|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 1, Number 20. 13 December 1898 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
TE PUKE KI HIKURANGI
[NAMA 20.1 WAIRARAPA. TIHEMA TUREI 13th 1898.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 1]
Q. Ka pehea koe mo nga mea o ratou i
tuku Pitihana mai hei tautoko i tenei Pire?
A. Mehemea i pena ko etahi anake engari
ko te nuinga kei runga i te whakahe engari
kaore au e tino marama ki ta ratou Pitihana
tautoko.
Q. I ki koe no Maehe te Pire a te Pirimia
i timata ai te kawe ki nga hui Maori i te Wai-
patu ki Waahi (i Waikato?)
A. Ae i whakahe katoa nga Iwi a tae noa
mai ki Papawai i whakahe ano etahi Iwi.
Q. He aha te take i whakahe ai te wha-
katikatika ai ratou i te Pire i te hui i Papa-
wai.
A. Ko te take he mohio no ratou tera ke
atu te tino Pire kei muri atu. .
Q. Ko wai te tangata i tu i roto i taua
hui korero ai tera ano tetahi atu Pire.
A. He tokomaha ano nga tangata i korero
ko au tetahi.
E te Komiti i te wiki tuatahi tuarua e ako-
na ana matou e Wi Pere, e Tomoana me
Tamahau kia tautoko i te Pire, he whakarongo
anake ta matou kaore matou e tukua ana kia
korero he mea tono rawa e au ki te Tiamana
katahi au ka tu ki te korero whakahe mo
taua Pire.
Q. Ka maha nga wiki ka tae mai koe ki
Poneke nei ka rongo ki nga kai-whakamaori
tera ke te Pire be Pire nui matotoru ka hoki
atu koe ki Wairarapa ka rongo te hui katahi
ka timata te whakahe?
A. Ae.
Q. E whakaae ana koe rae haere tatou i
raro i te mana o te "Tiriti O Waitangi?"
A. Ae.
Q. Ae whakaae ana koe koi na he Ture
pumau mo tatou me te rarangi hoko e mau
ra i roto?
A. Ae e whakaae ana au kia whakakorea
taua waahi te kupu boko.
Tiamana, ka nukuhia te Komiti mo te 11
a, m. apopo.
5/10/98.
Te Heuheu by H. Kaihau.
Q. Ko koe pea te tamaiti i tukua mai e
nga rangatira e waenganui o nga takiwa po-
oti o te Tai-Hauauru o te Tai-Rawhiti?
A. Ae ahakoa te roa o te Pire nei e takoto
ana e tae tonu mai ana nga reta a nga Iwi o
Ngati Maniapoto a te Arawa o Whanganui
me etahi Iwi o te Tai-Rawhiti kia tiaki tonu
au mo ratou ko ahau te mangai mo taua 10
mano tangata o te Pitihana aku hoa ko enei
e noho i muri ia au nei.
Q. I rongo ake au kia koe i te ra tuatahi
e ki ana i haere a Timi me te Pirimia ki nga
hui Maori kauwhau haere ai mo te Pire.
A. Ae e wha nga hui nui i te Waipatu i
Waahi (i Waikato) i Whanganui i te matenga
o Taitoko i reira nga Iwi katoa na Timi i pa-
nui te Pire ki nga Iwi i hui ki Whanganui,
ko Papawai te hui tuawha ko te rima ko te
pakarutanga mai ki Poneke nei me nga hui
i konei. •
Q I whakaae i whakahe ranei nga Iwi
Maori ki tenei Pire i roto i nga hui?
A. Ae ko te kupu a nga lwi Maori i roto
i aua hui kaore ratou e whakaae ana engari
no te hui tonu i Papawai ka pakaru etahi ki
te whakatikatika.
Q. A i kite ratou i whakatikatikaia te
Pire i muri iho?
