Nga Hua Mohiotanga 1894-1896: 21 . 15 September 1874

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. TUREI, 15 HEPETEMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara." HE HAERENGA OPE KI WAIKARE- MOANA. Hurae 10, 1874. He panui tenei ki te Kawanatanga mo te haerenga o te Kawanatanga Maori ki Waikare Moananui nama wana, ko nga tangata o Nukutaurua nama tu, ko nga tangata o Nawhaka nama tiri, ko nga tangata o te Waikaki nama poa, ko nga tangata o te Wairoa nama paiwa, ko nga tangata o Mowhaka ka mutu. Nga iwi i haere hui hui katoa enei iwi 300, me nga hawhe ano me nga Pakeha, etoru nga ingoa, ko Erueti Hemara, ko Hemi Witi, ko Te One, katahi ka haere matou ka tae ki Waikaremoana, katahi ka ki nga trangatira o Ngatikahungunu, kia tarai waka, katahi ka whakaaetia e te 300 tangata, katahi ko topea ana rakau, e 2 Kahika, kotahi te Rimu, ka tahi ka mahi ana iwi i ana waka, nga tangata o Mohaka, o te Wairoa, o te Whakaki, ko toku hapu, he iwi kuare, a te Wheta. Na ka oti nga waka o ana iwi, katahi toku iwi ka whanga, kia whakawhiti i Waikaremoana, ka oti hoki nga waka a ana iwi. Na kaore i haere. Katahi ahau ka ki ake, ki toku iwi, ki oku teina, ki tuakana, kia Ihaka Kawheke. E hoa ma me haere tatou ma runga i to tatou poti paku nei, ki ana mai ratou, e kore matou e eke katoa i taua poti, he iti no te poti, tini no matou, ka ki atu ahau ma nga kaumatua te poti, ko nga tamariki, me matua, kati, whakaae katoa ana ratou, katahi ka haere no te haerenga, katahi ano ana iwi mahi waka ki te haere, hei haere ana matou, ka tae ki Motipotiko, haere te moana, haere a uta. E rua nga ana e hoehoe ana ki taua kainga, ka noho i reira kaore i ka te ahi, hei te po kaka te ahi ki roto ki nga whare, he mea puru, nga puareare o nga whare, ki te ota ota kei kitea mai e te hauhau, katahi ka hoatu nga pohatu (kowhatu) ki runga i te ahi, 30 pohatu, e 30 panikena, hei whakawera i te wai, hei ti, kiaora ai te noho. I te awatea, katahi ka noho, ka ore he kupu, kaore he aha, tahuri atu, tahuri mai. I tetahi rangi ka haramai (haeremai) te hauhau, i runga i tona poti, ki te pupuhi mai ia matou i te moana, kati, kaore i haere nga tangata waka, ki te whakatau atu i te atu, e pupuhi mai ana i ana pu, katahi ahau ka karanga ki aku hoa, ki haere mai ma runga i nga waka ana iwi, he paku (iti) hoko no ta matou nei poti, ka toia te waka, tokoiwa nga tangata o runga katahi ka hoe atu, ko ahau i te ihu me taku. Haki, e taku pukapuka, me taku pu, tera ka hoe atu mate ki te poti te hauhau, e pupuhi ana mai, katahi ahau ka karanga atu ki oku hoa, e hoe koutou kia whaka matamatau ahau i taku pu, ki tera taha o te poti, me hoe tatou

kia tata rawa ki te hauhau, katahi ano

ka puhia e ahau taku pu. A tau ana te

mata, ki tua rawa atu o te poti o te

hauhau, kua kite aku hoa i te taonga o

taua mata, mutu ake ta ratou hoe, a

pupuhi katoa ana hoki ratou, katahi ano

karawhiunga pu, ka ona te poti o te

hauhau, no te rua o nga whiunga pu, ka

puhia mai matou, e te kati o te hauhau

i utu tata ano, i roto i te koraha, i roto i

te pohatu (kohatu) me te tangi mai nga

pu, me te umere mai ano kia matou, ka

tahi ka whiua atu e matou, na ka ora

ki ro (roto) ngahere. Karanga mai ai,

"Haere mai ki rawahi nei, tenei te papa-

rehi (paparahi) mo tatou," katahi ahau

ka whakaae atu ka kio atu ahau. "Apopo

a te ata ka whakawhiti atu ai." Hoi ka

hokimai matou, ka moe katoa, kohoa ka

moe , matatu tonu, ki te kupu a taua, na-

nakia, a no te tino ata tu, ka whakaara

ahau i aku teina, i aku tamariki, ka ara

katoa, katahi ahau ka ki atu kia ratou,

tatou ka haere ki te tiki kai, ka whakaae

ratou. Hoi ka tapeke matou katoa,

tuake o ratou 24, ka ki atu ahau 12 ma

runga i te poti, 12 ki ahau, me matua

matou, ka ki atu ano ahau ki nga

tangata mo runga (i te), kia rite tonu te

haere kia tata tonu te hoe ki tooku 12.

