Te Waka Maori o Ahuriri 1863-1871: Volume 5, Number 1. 05 March 1868

TE C AH U R ! R I. . "KO TE TIKA, KO TE PONO, KO TE AROHA. " No. 1] NEPIA, TAITEI, MAEHE 5, 1867. 8 [VOL. V. HE KUPU ATU ENEI KI NGA HOA TUHI MAI. TENEI kua riro mai te 10s a te Minita o te Katorika i Miani mo tana nupepa—tira, a Kene (Rev. Father Reignier) Kua tae mai hoki a te Korana pakeha o Mangatarata—te 12s. OPOTIKI. I KORERO matou i tera nupepa ki te riri a te Hau Hau raua ko te Pakeha i Opotiki. Katahi matou ka ata rongo ki tetahi wahi o te ko- rero. Ko te korero tenei. Kua mea noa te Urewera kia huaki mai tana riri ki Opotiki, ko nga ope hoki o taua iwi kua noho noa atu i pahaki atu o taua kainga whakamo- moka mai ai ki te patu tangata mana. He hoha anake te pakeha ki ta ratou mahi whakawehi no reira ka whakatika te tohu a te pakeha i te po o te 8 o nga ra o Pepuere ka haere atu ki te parae ki Waimana— e whitu te kau ratou. I te ata po o te tekau ma rua o nga ra ka tae ohorere ratou ki runga ki tetahi kainga hou e tata ana ki te pa ta- whito ki te Rakuraku. Na te ka- wenga o te hianga ka puta tetahi o nga pakeha ki mua, ka oho mai nga tangata o te kainga, ka puhia te pu a te pakeha ra ka mate tona tangata. —ko tetahi pea o nga mataara. Ka- tahi ka rere mai tetahi ki runga ki te pakeha ra patu ai, ka whakarere atu te whiu o te pu a te pakeha ki runga ki te angaanga—potapota noa te raparapa. Katahi ka tae ake nga hoa ka pipiri te riri a tetahi a tetahi i roto i te pouritanga. Te mutunga iho ka mate rawa tokotoru o te Hau Hau, tokorima i tu a kiko—tokorua o te pakeha i tu a kiko, kaore he mea i mate rawa. I te aonga ake o te ra ka kitea etahi kainga o te Kau Hau i runga i nga hiwi, katahi hold ka huaki mai te pupuhi a tetahi. No te meatanga o te pakeha kia reia taua kainga ka titiro atu to ratou rangatira (Major St. John) ki te poupou o te huanui, ki te teitei o te rarauhe hei nohoanga pehipehi, ki te huhua hoki o te tangata e rere mai ana i etahi kainga, katahi ka mahara ekore e taea te amo i nga O mea. tu i te roa o te whenua i te to- koiti hoki o ratou, no reira ka kara- ngatia kia whakatangihia te piukara kia hoki mai ona hoia. Heoi, ka hoki mai ratou, haere tonu mai ki te kainga ki Opotiki. Ko nga mea tu a kiko o te Hau Hau i whakarerea atu ki reira takoto ai, ma ona hoa e tiki e amo ki o ratou kainga. Ko- tahi te raiwhara i riro mai, te kau , nga pu maori tupara nei—ko enei i whatia tonutia i reira ano. He ka- riri etahi i riro mai. Waiho atu e te tima (Sturt) e whakamene ana te Hau Hau. No te taenga mai o te tima ki Nepia ka tikina atu nga hoia i noho ki Waipuna, no te ahiahi o te Ratapu ka tae mai ratou ki te Whataapuka ka eke tonu ki runga ki te tima; no te Manei te 2 o nga ra o Maehe nei ka rere ki Opotiki— e 70 ratou. Ko Meiha Pereiha te rangatira i haere i a ratou. Te tae- nga atu ki reira apopo ake nei ekore pea e roa te puta mai ai he rongo riri ki a tatou—katahi hoki ka ahua tokomaha nga pakeha ki a ratou nei. MEA ake tae mai ki Nepia nei te- tahi kaipuke uta waro mai no Pei- owhairangi (Bay of Islands) i o Nga- puhi ona kainga. E ki ana ka nui te pai o taua waro hei tahu ahi i runga i nga tima—pai utu i to Po Hakene. E tangohia tonutia ana i tenei takiwa i runga i nga tima ka- toa e haereere ana i tenei moana. He ritenga pai tenei, he ritenga e waiho ai a tatou moni o tenei motu