A. Kaore ko taua whakatikatika i takoto
ki te aroaro o te Pirimia kaore i whakaotia,
ko nga hapu katoa o te Tai-Hauauru me te
Tai-Tokerau, me Ngapuhi, me te Rarawa,
kaore i uru ki taua whakatikatika, kotahi to
nu to Whanganui i uru ko te Tamahine a
Taitoko, ko nga hapu i tautoko no Wairara-
pa, Heretaunga, Turanga, tae atu kia Ngati
Porou, otira he maha nga hapu ote Tai-Ra-
whiti, i whakahe me nga hapu o Niniwa, me
nga whanaunga o H. Parata, me nga hapu
o Mohi Te Ataihikoia, me nga Iwi ote Wai-
roa, tae atu ki te Mahia, kaore ratou i uru ki
te whakatikatika, me te Waipounamu, kaore
ratou i whakaae ki tenei Pire, ara kote tino
nuinga o nga Iwi Maori, kaore ratou i pai ki
tenei Pire.
Q. Tera pea e taea e koe te korero mai
nga hapu o te Tai-Rawhiti i whakahe?
A. - Kotahi tonu te Ingoa nui onga Iwi
ote Tai-Rawhiti, ko Ngati Kahungunu, tae
atu ki Ngati Porou, he hawhe tonu i whaka-
ae he hawhe tonu i whakakore.
Koia na hei whakahe mo te ki nei me
paahi mote Tai-Rawhiti anake tenei Pire ka
kitea te pono o tenei korero aku ki nga piti-
hana, e takoto nei.
Q. Tena ranei e kitea he hapu o te Tai-
Hauauru e tautoko ana i tenei Pire?
A. Kore rawa e kitea engari he whakahe
anake ta ratou te Tai-Hauauru te Tai-Toke-
rau, me* tetahi wahi o te Tai-Rawhiti me te
Waipounamu.
Q. Kei te rongo koe ki nga Iwi o te Tai-
Tokerau, e whakahe aua e whakatika ana
ranei kite, Pire?
A. Ae, e whakahe ana ratou i kite ai au
i nga reta e tae mai ana ki te Tiamana, o to
matou Komiti he kai korero ano mo taua ta-
kiwa, kei konei ko tetahi onga tino Rangatira
o reira ko Herepeti Rapihana.
Q. Ki tau titiro iho e pehea ana tou
whakaaro ake mote Pire nei?
A. E tino whakahe ana au mo tenei Pire
katoa, ahakoa nga rarangi i korerotia e au
me a te Iwi i kite ai e whakahe katoa ana.
Tiamana:—
Ki taku titiro i ata korerotia ano pea eia
enei mea ite tuatahi kaore e tika kia korero-
tia ano aua mea.
H. Kaihau:—
Kaore ra i tino marama i a ia i mua.
H. Kaihau.
Q. Mehemea ka whakaae te Pirimia, kia
whakatikatikaia te Pire nei, ko tehea tau e
pai ai kote whakatikatika ranei kote patu ra-
wa ranei i tenei Pire?
A. E rua ahua ote patai nei kia rua ano
aku whakahoki.
Ka whakaae au kite whakatikatika engari
kaua i nainei engari me tuku atu ki te Hui
nui o taua 10 mano tangata ma ratou e wha-
katikatika, mehemea ka kitea e tenei Komiti
me patu rawa atu te Pire, na kote whakaka-
pi mo tenei wa me kati nga hoko mo enei ra
i muri i tenei Paremata, me haere nga Iwi
katoa kite Hai ki Waitangi ka whakatakoto
ai ite Pire ki reira, mehemea ko tenei Pire
kote Pire ranei a H. Kaihau e pai ana, koia
tena te Pire.
Q. I runga i nga patai a Kapene Rahera,
mo nga Mema ote Poari i ki koe me Maori
anake kaua he Pakeha?
A. Ae, i ki au me Maori anake ma te Hui
ote Kotahitanga e whakarite, mehemea ka ki
taua Runanga me Pakeha anake e pai ana.
Q. E penei ana to kupu me riro i ana
Maori he mana hei whakatau i o ratou paa-
nga Whenua?
A. Ac, ma taua Runanga e whakarite
nga paanga ora Iwi oia hapu ma taua Runa-
nga e whakarite he tangata hei riihi atu i nga
Whenua, a ma taua Runanga e whakariterite
nga mea katoa.
