no Ngatingarongo ki a Ihakara Tukumaru a Mangawhio. Ko Kaingaroa (koia hoki e he ana) no Ngati- raukawa katoa e noho atu nei e noho mai na i raro na. Koia hoki e Hitiri Paerata, e koutou ko ou hoa, puritia ta koutou mahi he, kei waiho hei take he ki kona. Koia hoki e te Kooti Whakawa kaua tenei whe- nua e tuku ki te Kooti Whenua Maori i Taupo; kaore matou e hohoro atu. Kite noa ake matou i te nupepa kua tata te pau nga ra o Oketopa, ara te 28. Ko tenei me mutu taua korero whenua ki Taupo. E- ngari me korero maori marire matou nga tangata maori; kia mutu pai nga ritenga maori ka tuku ai ki te Kooti Whakawa. E hoa e te Tumuaki o te Kooti Maori, ki Taupo ranei, ki Maketu ranei, ki Nepia ranei, ki Po Neke ranei, be Tumuaki koe no nga maori—na kia pai to ritenga ki taku panui, he marama tuku ritenga he be no te ritenga a Hitiri. Koia au ka panui nei kia haere pai nga ritenga. Mehemea he ekaeka mo ia tangata mo ia tangata o Hitiri ratou ko ana hoa e mau i roto i te nupepa i kite nei matou, e he ana—ka tango noa te Kooti, ka tango noa a Hitiri ma. Na NOA. Te RAUHIHI. [Tae rawa mai tau reta e Noa kua oti tera nuipepa te ta. Ka, mahara ana matou e kore e rokohanga e tenei nuipepa te tunga o te Kooti e ki na koe ki Taupo; na reira i te taenga toutanga mai o tou reta ka hoatu e matou ki te Meera—kua riro atu tena ki te Tumuaki o te Kooti Whakawa Whenua Maori ki Akarana, mana e wha- kaaro atu. Kua tae atu pea ki a koe te whakahoki a matou ki taua reta au, na te Meera ki Po Neke i kawe atu. ] E rongo hakiri ana matou tena e u mai ki Nepia nei a te Kawana i tona haerenga mui i Po Neke i te mutunga o tenei marama —ara, i tona hokinga ki tona kainga ki raro. Hei te waru o nga ra o Noema e takoto ake nei ka turia tenei Nohoanga o te Hupi- rimi Kooti ki Nepia nei; ko te Kooti ia o runga ake o nga Kooti Whakawa katoa o te mutu. E mea ana te Kawanatanga kia hangaia he Whare Herehere i te Whataapuka. Me tupato koutou nga tangata kai waipiro kei mau koutou i reira. Mea ake ka tae mai ki Nepia etahi o nga hoia o te Kuini ki konei noho tonu ai—e rua rau ratou e kiia ana. No te Rangapu te te kau ma waru aua hoia. Ko etahi (e ono rau) o taua Rangapu hei Akarana noho ai; ko etahi (e rua rau) hei Taranaki; ko enei hoki (e rua rau) hei Nepia noho ai. He tika hoki! Ka ai he tangata hei hoa tiaki mo tatou i to tatou kainga. HE PANUITANGA KI NGA RA- NGATIRA O HERETAUNGA. TENEI ka tu taku whare hou i te rori e haere mai nei ki Nepia i te taha ki waho atu o te whare paparikauta o te Kira—hei toa hoko Parau, Rakuraku, me nga mea ahu whenua katoa. Tetahi, ko nga mea katoa mo te hoiho to kaata, mo te kau to terei hoki; me nga mea rino katoa mo te hanga whare, mo te taiepa, mo te keeti, mo te aha noa atu. He tini noa atu hoki etahi mea kei au e takoto aua. he Toronaihi, he Naihi noa nei, he Kani, he Waru kamura, me nga mea katoa atu o te mahi kamura. Tera hoki etahi hanga tu ke kei au e tu ana. e kore e taea te whakahua. No taku tahuritanga ki tenei mahi ki te hokohoko ka ki au kia pai he hanga ki taku whare kia ngaware hoki taku hoko. Na, kua pono; kua kite katoa nga pakeha o Nepia i to pono o taku ki. Tenei taku hanga hou ka tata te tae mai i Ingarani, he mea tapahi tarutaru kai hoiho nei. Kaore ano kia kitea he hanga pera i tenei kainga; katahi ano ki au nei—he hoiho maua e to haere i waenga. Me haere mai koutou ki te whakama- tau ki taku whare, a ka kitea e koutou te he o te taonga ka noho atu. Na PARAKIRINI TAKIPATA,