TE WAKA MAORI O AHURIRI. i konei ano whakahaereere ai i roto i a tatou ano. Ehara te ritenga e tiki atu nei i tawhiti te hanga mo tatou, he whakapau atu hoki ia i nga moni ki era moutere, ka noho moni kore tatou i muri. Engari ka whai mea tatou i konei hei taki mai i nga moni o era whenua (ara, hei hoko ki o reira tangata) katahi tatou ka whai rawa. Ina te kore he rupeke no a tatou moni ki era motu. Na, he tikanga tenei hei whakaaronga mo koutou mo Ngatikahungunu. Me tirotiro koutou ki nga mahi maori e kitea ai e tatou i konei, i to tatou kainga nei ano, etahi o nga mea e hiahiatia ana e tatou, kia haereere tonu a tatou moni i roto i a tatou ano. Ki te mea e riro tonu ana a tatou moni ki era atu wahi, kaore he mea hei taki mai i etahi moni ki konei, penei ekore e roa ka rawa kore tatou. No konei hoki i rawa kore ai to tatou kainga i tenei ta- kiwa, tetahi wahi. He huruhuru hipi anake nana tatou i whakaora. Kowai hua ai ekore e kitea he waro ma tatou i to tatou kainga nei ano mehemea e kimihia ana—he koura ranei ? Engari kia kitea te waro i te wahi e tata ana ki te tunga kai- puke te tika ai. I mua ai he nui te witi e whakatupuria ana e koutou i Heretaunga nei, inaianei kua kore— ko nga kaipuke tenei ki te uta pa- raoa mai ma tatou. He aha i kore ai koutou e ngakau nui ki nga mahi ahu whenua ? Kaua e waiho i te moni reti anake he oranga mo kou- tou. Me tahuri ki te whakatupu witi, kaanga, oti, patiti, korewa, me te aha noa atu o nga mea hei hoko moni. Kaua e waiho ko te pakeha anake hei mahi i nga mahi maori, engari kia kaha te katoa ki te mahi i nga mahi maori e puta mai ai te ora me te rangatiratanga ki runga ki to tatou kainga. Ko te hanga nei ko te ru whenua e puta auau tonu ana i etahi wahi o Niu Tirani i tenei takiwa—ko Heretaunga anake i hapa. Tenei ake pea te takoto mai nei. E ki ana tetahi o nga nupepa o Merepana kua whakaritea e te Kuini ko Kawana Hori Kerei hei Kawana mo te Keepa o Kuru- hopa. Ko ia hoki te Kawana o taua whe- nua i te takiwa i tikina atu ai hei Kawana mo konei—i tona tuaruatanga mai nei. E ki ana ka nui te hiahia o nga pakeha o taua whenua kia hoki ano ia ki a ratou hei Ka- wana mo reira. Ko Kawana Hori Powena tenei kua tae mai ki Po Neke nei. HE KARAKIA MAORI. Ko te Karakia tenei i ora ai a Ngatoroi- rangi i tona rerenga mai i Hawaiki—e horongia ana e te Parata i waho i te moana. Tenei ra te taketake rongo Maruwhawhatu, Heke iho i runga i te waka o Korau, Amo ake taku toki, waiho rua— Waiho ki tua. waiho ki raro, waiho ki te whai ao— Ki te aomarama e maru a kahu e. Tangaroa unuhia ! Unuhia te pou tapu 1 Ko te pou tapu a te Rongomaiwhiti. Ka hinga ki te pou mua, ki te pou roto, ki te pou te wharaua He aturangi mamao, he heke iho i runga i o mata Te ara o Ngatoro e whano ai ki te pouriu- ri, ki te po tangotango— Ko te ara o wai ? ko te ara o Ngatoro ahua te parata— Eke ! Eke ! Ho ! Ho ! Eke ! Eke ! kai ariki uhi e tai ki e. TE WAIROA. KOTAHI te pakeha ko Peka (Baker) te ingoa kua hopungia i te Wairoa—i nga kainga o te Waru Hau Hau nei e noho ana. Whakawakia ana e te Taitene Kai-whaka- wa, whakaritea ana kia toru marama mana ki roto ki te whare herehere kuru kohatu ai mo tona paeketanga i te whenua. He Ture hou nana tenei ritenga, no te tau 1867. Ki taua Ture ka kitea te tangata e paoke rere noa ana i te whenua, e noho ana ranei i nga kainga maori kaore e mohiotia tona mahi e ora ai ia, me kawe ki te whare herehere whakamahi ai i roto i te takiwa kaore e pahika atu i te toru marama. Ko te tangata tenei ko te Peka i kawea mai ki Nepia inanoa nei, he whakapaetanga i te riri ia ki te taha Kuini i roto i te Hau Hau i mua i Waiapu, i hea ranei, — he kore kai-whaki i te korero i tukuna ai. E ki ana hoki i roto ano ia i te Urewera i te riri ki Omaruhakeke i te Wairoa. Mehe- mea e whakawakia ana, ki te kitea te tika o tona tahuritanga mai ki a tatou i roto i te Hau Hau, katahi ka nui he mate mona— ka whakamatea pea. Nga hipi kua utaina atu i Nepia i roto i te marama kua taha nei, i a Pepuere, ka rima mano e wha rau e wha te kau ma ri- ma. Kotahi mano e rima rau e wha te kau o enei hipi i kawea ki Akarana; kotahi mano e wha rau e waru te kau ma rima ki Tokomaru; kotahi mano e toru rau ki Uawa; kotahi mano kotahi rau e rua te kau ki Turanga. Totahi ka pau rawa i te ahi te paraki hoia i Waipuna. No te Turei te 25 o nga ra o Pepuere i wera ai; no te 2 o nga haora o te ata po i kitea ai te ahi, te taea hoki te tini, i te kaha o te hau. Heoi te wahi i ora ko te wahi i nga rangatira, me tetahi whare atu. Oraiti nga tangata o roto—ko o ra- tou kakahu me a ratou hanga e korerotia ana i pau katua. Kaore i mohiotia te mea i wera ai.