' Tiamana:—
He aha rawa te take i mohio ai koe i tenei ra,
kite whakatakoto mai i enei kupu kia penei
te marama i kore ai e peha to marama i tera,
ra i runga i nga patai a K. Rahera, na ko
whakautu i reira kore rawa koe i mohio, na
te aha koe i mohio ai i naianei? '
A. Na te ahua pea o nga patai i runga i
te reo Pakeha i kore ai au e marama tetahi e
korero ke ana hoki au mo nga whakaaro ote
Iwi.
Tiamana:—
Kote ahua o nga patai kia koe, ko au ake
whakaro kia whakina, i nga patai ate Moka kia,
koe i tainahi, kaore i taea e koe te utu kia
pena te marama.
I panuiti aua kupu.
A. Ae, engari ko ta matou tono kia kaua
e paahitia tenei Pire, engari me tuku atu ki
te Hui nui ate Iwi Maori, kaore hoki i oti he
whakaaro ma matou i te poto rawa o te tai-
ma i puta mai ai tenei Pire nui, kaore hoki
i rite ki te Pire tuatahi i korerotia ete Pirimia
raua ko Timi Kara, ki nga Hui Maori.
Tiamana:—
I tenei ra marama katoa koe ki te whakautu
mai i nga patai.
A. Ki taku whakaaro, na te mea i tono
mai ki oku whakaaro ake, i marama ai au
kite korero.
Tiamana:—
I peha ano nga patai kia koe i te tuatahi mo
au whakaaro ake, kaore au e whakahe ana
kia koe engari no te takoto o korero i era ra,
i tenei, ra kua rereke.
A. Na te marama o enei patai mai i pe-
nei ai te puta atu o aku kupu, taku mohio i
korero ano au i roto i etahi whakautu patai
kia au.
H. Kaihau:—
Penei ana to whakahoki mai ma nga Maori
ano e whakatautau o ratou paanga, a e pehea
ana o. whakaaro mo te Kooti Whenua Maori.
A. Ki taku whakaaro kapai ake ta te
Maori whakahaere i to te Kooti Whenua
Maori, tena pea e iti iho nga moni e pau i to
taua Kooti.
Q. Me waiho ano taua Kooti kia tu ana
kia rua ai nga mana whakatau paanga?
A. Kia kotahi tonu, me whakakore atu
te Kooti Whenua Maori.
Q. Tena ko nga whakawa tuarua ma ra-
tou ano e whakahaere?
A. Ae, me nga mana whakahaere katoa
ma taua Runanga Komihana, Kaunihera ra-
e nei whakahaere.
-E RUA PUTANGA O TE PEPA I TE MARAMA.—
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 20.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TUREI 18th 1898.\_\_\_\_\_ [Wharangi No. 2]
Q. Ma taua Runanga e whakatu aua
Komiti e whakamana hoki nga whakatau me
nga Ti-iti, tuku ki etahi atu tangata?
A. Ae, heoi ano te mea e uauatia nei ko-
te mana kia homai.
Q. Ma ratou ano e rehita i roto i tana
Runanga?
A. Ae.
Tiamana:—
He Maori taua rehita?
A. . Ae.
H. Kaihau:—
Ma taua Runanga ano e whakatapu o ratou
Whenua Hei
tuturu mo ratou me nga
tangata rawakore me nga Whenua Kura?
A. Ae, ka taea e ratou ena tu ahua te
whakaoti.
Q. I penei te tino hiahia onga Iwi o te
Motu nei?
A. Ae, ahakoa nga Iwi e whakatikatika
nei, a Wi Pere nei a H. Tomoana, koi ana
nga tangata, tino kaha kite kauhau inga tau
maha ka taha nei tae atu kia Taiaroa mo enei
tikanga.
Q. Ko tehea te Kooti hei titiro ko te Pa-
remata, ko te Hupirimi Kooti ranei, mehe-
mea ka puta ake tetahi raruraru nui i
waenganui i nga Iwi e rua i taua Runanga
ranei?
A. Kote mea pai ma tenei Paremata, e
whakaoti ma te Hupirimi Kooti ranei.