![]() |
5 5 |
▲back to top |
TE WAKA MAORI O AHURIRI, (WHARANGI PANUITANGA. ) WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakahu tane katoa, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WlREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1857. WHAKARONGO MAI KO au ra ano tenei ko NOIHU kei Nepia nei ano e noho ana, e hoko- hoko tonu ana i te taonga. Kua tae mai koutou ki toku whare, kua hoko koutou i aku hanga, kua mohio koutou ki te ahua. Engari tenei nga mea hou kaore ano koutou kia kite. Ko nga tupeka o taku whare he mea kua oti te tapahi, kua oti te mirimiri— he huri nana i tapatapahi, e tu nei kei roto i taku whare. He tupeka pai rawa, he reka; te mate tapahi, te aha—ko te puru tonu, kai tonu. Kei tetahi taha o te rori i te Whare o te Kawanatanga i Nepia. Na ERUETI NOIHU. Nga Koihi e huaina ana na KAPE MA. TUATAHI ano ka puta mai enei tu Koihi ki konei. Era koihi i mua e mutu mai ana i Waipawa tana haere. Ko enei koihi ka haere tonu atu ki Waipukurau. Hei te Turei te 8 o nga ra o Oketopa ka timata te haere atu i Nepia aua Koihi i waenganui o te whitu o te wara o nga haora o te ata; a ka penei tonu i nga Turei katoa. Te utu mo te tangata eke ki runga mo te haerenga atu mo te hokinga mai ranei, koia enei: — Ka haere atu i Nepia ki te Papa- rikauta i te Arawhata hou i Nga- ruroro, te hokinga mai ranei... £0 4 O Haerenga Hawheraka...... O 6 O „ Pakipaki...... O 8 O „ Tu Aute...... O 12 6 „ Kaikora...... O 14 O „ Waipawa...... O 15 O „ Waipukurau...... 1 O O Ka hoki mai i Waipukurau i te ata o te Parairei i waenganui o te ono o te whitu o nga haora—penei tonu i nga Parairei katoa. Na A. PITA MA, Nga tangata nana. TENEI TE HOKO NGAWARI KEI TE TOA O TE HUTANA KAUA KO TE EAWINI. KUA kite koutou i to maua whare nui i Nepia kua tomo tonu nei i to hanga. Ekore e taea te tatau i nga hanga katoa o to maua whare. Kua kite ra hoki koutou kore rawa tetahi mea e ngaro ana—te mea rahi, te mea paka, te kakahu, te kai, te aha noa atu. E utaina tonutia mai ana i Inga- rani o maua hanga i runga i nga kai- puke katoa o rawahi o u mai aua ki Nepia. Kua puia te rongo ki nga pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o nga hanga o tenei whare—ko ta ratou whare hoki ia e mai mai nei ratou ki te hoko. Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei whare. Ko te tangata e hiahia ana kia ata tau ki tona tinana, he kahu mona me haere mai ia ki a maua. Haere mai whakamatauria. Na te HUTANA raua ko te EAWINI. Nepia. Akuhata 29, 1365. NGATA HAERE HOIHO TENEI au to koutou tangata tohunga ki te hanga hu mo nga hoiho! Ka hiahia te tangata kia wae o tana hoiho me haere mai ki au ki te tangata, hou whakamatau ai kia kite koutou i te mahi pai. Tetahi o aku mahi he hanga parau whenua. Ka mahia e au te parau pakaru, anana ! me te mea he parau hou tonu ! Ko taku whare ko te whare paraki- mete i runga mai o PUKEMOKEMOKE. Kua riro hoki i au taua whare. Haere mai whakamatauria te tangata hou • Na WIREMU ROPITINI. Nepia, Pepuere 22, 1867.
![]() |
6 6 |
▲back to top |
![]() |
7 7 |
▲back to top |