TE WAKA MAORI O AHURIRI. NGA MATE O TE MOTU I TE WAI- PUKE, I TE TUPUHI. Ko Heretaunga anake i rakia i te ra i nga marama kua hori nei. Ko etahi wahi atu o te motu nei ka nui te mate i te waipuke, i te tupuhi. Kua mate nga tangata, kua hinga nga whare, kua pakaru nga kaipuke, kua hurihia nga whenua i te waipuke, kua kahakina nga arawhata me nga mira, kua ngaro nga taonga, kua mate nga hipi, kua rawa kore nga tangata. E korerotia ana ka taea te kotahi miriona pauna moni te rite- nga o nga whare me nga taonga noa atu kua ngaro i tera moutere, i o Ngaitahu ka- toa. Kaore i konei anake te paanga o te marangai i pae ai te Etiunga ki uta i te one ki ko mai o Petane—engari i pa taua hau i tetahi pito o te motu puta noa ki tetahi pito, me te pae ki uta nga kaipuke i era atu wahi. Ekore rawa e taea te korero i nga mate katoa o te motu i te wai, i te mara- ngai—kia te kau rapea nga nupepa e kapi i te korero. Kotahi te kaipuke i pae ki uta i Hokianga i taua rangi ano i pakaru ai te Etiunga i konei (te 3 o nga ra o Pepuere) —te kau nga tangata i mate, kotahi tonu te morehu I POTI KUPA kua hurihia te whenua i te wai o te Waimakariri. Mahara ana nga pakeha tera e ngaro rawa te taone i te wai. Me te mea he moana nui tonu te ahua, puta noa ki nga kainga katoa o reira. He maha nga hipi kua mate, he nui nga arawhata (pereti nei) kua riro i te wai. Ko OKITIKI (he taone kei te taha hau- auru o tera moutere) kua mate i te tupuhi. Hinga ana nga whare, nga rakau o te nga- here hutia ana e te hau kahakina haeretia ana me te otaota. Kotahi te wahine i mate i te rakau hinga ki runga ki tona whare. Ko KAIAPOI hoki tetahi kainga kua nui te mate i te Waipuke. Kua riro nga rori me nga pereti i te wai; nga mahinga kai katoa kua tahia atu te oneone mahue iho he tahuna kirikiri: he nui te hipi, te hoiho, te kau, me nga poaka, kua riro i te wai. E mea ana nga pakeha tera e taea te tekau mano pauna te ritenga o nga mea katoa kua ngaro. I WAIKOUAITI e rua nga mate—ko te Waipuke me te tupuhi. Nga hanga o roto o nga toa kei te one i Waikouaiti e putu ana, te kawenga a te wai—nga paraki me nga rakau o te pereti, nga kaho pia, me nga kaho waipiro, nga peeke paraoa, witi, huru- huru hipi, me nga hipi tonu, me nga hoiho, me nga aha noa atu. Kotahi te mira pa- raoa kua riro rawa atu. I TIMARU kotahi te tima i pae ki uta, a pakaru rawa. Kotahi tonu te tangata o runga i mate, ko etahi i ora. Nga hipi i mate i uta i te waipuke he mano noa. Ko- tahi hoki te miri paraoa o tenei kainga i riro, ko te wahine me nga tamariki katoa o te tangata nana, i mate i ro te wai. He nui atu nga whare me nga taonga i riro, ekore e taea te korero. I OAMARU e rua nga kaipuke kua paka- ru ki uta e rua mano e rua rau peeke huru- huru i runga i tetahi. Tokorua nga hera- mana, tokorua hoki nga tamariki, o runga i mate; ko te whaea me etahi tangata atu i ora—na nga tangata o utu i kawe atu te taura hei ara mai mo ratou. Ko nga kainga i OTAKOU hoki kua mate ano i te Waipuke no te awa no Waiareka. Tokoiwa nga tangata i mate, he wahine tetahi. Tokotoru i mate i tetahi wahi atu. Ko nga whare riro i te wai, me nga hipi, me nga taonga katoa atu, he nui rawa. Heoi, i te tangi tatou ki to tatou mate i te maroke o te whenua—ina te kore ko nga mate o era kainga. Kati tatou te ki he mate to tatou; engari me whakapai tatou ki te Atua nana tatou i whakaora i roto i enei mate nui o te motu nei. He Panuitanga ki nga tangata e whai take ana ki te whenua kia mohiotia ai te wahi me te ra e tu ai te Kooti hei whakawa i o ratou take. Na, he Panuitanga tenei kia mohiotia ai, ko te take a nga tangata no ratou nga ingoa e mau nei i raro, ki nga piihi whenua e mau nei i raro hoki, ka whakawakia a te 4 o nga" ra o Mei 1868 e te Kooti Whakawa Whe- nua Maori ki Te Wairoa Ahuriri. Ko nga tangata katoa e whai tikanga ana mo aua whenua me haere ki reira. Ka oti te whakawa, ka puta te Karauna Karaati ki te hunga i kitea tona tika i te kooti: heoiano he tino whakaotinga tena; ekore rawa e tika kia peke mai tetahi tangata ki muri. Na TIKI, Kai tuhituhi o te Kooti. Kooti Whakawa Whenua Maori, Akarana, Pepuere 19, 1868. Ko nga ingoa o nga tangata no ratou nga piihi, me nga ingoa o nga whenua me te Takiwa hoki. Raimapaha, Hemi Hie, me etahi atu. Ka- huitara, Te Wairoa. Waretawai, me etahi atu. Te Ngaruetepo, Te Wairoa. • Ema Moemoea, me etahi atu. Te Rino- hangi, Te Wairoa. Te Arakou, Erihi me etahi atu. Te Kiwi, Te Wairoa. Ihakara Haeata. Opoiti, Te Wairoa. Rawiri, me etahi atu. Aranui, Te Wairoa. Hopihana, raua Ko Tiemikara. Kawa- kawa, Te Wairoa. Mehemea kua oti enei whenua te Ruri ka kitea nga Mapi i te Kooti o te Kai-whakawa Tuturu i te Wai- roa. Kotahi te pokuru koura kua kitea e te pakeha i o Ngaitahu, e whitu te kau ma ri- ma pauna te taimaha. Koia kei tera tanga- ta—tana moni.