Q. E ki ana koe koia nei te whakaaro o
nga Iwi o te Motu nei, tena ranei e whakaae
katoa nga Iwi o te Motu nei, ki enei take e
korero nei taua?
A. Ae, ka whitu tau i tu ai nga huihui
ote Kotahitanga, a, e tae katoa ana nga Iwi
ki aua hui koia nei o ratou whakaaro.
Q. Mehemea kei roto katoa aua tikanga
nei, o taku Pire ka whakaae katoa nga Iwi o
te Motu nei?
A. Ae.
Q. Tena pea i rongo koe, kotahi rau kape
i te Mema o Ngapuhi o rau i te Mema o te
Tai-Rawhiti?
A. Ae, engari kaore au i tino marama.
Q. E penei ana pea to korero kei roto i
taku Pire aua take, a, kaore nei i tae mai he
whakahe mo taua Pire i te mea e marama
ana kia ratou.
A. Ae, pea he pena, engari ko tana 100
anake pea i kite i aua kape he pena ranei.
Tiamana:—
Kei pohehe a H. Kaihau, ko tana Pire, kao-
re i mua i tenei Komiti e takoto ana ko te Pire
ke a te Pirimia, e whakahaerea nei inaianei.
H. Kaihau--
E tika ana engari he whanui rawa no nga
patai a K. Rahera, mo nga mea e uia nei
e an, na reira au ka mea kia whakamarama-
tia.
Tiamana:—
He penei pea, ko koe ano e whakamarama
aha e hara i te mea he patai, engari hei wha-
kamarama mo aua patai a K. Rahera.
H. Kaihau:—
He aha te ritenga o tenei Ingoa o te Kotahi-
tanga.
A He whakahuihui inga Iwi Maeri ka-
toa kia kotahi i raro ite mana o te "Tiriti O
Waitangi," e whakapumautia nei e te Tekio-
na, 17 Act 1852, me te "Tiriti," o Kohimara-
ma, i timata mai i te tau 1840, apiti mai ki
nga Iwi i huihui ite tau 1856, i karangatia
ai e taku koroua nga Iwi katoa ki Taupo, i
tu te Hui ki Pukawa, i tae mai a Potatau, ki
reira ka kiia kia whakakotahi nga Iwi katoa,
whakaturia ake ko Potatau hei Kiingi hei
pou herenga kupu herenga Whenua hoki i
raro ite mana ote "Tiriti," he mea herehere
kinga maunga, nga kupu aia Rangatira aia
Rangatira, whakapumautia iho taua Kiingi-
tanga kia Potatau, e taku koroua; no reira
a tae mai ki naianei taua Kotahitanga.
Wi Pere:—
Ka roa tatau i tenei ahua o nga patai me te
roa o nga whakautu, tetahi he rereke ano te-
nei Kotahitanga.
H. Kaihau:—
E te Tiamana i runga i nga whakahehe a
taku hoa kati kua mea au me mutu aku patai.
T. Parata:—
I korero koe ki te Komiti kaore koe e wha-
kaae ana ki tenei Pire, ko to hiahia me kore
rawa atu tenei Pire?
A. Ae, a, mehemea ka mea te Komiti me
whakatikatika, a, te mea pai me nuku atu
ina te Hui nui i "Waitangi," e whakatikati-
ka.
Q. Kaore koe e pai kia whakatikatikaia
tenei. Pire?
A. Ae, kaore hoki e mohio mai nga Iwi
o nga Pitihana whakahe kia matou whakati-
katika engari me neke atu ki te Hui, a, Maehe
nei.
Q. Mehemea ki te kore e rite he whakaaro
ma ratou me pehea e kotahi ai tenei Iwi te
Maori.
A. Mehemea ka pera, a, kia tu ano taua
Hui e mohiotia ai.
Q. E hara ranei i te mea kua ono kua
whitu tau e mahi ans taua Runanga kaore
ano he mea i kitea?
A. Ae, engari kote mana hoki te mea nui
e tonoa ana, mei riro mai kua oti nga tikanga.
Q. Kaore ranei etahi wehenga o te Iwi e
putaputa ana ki waho?
- A. Kaore, heoi ano ko nga Iwi ote Whiti
raua Tohu, me etahi pea ote Waipounamu.