Ka mutu enei kupu, ka heke atu matou,

ki tatahi. Te kitenga o nga rangatira o

te Apatu, ka ki mai ki ahau, "Ki te

rapu kai," kaore he pati pati nahaku

(naku) ki ana iwi tera. Ka haere matou

na ko tooku papa kei te mohio tonu ki

ki taku haere, he tangata koroheke hoki

ahau. Tera ka haere matou ka tae ki te

Waerenga, kaa riro nga kai i te hauhau,

heoi tu tonu matou, me taku mahara ano

i roto i ahau, ka tae ake tooku papa a

Pita Tauhou, ka karanga mai ki au "E

pehea ana koe" ka ki atu ahou "E

whakawhiti ana ahau ki rawahi (tawahi),"

ka whakaae mai aia, heoi kahore he

roanga kua eke ahau ki tetahi o nga poti,

me nga tangata 12, ka tae ki rawahi

(tawahi) ka hoki mai ano te poti, ki te

tiki mai i tetahi 12, i taua kaumatua

hoki era e tiaki ana, katahi ahau ka ki

atu ki tooku paha, "Ko te marenga (i te)

poti me ana hoa kia 12, ko ahau (me)

mautu, kia rite tonu to tatou haere, kia

tonu. Koi (ahau i mea ai) ki au kia tata

tonu hoki au ki a koe, mo te whiu a te

hauhau ki a koe, e tata ana, ahau ki a

koe, mo te whiu a te hauhau ki au, e

tata ana koe ki au, ka mutu a maua

korero, katahi ka haere, no te kitenga e

te hauhau, ka haere atu matou, ka

maanu nga waka a te hauhau, ka orua

hoki, mahara noa matou, ko nga wahine,

ko nga tamariki era ka haere ia, a ko

nga taane kei te whanga a riri mai

maana, kaore ka oma katoa ratou, ko te

ahi anake e ka ma nei i tona kainga,

kati mai ia matou, tera ka haere atu

matou, ka tata ki toona kainga, katahi

ka kokiritia, haere te waewae, haere te

pu, ka huai i a matou taua, kati mai ia

matou, ko nga kai, mke nga mea katoa i

mahue i aia, ka mahia nga kai, nga mea,

katoa i reira, ka haere ka titaha re ra,

ka mutu hoki tera kai, ka karanga mai

toku papa, "me pehea tatou" ka ki atu

ahau "me haere, koi ao te ra (i te mea e

marama ana)," ka whakatika tooku papa

NGA HUA O TE MOHIOTANGA Ma nga Tangata Maori. PARAIRE, 18 HEPETEMA, 1874. " Ki a koe tenei, E Kara." Ka mutu ka hoki matou, me te hari ano ki te kaha o te Runga-rawa, ki te kawe atu ia matou ki taua whenua; kaore nei i whiti te 1000 o Ngatiporou o te Pakeha hoki i te haerengi o mua i reira ano hoki ahau i te kawenga i te poti o te Kawanatanga e 6 matou e 2 nga Pakeha, heoi kaore i tae i te 1000, na tenei iwi tutua ka taea. Otiia na tooku marama ki te ata whakahaere i aku mahara, na reira tonu i taea ai. Heoi i tetahi ra, ka whanga ano ahau kia kokiri matou ki nga papa o te hoa riri, kaore he kupu; heoi kaore ano i noa taku mauri ki raro, no te mea kai (kei) te tae mai ano nga pa o te hoa riri. I tetahi rangi ka karanga mai oku papa, "kia whitiki matou i te ata." Heoi kahore he raonga no te taane hoki tera kupu, kite rawa ake nga iwi katoa, ka tu matou (ko) hoku (oku) matua me oku tuakana me aku tamariki, me aka taina (teina) ka tahi ano aua iwi ka mohio e haere ana matou ki te huri i Whakaari i Mokau i Tikitiki-o-Pukehuia i ta Weranga, ko nga pa enei o te hauhau ka tu matou ki runga, ka timata te peru peru E Tama te uaua E Tama te maroro Ina hoki ra Te tohu o te uaua Ka kei taku ringa ringa E mau ana te upoko O te kawau tataki Ha-a-u. Kapai hoki te waewae, me te hapai o te pu ka huri tena mahi; ka timata te karakia, me te whakawahi i nga pu. Heoi ka huri tena mahi; ka haere tonu matou, ko ahau ki mua te kitenga o aua iwi; ka tahi ano ka whakatika aua iwi ki te peru peru. hei aha, ikona mahi ai, haere ana matou i te omanga o te hauhau i runga (o te) pari, e hara pea i te rire i runga (o te) pari hei ora, no te taunga (o ratou) ki raro ka mahana ka, ora ai (ratou) ka oma ano. Kati matakitaki haere (ana) matou, i tona "omanga, ka tata ki Maurea-nui; he puke teitei hoki he pa ano ua te hauhau, i raro iho o Whakaari. No te kokiritanga atu, whati katoa te toru rau; he iti nei nana i wha- kaehe, he oma noa, he ngakau mataku hoki i te hoa riri. Ka eketia a reira kamaka hoki; ka tata, ka tahi ka titiro iho ki roto ki te pa, e puareare ana nga whare; ka tahi ka karanga mai toka