TE WAKA MAORI O AHURIRI. TE POKIHA. Ko te Pokiha tena totahi ka mate i te ma- rama kua taha nei—i a Pepuere. E haere mai ana ratou ko etahi pakeha i Whanga- nui i roto i te Koihi (Hariota nei), e haere mai ana ki Po Neke. I te heketanga mai i te rori i Turakina ka tutakina te terei e piki ake ana. Ka arahina nga kau e te kai arahi o te terei ki te taha ki roto o te rori, ki te taha pari, kia watea te ara mo te Koihi. Katahi ka haere mai taua Koihi i te taha ki waho, te puta hoki i te whaiti o te ara. Ka tanuku te oneone i te taha ki waho o te rori, ka taka atu te Koihi i te pari—e wha te kau putu te teitei o te pari i taka ai me nga tangata i roto. Ko nga hoiho ki hai i taka me te taha ki mua o te Koihi, ara te nohoanga o te Kai whiu. Me i kore te maunu o nga titi kua taka katoa. I kumea. ake ki runga nga tangata ki te taura. Ko- tahi te tangata i whati rawa tona waewae, ko etahi i maru noa iho—engari kaore he tangata i mate rawa. He wahine tetahi he tamaiti tetahi i roto i taua Koihi. Ko te toru tenei o nga oraititanga o te Pokiha—te tuatahi, i era whenua i Uropi, i taka ano i te pari raua tahi ko tona wa- hine; te tuarua, i te Weta Inia i nga ru whenua i korerotia i te nupepa o te 9 o Hanuere; a ko te tuatoru tenei i Turakina nei. Kua timata te whakairi haere i nga waea ki runga ki nga pou o te Terekarapi kawe korero e takitutu haere nei i te rori i te Taupata. Ka nui te rawe o te ahua o aua waea e takoto maro atu ana i runga i aua pou—te ara o te uira. Tenei hei te 14 o nga ra o tenei marama o Maehe ka tae mai te Pirinihi o Erinipara ki Akarana, ratou ko ona hoa rangatira. Ko te Makarini hei te Hatarei haere ui ki reira i runga tima ki te whakamene i nga iwi maori o era kainga hei karanga ki a te Pirinihi. Tena te marangai whanoke inanoa nei i puta ki nga kainga o Ngaitahu i te pito rawa o te moutere ki te taha tonga. To- tahi ka rite ki te hua pikaokao te rahi o te huka nganga nei e korerotia ana. Pota- pota noa ana nga karaihi matapihi i te huka te wawahi, matemate noa ana nga manu rere me nga pikaokao ! Kore ana te tangata o te taone i enei rangi, ka rupeke katoa ki te purei hoiho i Mani—te tane, te wahine, te tamaiti, te katoa tonu. Ngaro ana te waha tangata, po ! Me te mea ko ro ngahere. I tenei ra (te Wenerei), i a matou e tuhituhi nei ano, kua kapi te rori i te putanga ki te ta- one i te tangata, i te hoiho, i te kiki, i te hariota—me te mea he ope taua nei te huhua. RE WHARANGI TUWHERA MA NGA HOA TUHl MAI. Taupo, Pepuere 14, 1868. KI A TE KAI Tuiri o TE WAKA MAORI. E hoa, tena koe. Mau e tuku atu aku korero ki te nupepa. Kua kite te katoa, nga iwi maori me te iwi pakeha, i te korero a te nupepa a etahi tangata e noho ana i te pito whakararo o Taupo, e ki ana kua tu te whare manuhiri ki Tapuaeharuru; e ki ana e rua herengi mo te tangata kotahi. E tika ana. Ka koa taku ngakau, ka ora nga manuhiri. Engari, tenei taku whakaaro, kia nui te kai ki runga ki te tepu—te paraoa, me te huka, me te poaka, me te miti kau, me te hipi, me te heihei, me te purini, me te pata, me te toti, me te matete, me te tunu o te paraoa kia pai te tunu, kaua e tunu ki te ahi rarauhe. I runga i enei mea katoa ka hoatu e au te rua hereni. He riwai anake me te paraoa me te ti me te poaka, ekore e hoatu te rua hereni mo nga kai a te kuri. Ko nga kai papai a te pakeha katahi ka hoatu te rua hereni. Kua kite koutou i te whakaatu a Eru Oho te Tahora, a Ihakara Tahere, mo te utu ma- nuhiri mo te perepoti (ferry boat) e ki nei aua tangata kotahi hereni me te hikipene— he kohuru tangata. Ma te tama a te Kuini e tiki enei utu. Taku utu pai mo te pere- poti kia kotahi hikipene mo te tangata, kotahi hoki hikipene mo te hoiho. Ko tetahi o nga korero a aua tangata i ki na ka whawhai te Hau Hau Kingi ki Tapuaeharuru—he tito tena korero. Tona tangata ngutu parau ko Eru Oho te Ta- hora. Kia rongo mai koutou e nga tangata katoa o nga wahi o Kiu Tirani, kua oti te runanga o te Kingi ko te whawhai kua mutu; ko te hoari kua wharikitia ki te whare—kua tuturu enei kupu i te runanga o te Hau Hau. Na to koutou hoa na NGATAMA-A-PUNGA. [Kia hua rawa he kai ma tenei hoa tuhi mai, kia pai rawa he kai, ka ora ia. E ki ana te whakatauki: —"• E rua i torona ai te tau o te ate, he kai, he tamaiti—he wahine ka toru. " Ki to tatou hoa o Taupo he kai anake pea e torona ai te tau o tona ate. Ki ta matou whakaaro tera e ngenge e hemokai te tangata me ka tae rawa atu ki Tapuaeharuru i te roa o te whenua—ekore hoki e whiriwhiria he kai mana. " Piro kai ma te arero e kapekape. " " He nga- herehere, he ngakau, " e ki ana a Ka- hungunu. Ina te kore he kore rawa no te kai. Imua "Ekore e mahue te tatua a Hikakawa, " inaianei e takoto mai ana te kai i te huanui. E pai ana tau e ki mai kua mea nei te Hau Hau kia mutu te riri. Engari kai te kore e whakarongo etahi o ratou ki ta ratou tangata e kiia nei he " Kingi"—inahoki e mahi mai nei i Opo- toki. ]