Q. Kei te mohio koe kote nuinga o te ra
Motu kaore i te whakaae ki tena Kotahitanga?
A. Kaore, ina hoki ko Taiaroa ko Taare
Tikao, ko Timoti, nga Rangatira o tera Motu
e hapai ana i tenei Kotahitanga.
Q. Heoi ano ranei nga Rangatira o tera
Motu ko ena e korero na koe? Kaore i te pe-
nei he Iwi ano, he takiwa ano, ko ona Ranga-
tira ko ona Rangatira?
A. Kei te pena pea, engari heoi nei ano
aku Ingoa e rongo ana au.
Q. Kaore ranei ratou i puta ki waho i ta-
ua Kotahitanga i naianei?
A. Ae, kua puta, engari na te ahua
puhaehae i mahue ai i a ratou, no te tononga
kia tu te Hui ki tera Motu ka tautohe mo nga
wahi hei tuunga; Na reira ka wehewehe.
Q. Ki to whakaaro me Maori anake te
Poari me tuku rawa nga Whenua kia ratou?
A. Ae.
Q. Kaore koe e mohio kei te wehe ke etahi
o nga Iwi o tenei Motu?
A. Kaore ko te Whiti ma anake.
Q. Kua tae mai nei nga Pitihana tauto-
ko i te Pire nei, e wehe ke ana i a koutou?
A, Ae, engari e tautoko ana aua Pitihana
i a ratou whakatikatika i te Pire tuatahi.
Q. Mehemea ki te paahitia tenei Pire, ka
uru aua whakatikatika, kaati kua wehe te Iwi
Maori ne?
A. Ae, i ki au i nga patai a Wi Pere me-
hemea ka kore atu nga rarangi, i timata ite
11 tae noa kite mutunga ka whakaae au . kia
tau ki nga Iwi e tika ana.
Q. I ki koe kaore koe e whakaae kia paa-
hitia tenei Pire mo tetahi waahi anake o te-
nei Motu, mehemea ka hiahia etahi Iwi kia
pera, kaore koe e whakaae'?
A. Ae, i pena au, engari kaore au e pai
kia uru ana rarangi.
Timi Kara:—
Kaore koe e pai kia wehe ke tau Pire, kia
wehe ke te Pire ki tetahi takiwa?
A. Ae, ka whakaae au mehemea ka patua
nga rarangi 11 tae ai u ki te mutunga.
Q. Mehemea ka patua ana rarangi ki wa-
ho o tau Pire, hei aha mau te uranga ki ta
tetahi Pire.
—Kaore i hoki tenei patai.—
T Parata:—
Mehemea ka tono mai etahi hapu 10 pea mo
ratou tenei Pire, ka pehea koe?
A. Ae, ka whakaae noa atu au.
Q. I korero koe mo te Hui i tu ki Taupo
i whakaturia, a Potatau hei Kiingi, hei pu
puri ite Whenua, e hia tau te roa o tena
tikanga e mau ana?
A. E whitu tau, i muri iho ka raruraru i
te whawhai ote tau 1863.
Q. Na wai i timata taua raruraru?
A. I timata ki roto o Waikato, kei reira
hoki te kainga ote Kiingi.
Q. I tae ranei etahi o Ngaati Porou, o
Ngaati Kahungunu ranei ki te Hui i Taupo?
A. Kaore, engari a Ngati Kahungunu,
engari he kupu whakatikatika ano i waenganui
ia te Heuheu me te Kani-a-Takirau, i ki atu ia
ki te Kani-a-Takirau kokoe hei Kiingi kaore
ia i whakaae.
Q. Kaore koe e whakaaro, ahakoa tu taua
Hui e ki nei koe kaore nga Iwi Maori e ko-
tahi?
A. Ae, me ki noa ake e au tera e pera,
engari meheme kua whai raana kua kotahi
raua.
Q. Mo awhea rawa ka kotahi ai tenei Iwi
te Maori?
A. Mo aianei ano ka kotahi, kua 37 mano
tangata kua haina ki o te Kotahitanga.
Q. E tika ana pea to koutou hiahia kia
riro ma koutou ano e whakahaere o koutou
whenua?