papa me kokiri, ko taku pekenga ki mua oma tonu ahau te ketenga o te katoa ka rere tonu; kua tatu au ki te taha o te pa, ka kite atu au i te tangata rakau. He whakapakoko, ka puhia ata e au, me te mea he tangata ana te ahua, na tu tonu taua rakau i te pu, ka huri ena pa, ko nga tangata kua oma. Heoi ka ki mai a Erueta Hemara ki au kia haere au ki rawahi (tawahi,) ki era pa o te hoa riri, ka whakaae ahau, no te taenga mai o Paora Apatu. Ka ki atu ahau ki aia " E hoa me homai ki au te poti," ki ana au ki au, " Kaore e pai, me noho koe." kati noho ana au, kaore he mea ta to Apatu ki rongoa paitia taua whenua o te hauhau. Heoi kaore koki e hoki toku ngakau haere i nga rohe o taua whenua katoa o Waikare-moana. Heoi ka noho matou i Whakaari, ka hari ka koa te ngakau, ka huri. Ea timata te peru peru e 300 tangata. Riri rawa whakaari ne—e Riro rawa Tikitiki ne—e I te akinga a Tohuriri, Hurori—hu—whatia I to kokota, kokota Eo ata hua. Ka mutu te pera peru, ka timata te haka. E noho ana ano ra Te Kawana I Waikare, e kati ana mai i te hauhau. He wehi pea e, ka tiramarama Te mata o te peneti i Katahi ka tirotiro e Ka kokirikiri ra te toru rau, O Kahungunu, ki Whakaari Horo ana Tikitiki Mau ana te rongo A te Uriwera na E waru tohe tohe EI Arikerangi Tapahia kau eho Pahu, ka mura te ahi. Ka mutu te haka, ka karakia kia Te Runga-rawa, no te mea ko toku tuara tenei. Ko Te Atua i taea ai taua whenua a Waikare te huri e teni 300 tangata. Me mohio oti e nga iwi o runga naka, o raro o era tui atu hoki o to tatou motu nei, o nga motu katoa o te moana; he nui rawa nga Kawanatanga Maori; me nga Kawanatanga Pakeha i haere i mua i runga i te Kawanatanga o te Retimana, ka Kanara Heriki te Kanara nana i kawe te 1000 ki Waikare-moana. Na kihai i taea e taua 1000 hoia Maori Pakeha. Na na tenei 300 ka taea, no te mea ko Te Runga-rawa toku tuara. Heoi ka timata te rongopai a Paora a Ihaka Whanga, a Ihaka Kaiwheke, a Hamana Tiakiwai, a Toha. A katoa (nga) (rangatira no reira ka hoki iho te ringa kaha o Te Runga-rawa ki raro, kua tu ki runga ko te marietaka (marietanga) ta rongo mau ki runga ki te whenua, ki te tangata, na konei i kiia ai he whenua rangatira i naianei taua whenua, na konei i haere noa ai a Rapata ki te kohi mai i te hauhau, na kona hoki i haere ai te Pakeha ki reira noho ai, na te rongopai o enei rangatira a tenei iwi tutua e ki ana nga iwi katoa tenei motu, he kupu he tutua he whakahawea ki ahau. Otira ki aku tuakana, haunga hoki au, he koro heke noa hoki ahau, mehemea ka kite nga iwi katoa i au heoi ka timata te haka rongopai mo hona (mona).