              TE WAKA   MAORI O AHURIRI,

             Waima, Hokianga,

                   Hanuere 26, 1868.

KI A TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI.

  Tena  ra koe. Tenei ka tukua atu a

matou  whakaaro e noho nei matou i nga

tau katoa kua pahure ake nei taea noatia

mai tenei tau. Koia enei ka timata ake

nei.

   I te oroko timatanga o tenei mea o te

Whakapono   ki enei kainga e toru, ki Wai-

ma, ki te Taheke, ki Omanaia (i timataia i

roto i te tau 1832) ka penei te ahua o te

Whakapono   ki enei kainga e toru me te

tamaiti whanau hou e atawhaitia nuitia nei

e tona whaea ki te waiu i puta mai i roto i

tona tinana. Nawai a, ka kaha te Wha-

kapono  ka tupu haere ka tae mai ko te

Ture o te Kuini ki a Ngapuhi katoa. Ka

 timata ano te atawhai i tenei tamaiti wha-

 nau hou, ara i te Ture. Nawai a, ka tupu

 ka kaha haere enei tamariki, a te Whaka-

 pono raua ko te Ture, ka kaumatuatia, taea

 noatia mai te tau 1846, ka tahuri mai nga

 tamariki nei, a te Whakapono raua ko te

 Ture, hei matua atawhai mo nga tangata i

 atawhaitia ai raua. Koia tenei ko ta raua

 atawhai i puta mai i roto i te tau 1848 ko

 te whakaturanga o nga maori hei Kai-wha-

 kawa. Ka  tu o matou i roto i tenei tau

 hei Kai-whakawa, ko Mohi Tawhai, ko

 Arama Karaka Pi. Nawai a, ka tupu ka

 kake haere. Otira i tupu tahi a te matau-

 ranga raua ko  te kuaretanga taea noatia

 mai te tau 1859, ka puta mai te kuaretanga

 nui te Kai Waipiro ki enei kainga e toru—

 kahore ano i mua atu. Ka timataia tonu-

 tia tenei mahi i roto i tenei tau taea noatia

 te tau 1861—katahi ka tae mai ki a matou

 te utu o te kuaretanga. He pau no a ma-

  tou hipi, kaa, hoiho; apiti iho te tino utu

 nui mo  to matou  aronga atu ki te kuare-

 tanga he paanga no te whiu ki nga tinana o

 nga tangata—hinga  rawa iho o matou ta-

 ngata  i aua tau e 70. No  reira ka kite o

  matou ngakau i te be o tenei mahi o te kua-

  retanga. Ka  penei matou; —" E, katahi

  te mea kino he aronga atu no te ngakau ki

  tenei mea ki te kuaretanga. Te putanga

  mai o tona utu, mate tinana tangata. " Ka-

  tahi matou ka ki; —" Me tango mai e tatou

  te whakatauki a o tatou tupuna i roto i to

  tatou whakamatenga e whakamatea nei ta-

  tou. " Te whakatauki nei; —"E  Tamara

  ma, aua  tatou e whaka u tonu ki te riri;