A. Ae whiti atu ano ki te Waipounamu.
Q. Kei te mohio ranei koe e tino rereke
ana nga whenua i tera Motu i o tenei Motu?.
A. Kaore au e mohio. ,
Q. Kaore koe i mohio ki nga tangata o
tera motu i uru ki te Kotahitanga no muri
ka kite ite he ka unu atu ia ratou ki waho?
A. Ae engari he puhaehae i pera ai.
Q. E penei ana to kupu he pai ake te Pire
a H. Kaihau i ta te Pirimia?
A. Ae.
Q. E hiahia ana koe ko tera he Ture mo
koutou?
A. Ae mehemea ka whakaritea e taua Ru-
nanga o te Kotahitanga.
Tiamana:—
E rua nga patai e hiahia ana au, engari kua
tae ki te taima.
Mema Pakeha:—
He hiahia ano tooku ki te patai.
Tiamana:— Ka nekehia tenei Pire mote Paraire 11 a. m.
Ko nga Pitihana mote 11 a. m. Apopo.
Paraire 7/10/98.
11. a. m.
Te Heuheu by H. Kaihau.
' Q. I penei te patai a Tame kia koe mo to ko-
rero i te hui i tu ki Pukawa i Taupo i whaka-
turia ai a Potatau hei Kingi hei pupuri i te
mana o te kupu mo nga whenua ko te patai
i penei, pehea te roa i muri iho ka rarurau, i
ki koe e whitu nga tau, i patai ano a Tame i
timata ki hea te raruraru, i ki koe i timata ki
Waikato kei reira hoki te Kiingi, kaore
ranei koe i mohio i timata ki tera motu
ki Wairau te raruraru i te tau 1842?
A. I rongo au engari e hara mo te wha-
katunga Kiingi tera whawhai, engari
taku e korero nei i te tau 1868.
Q. Kaore ranei koe i rongo i tu ki Wha-
nganui tetahi pakanga i te tau 1843?
A. Ko Moutoa te mea e mohio ana au
kei te mau ano hoki te tohu o tera pakanga,
engari kaore au e mohio, no tena tau no tehea
ranei, e hara tena i te raruraru mo te whaka-
tunga Kiingi.
Q. Kaore ranei koe i rongo ki te whawhai
i tu ki Waitara i te tau 1840 ko te tino paka-
nga tena ki te Pakeha?
A. I rongo au ki tena whawhai, ua Kiri-
kumara raua ko te Rangitake me te Teira
Minita.
Q. Kaore koe i rongo i te tau 1S45 i te
raruraru ki te takiwa o Ngapuhi?
A. I rongo au ki ta H. Heke.
Q. Ki tau i rongo ai ki te whawhai ki
Waikato i te tau 1863, he aha te take o taua
whawhai ki tau rongo?
A. Ko taku i rongo ai ko te pohehe o
etahi Pakeha ki taua Ingoa Kiingi, i mahara
he takahi i te mana o te Kuini, kaore i ara
he tautoko i te naana i homai e te "Tiriti O
Waitangi" i pena hoki te kupu a taku papa
i te hui i Pukawa me here te Kiingi raua ko
te Kuini ki runga i te Ture kotahi, ko te kupu
a Potatau ahakoa miro whero pango ma ra-
nei, kotahi ano te puare o te ngira e kuhua
ai, i • mana tonu taua kupu kaore he take o
taua whawhai ki Waikato me te murunga o
o nga whenua.
Tiamana; Pera ano nga whawhai katoa i
pohehe ona-timatanga.
Q. I tae mai ranei he kupu a te Kuini ki
nga Pakeha kia whawhaitia te Maori?
A. Tera ano pea, engari kaore au i rongo.
Q. Tena ki to mohio i tika ranei te patu-
nga ate Pakeha i te Maori?
A. Kaore he he.
Tiamana:— Kaore he take o enei patai
nao nga whawhai, kaore hoki he paanga mai
ki tenei Pire e whakahe ana au ki enei patai.