Hoea te waka, o Hoea te waka e Hoea te waka ki Waikare Ki a Hona, ehara i a Hona He mate rongopai I a Kahungunu Tumu tonu, whakaheke tonu Awa awa tonu, ha, ha, haa. Pupu ka mura te ahi, ka pai te waewae me nga ringa ringa, me nga karu o te tangata timataia tetahi haka. Kaore hoki e te mate o te makariri, E hau tonu mai runga o Haumapuhia A ha, ha, he kokiri hoki tahau E te Kawanatanga tautahi te patitiki To angaanga te waru To he, to he koa Pokokohua, hei, ha-a Kapai te waewae me te ringaringa o ta tangata nui atu nga mahi mo Waikare. ae hari hoki no matou, no te horanga o taua whenua ia matou. Heoi ka timata taku haere ki te rapa (rapu) waka morehu i roto i taua moana, na ka kitea nga pa me nga waka, me nga mea katoa, me nga tangata, ko tera, ka ata Whaitia e matou, nga tane nga wahine. Ea noho matou i Whakaari, ka timata nga ra o Hurae; ka tahi ka ki nga rangatira o Ngatikahungunu kia hoki mai, wha- kaaetia ana e te 300, i tetahi ra ka haere a Ngatikahungunu, ka hokimai ki te Wairoa, ka ki mai a Erueti Hemara, me Hemi Witi ki au, kia haere matou ki Tikitiki; whakaae ana maua ko toku tuakana, ko Ihaka Kawheke, me toka papa me Pita Tauhou. Heoi noho ana matou e 39, me nga Pakeha, noho ana matou i reira, ka tahi ka mahia nga haka, nga mea katoa; ka mea mui a Erueti Hemara raua ko Hemi Witi, kia noho tonu matou i reira, kia haere ki Rua' tahuna. Whakaae ana matou, no te 12 o na ra o Hurae ka tae ake te orere a Paora Te-apatu. Otira a nga rangatira katoa, a Ihaka Whanga kia hokimai (matou) ki te Wairoa; Kaore ratou i whakaae, ki ana mai a Hemi Witi kauaka matou e hokimai. Whakaae ana matou, whakaae katoa ana matou ki te noho tonu i Tikitiki; he mea hoki na ana iwi koi (kei) mate matou i te hauhau, he ngakau mataku hoki, ko matou hoki; Kaore hoki o matou nei mataku. He iti nei matou, he nui rawa aua iwi, hoiano ka tae ake te orere a te Kawanatanga kia matou kia hoki mai whakaae ana matou. I te 22 o Hurae, ka haramai (haere mai) matou; ka haere au ki te tahu i te

whare o te Waru, o te Kooti whare pai: ka tahuna e au, me te tima te auahi o aua whare, me te waka a Te Waru; ka pakarua i au, taua waka nui nga tangata o runga 39 topu 39 kete taewa (riwai). Heoi ka hokimai matou, ka tae mai te Peimahita (kai utu moni,) ka homai ta moni, matou e £4 ma te Hoia Maori. Engari pea ia Erueta nga mohi o taua haerenga, i nga hoki te ahua, ware ware ana aku whatu ki te titiro ki aia, i enei tau katoa, kei hea ranei aia e ngaro ana kei Niu Tireni ranei, kei nga motu katoa ranei, aia e ngaro nei, me tana moni; ko matou ke, ko nga tangata nana i taea ai taua whenua; kaore i whanga- inga tikatia e te Kawanatanga, matou ko aku tamariki; ko toku tuakana, ko Ihaka Kaiwheke, me o maua teina, mo Peneneamine Paritutata teina o Ihaka Kai «heke. Heoi e hoa e Te Kawana ta kapu ki a koe, ma te whiri whiringa i aku korero katoa. Ka huri tena kupu; ka tu atu he kupu ke naku ki a koe he kaha ano nga iwi ki te whawhai ki nga whenua katoa, ki aua whenua ki "Wai- kare-moana; kaore e kaha ki au, ho haere noa atu no muri mai, ka haere ano a Rapata ratou ko ana tangata ki te mau here here mai mana i ta matou rongo pai; kahuri te kupu me te mahi aroha ki a koe, ma Te Atua tatou e manaaki, ma na e mea kia neke atu o tatou tau i te ora roa, ka huri Na Pineamine Paritutata teina o Ihaka Kawheke tenei panui ki nga motu katoa o te Ao, me nga wahi katoa o tenei motu o Nui Tireni.