  erangi, e tamara ma, me haere tatou. He

  toa ano te oma. Ki te whaka u tonu

  tatou  ki te  riri, aianei tatou poto  ai i te

  mate. Ki te haere tatou, a muri atu ano

  kua toa atu tatou. " Katahi matou ka oma

  i roto i tenei mea i te kuaretanga. Ko to

  matou omanga tenei, he whakatu Ture. Ko

  nga Ture i whakaturia e matou e nga ra-

  ngatira e mau nei nga ingoa i nga rarangi

  whakamutunga i raro iho nei (i whakaturia

  i roto i te tau 1861), he tango mai na matou

  i etahi o nga Ture o te iwi rangatira nei, o

  te Pakeha. Ko nga Ture i whakaturia e

   matou he  arai i te waipiro kia kaua e puta

mai ki o matou takiwa e toru nei puta noa

atu i ona rohe katoa, ahakoa pakeha i noho

tata mai ki o matou taha—i whakaae katoa

ki tenei whakaturanga Ture. Te tuarua o

nga mea i kiia i roto i tenei Ture he wha-

katupu i nga taonga nei i te kau, i te hipi.

He whakamatauranga  tenei kia kite ai te

unga o te ngakau o te tangata ki runga ki

te matauranga. Tae noa ki roto ki te tau

1865 ka kite o matou ngakau e he ana ta

matou whakatupu i a matou taonga i nga

tau ka 20 ka pahemo ake nei. Katahi ka

timataia nuitia te whakaturanga  o  nga

Ture ki runga i o matou kainga e 3. Ko

nga hua enei i kiia e matou i roto i te wha-

kakahanga o aua Ture; —

   I. Ko te whenua kia taiepatia ki te taiepa

rere; kai whakatupuria he karaihe mo roto

hei kai ma nga kau, ma nga hipi me nga

hoiho—kia mutu te whakatupu koraha i nga

taonga kia noho rarata a tatou taonga.

   II. Ko te Whakapono kia u tonu i a

 tatou.

   III. Ko te Kura hei whakaako i a tatou

 tamariki kia whakakahangia e tatou.

   IV. Ko   tetahi wahi pai o tatou pihi

 whenua kia wehea hei nohoanga mo tatou;

 me pera ta tatou noho i runga i taua wahi

 me ta te pakeha noho, me noho taone. Ko

 nga whare e tu ki runga ki taua whenua me

 whare papa.

   V. He whaka u tonu i te Ture tuatahi i

 te waipiro kia kaua e puta mai ki aua kai-

 nga e toru nei.

   VI. Ko nga Ture mo nga whenua—ara,

 ko o matou whenua kia ruritia kia Karauna

 Karaatitia te pihi whenua a tena tangata a

 tena tangata.

   VII. Ko nga Ture mo nga tinana o nga

 tangata. Ki  te kohuru  tetahi tangata i

 roto i a tatou nei, ahakoa pononga, rangatira

 ranei, hei taua ra pu ano i hara ai ia hei

 reira ka hopu ka hoatu ki nga ringa o nga

 kai mahi i te Ture. Ki te oma taua ta-

 ngata ekore e mutu te whai i a ia i roto i nga

 tau katoa e ora ai ia. Ki te piri etahi atu

 tangata ki runga ki taua tangata kohuru,

 ahakoa toko 2, toko 3 ranei, me riro katoa

 ratou ki te whare herehere, kia ma te Ture

 'te tangata e whakamate, e whakaora.

    VIII. Ko  nga hara ririki e puta ana ki

 nga takiwa e 3 nei ma tatou ano e whaka-

 wa. Ki te pura te utu Whaine me te utu

 o te whakawa me kawe e tatou i nga tau e

 whakaritea e tatou hei kawenga atu ki te

 Kai-whakawa  Tuturu. Ki te kore e taea

  e tatou te mahi tetahi i roto i enei hara iti

 me tuku atu ma to tatou Kai-whakawa Tu-

  turu e mahi, ara e whakaoti taua hara.

    IX. Ko te whakatupu i te raruraru i roto

 i nga taonga o te tangata mate. I te wahi

  e ora ana te tangata me haere a ia tangata,

  a ia tangata, ki te tuhituhi i ana taonga;

  ara, ki te wehewehe ki tona teina, ki tana

  tamaiti ranei, ki tana wahine ranei, ki ana

  ranei i pai ai i ko atu, hei waihotanga iho

  mo ana taonga; kei waiho hei raruraru me

  te hunga ora i muri i a ia.

TE WAKA MAORI O AHURIRI. X. Ko te kupu e kiia, tonutia nei ki nga Kawana katoa e tae mai nei ki tenei motu, " he piri ki te pakeha"—koia ano tenei, ko ta tatou kupu inaianei he piri ki te pa- keha, kia raua tahi ko te Ture ake, ake, amene tonu atu. XI. Ko te tikanga taua a o tatou tupuna mo te Tapa mo te Ranga mo te Wahine Puhi, mo te Wahine moe taane ina pure- mutia, mo etahi mea atu, ka whakamutua e tatou tenei mea te taua. Me tuku ma te Ture anake a rapu te tika te he ranei o nga ritenga i roto i enei hara. Ko nga tangata katoa e noho ana ki Hokianga katoa e penei katoa ana nga whakaaro me ta matou e whakaaro nei. He kupu tenei ua matou ki nga iwi katoa o te motu nei; — Whakarongo mai. I a matou e noho nei i roto i nga tau ka 35 ka pahure nei taea noatia mai tenei tau hou ka timata nei ka- hore ano tetahi taonga o matou i riro noa i te ringa o te pakeha raua ko te Ture; pihi whenua ranei, kaore i riro noa—he mea ata hoko marie ano i riro ai. Tena ra to Langa e tenei mea e te ata noho, te Pai. Koia tenei e noho nei i runga i tona iti kainga. Aue! tena raia to mea whakatuarea e tenei mea e te tutu—tona painga i puta mai, mate tangata, riro whenua. E hoki, e nga iwi katoa, e hoki ki te oranga kua whaka- rerea nei. Titiro ki nga iwi e ata noho nei; kaore ano tetahi o ratou taonga, whe- nua renei, i runga i to ratou ata noho i riro noa. Koia tenei ko to te atu noho tikanga kua puta ki a Ngapuhi. Na te iwi atawhai nei na te pakeha i tuku mai ona tino Ture he mea na ratou kia mahue o tatou ngakau kuare; koia tenei ko tona putanga be Ka- rauna Karaati, mau ana i te ringa o tena rangatira, o tena tutua, o tena kaumatua, o tena tamaiti, o tena hawhekaihe. Tenei pea etahi iwi maori e mahi ngakau rua ana ki runga ki enei mea e rua, ki te Ture ma nga tangata, ki te Ture mo nga whenua. Ko matou ko Ngapuhi katoa kua tapatahi te ngakau kei runga anake ano i te Ture. Ko enei tikanga na Arama Karaka Pi, na Mohi Tawhai, i whakatakoto ka whakaae nga rangatira katoa o nga hapu e 3 nei. Koia enei ko aua rangatira katoa. Arama Karaka Pi kua mate nei Mohi Tawhai Kaitara Patara Ngamanu Penetana Papahurihia Hone Moka Te Tatua Reihana-Utu Mehaka Wiraha Pi Raniera Wharerau Mohi Wiki Tahi Maunganui Pita Whanga Hoani Tuoro Piri Hahu Te Waharoa Rawiri te Tahua Hone Ihaka Hemi Tauahika Hemi Papakakura Hami te Hotete Puruwhero Pipo Hone Katete Neho Morakerake Wiremu Titore Hone Ngatote Arama Hinaki Houao Rameka Kereama Pihi Eruhiri Wiremu Paati Hone Mohi Tawhai Heoi, na to hoa aroha Na HONE MOHI TAWHAI. [He nui rawa te pai o nga korero o te reta a Ngapuhi nei. Koia ano kei a ratou, kua kitea e ratou te tino tikanga. Mehe- mea i penei te tika o te whakaaro o nga iwi maori katoa o te motu nei kua kore e kitea te riri i Niu Tirani; penei e noho ora ana i te ao nga mea kua mate, kua kore e ma- ringi nga roimata o nga wahine me nga tamariki ki nga taane ki nga matua kua ngaro nei; penei kua kore e riro nga whe- nua, ko te noho he noho katoa i runga i te ora i te aroha. Hei tera nupepa pea puta ai etahi kupu ma matou mo tenei reta a Hone Mohi Tawhai. Na TE KAI TUHI o TE WAKA MAORI. ] TENEI TE TAONGA! TENEI te taonga kei au e tu ana, ara ko aku tera hoiho, ko aku paraire, ko te tini noa atu o nga hanga mo te hoiho, mo te kaata. He mea kawe hou mai no Ingarani, naku ano i kara- nga atu kia tuia mai mo toku whare hei hoko ki nga rangatira o Heretaunga. E tuia ana nga tera, me nga mea ka- toa o te hoiho i tenei whare. Na HOURA. HAERE MAI KI TE KAI MA KOUTOU! KUA tu taku whare taka rohi kei pahaki tata mai o te Peeke o Niu Tirani i Nepia. Ekore e ngaro taua whare i te tangata haere—he whare hou tonu ia, he whare teitei. He nui nga kai e hangaia aua e au, nga rohi nei ano, nga keeki hei kai marenatanga, nga paua, nga kai reka noa atu. He peeke witi (peeke kautahanga nei) etahi kei au e takoto ana mo te hoko. Haere mai koutou ki te whakamatau ki aku kai. Na ANARU PEREEKI, Kai taka rohi. Nepia, Akuhata 29, 1867.

TE WAKA MAORI O AHURIRI. HE TERA, HE PARAIREI. TENEI nga TERA me nga PARAI- REI hou katahi ano ka tae mai i te ringa tonu o te tangata nana i hanga. He mea, hou katoa, ko te utu he iti rawa. Tenei kei te WHARE O RANANA i a Rawhe kei Nepia. Pepuere 21, 1868. E NGATIKAHUNGUNU. ! TI- TIRO MAI! TENEI nga keihi hanga kei au, he mea tae hou mai. Ko te tangata e hiahia ana ki te kai reka, ki te hanga pai, me haere mai ki au hoko ai. Kaore he mea i kore i toku whare, kua kite ra ano hoki koutou. Kua rongo hoki kou- tou ki te whakatauki na; —"Haere mai e whai i te waewae o Uenuku kia kai koe i te kai. " Koia hoki tenei, e rite ana au ki a Uenuku o te Rangi. Ekore e taea te tatau i nga hanga o toku whare. E taea ranei te tatau i te kiri- kiri o tatahi ? Ko te rite hoki ia. Engari me haere mai kia kite. Me haere mai me " te whakapuru ki tahi runga, me te patu ki tahi ringa. " Na TATANA. TENEI TE HOKO NGAWARI KEI TE TOA O TE HUTANA RAUA KO TE EAWINI. KUA kite koutou i to maua whare nui i Nepia kua tomo tonu nei i te hanga. Ekore e taea te tatau i nga hanga katoa o to maua whare. Kua kite ra hoki koutou kore rawa tetahi mea e ngaro aua—te mea rahi, te mea paku, te kakahu, te kai, te aha noa stu. E utaina tonutia mai aua i Inga- rani o maua hanga i runga i nga kai- puke katoa o rawahi e u mai una ki Nepia. Kua puta te rongo ki nga pakeha katoa o Heretaunga ki te pai o nga hanga o tenei whare—ko ta ratou whare hoki ia e mui mai nei ratou ki te hoko. Ko nga kahu tane e tuia ana i tenei whare. Ko te tangata e hiahia ana kia ata tau ki toua tinana he kahu moua me haere mai ia ki a maua. Haere mai whakamatauria. Na te HUTANA raua ko te EAWINI. Nepia, Akuhata 29, 1866. TENEI! TENEI!! TENEI!!. TENEI te take o te tohungatanga kei a maua! Ko te tangata e hiahia ana kia hangaia paitia tona tera me anga mai ki a maua. Ka tukua mai e te tangata tana tera pakaru, taua aha ranei, kia tuia e maua ekore e taro ka oti, to- na otinga me te mea hou tonu te kaha. Tenei kei a maua nga Tera hei hoko, nga Paraire, nga Kipa, nga Wipu, nga aha atu. Ko to maua whare kei te taha o te Peeke o Niu Tirani i Nepia nei. Haere mai whakamatauria. Na KAHIKOROWI raua ko POIHI. - WHAKARONGO MAI. TENEI au to koutou hoa tawhito te noho nei maua ko WIREMU kei te WHATAAPUKA. Kai te hoko tonu maua i nga hanga me nga kai e hiahiatia ana e te tangata maori; —ara, he huka, he ti, he tupeka, he raihi, he paraoa, me te mano kai atu. Ko nga kahu; —he koti, he paraikete, he tarau, me nga kakahu tane katoa, me nga kakahu wahine katoa. E tangohia ana hoki e maua nga kai e whakatupuria ana e nga maori; ara, he kaanga, he witi, he taewa, he aha noa atu. Haere mai ki te tangata tawhito. Na WIREMU raua ko KENERE. Nepia, Pepuere 26, 1867. PANUITANGA. KI NGA RANGATIRA o NGATIKA- HUNGUNU. KO MIRA raua ko RINITE tenei kei Nepia nga tino tohunga hanga whare, me te mano atu o nga mahi Kamura—nga Whatitoka, nga Mata- pihi, nga Keeti, nga aha noa atu. He mea uta mai na maua i Ingarangi ra ano nga Raka, nga Inihi, nga Titi, me nga mea rino katoa, mo nga whare e hanga- ia ana e maua—no reira i kaha ai, he mea whiriwhiri mai hoki. Ko te whare o Karaitiana ma i Tau- pata, i te rori putanga mai ki te taone nei, ua maua i hanga. Ka hiahia te tangata kia hangaia, e maua tetahi whare mona, ka kore ona moni e pai tonu ana maua ki te whenua hei utu. Ko ta maua mahi he mahi hohoro, he mahi He mea ta na HEMI WURU, i te whare ta o te Haake Pei Herara, ki Nepia, i te Taitei i nga rua wiki katoa—tena rua wiki, tena rua wiki.