H. Kaihau: E te Tiamana tenei ano te
tikanga i patai ai au, maku ano e patai, ka
tika ranei te tango atu a tenei Pire i te mana
o te Iwi Maori i homai nei e te Tiriti o Wai-
tangi ki te Maori ano te mana ona mea?
A. Kaore i tika.
Tiamana; Kaore aku whakahe mo patai,
engari mehemea ka tukua e au a Kaihau kia
patai tonu nao nga whawhai kaore hoki au e
kaha ki te arai i nga mema o te Komiti ki te
hiahia ratou ki te patai. Engari kaore au e
mohio ki te paanga mai ki te Pire.
T. Parata; Ki taku.whakaaro~ka.ore he
kino o aku patai mo te takiwa o H. Kaihau
i maaka ai ia i aku patai ki taku mohio e
whakahe ana ia i aku patai.
H. Kaihau Kaihau; Kaore engari e mea
ana au kia marama te takoto o nga utu a te
Heuheu. .
T. Parata; Ko te tikanga o aku patai mo-
|
|
3 3 |
▲back to top |
\_[NAMA 20.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 13th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3J
te korero a te Heuheu i whakakotahi te Mau-
ri i mua i muri tata ano ka pakara, nai ratou
ano i pakara tana Kotahitanga, i muri nei ka
whakakotahi ano te Iwi Maori, na ka tahuri
ano ki te pakaru, kaore e kotahi tenei Iwi te
Maori, ahakoa te hui e kiia nei ki Waitangi
e kore ano e kotahi.
Tiamana by Te Heuheu.
Q. He penei pea to kupu ko enei Pire e
rua, ko ta Kaihau te mea pai.
A. Ae.
Q. I puta pea to kupu ka tu te hui ki Wai-
tangi hei reira whakatikatika ai?
A. Ae.
Q. Ka rite ranei ia koutou te mahi tetahi
Pire marama, e whakaae ai nga Iwi katoa o
te motu nei hei Ture mo ratou?
A. Ae ki taku mahara ka rite.
Q. I runga i nga patai a Wi Pere i penei
pea, mehemea ka tohe tonu nga Iwi o te Tai-
Rawhiti mo ratou tenei Pire, ko to utu ka
whakahe tonu koe?
A. Ae engari ki te kore atu nga rarangi
11 tae atu ki te mutunga ka whakaae au.
Engari kua maha rawa aku korerotanga
mo tena, taku whakaaro me tuku ma te hui
ki Waitangi e whiriwhiri.
Q. Kaore koe e whakaae mo ratou mo te
Tai-Rawhiti tenei Pire?
A Ae.
Q. Mehemea ki te kite a e taua hui ki
Waitangi he Ture ki te kore e whakaae te
Tai-Rawhiti ki taua Ture me pehea ka kaha
tonu ranei koe ki te tohe kia whakaae?
A. Kaore ratou i te pai ki tenei Pire.
Engari me hiki ki Waitangi ki reira whiri-
whiri ai he mema ano hoki o ratou, tera ka
tae ki reira ki te kore ratou e whakaae ma ta-
ua Runanga e mahi he Ture kia kotahi tonu
mo nga Iwi katoa.
Q. Ki te oti tetahi tikanga i taua hui a
kite kore etahi Iwi e whakaae ka whakaae
koe?
A. Ae.
Tiamana:—
E penei ana hoki tenei Pire mate whakaae o
nga tangata no ratou nga. Whenua, i roto i
tetahi -takiwa ka tau ai tenei Ture ki reira
nga Iwi e whakahe ana kaore e tau kia ratou,
kei te Sex 11. Panuitia ana taua rarangi?
A. Ae. . .
Q. A ka pena ranei te ahua o taua Ture
ka mahia nei ki te Hui i te "Tiriti Ki Wai-
tangi," ma nga Iwi no ratou nga Whenua e
whakaae taua Ture?
A. Ko te tikanga tika me tau kite katoa
te Ture e oti, otira kite tohe tonu etahi Iwi
kia puta ratou ki waho e pai ana, otira me
mahi e te Hui katoa he tikanga, me tohe kia
whakaae mai nga Iwi katoa.
Q. Kua tae mai nei te Pitihana tautoko i
tenei Pire, a tetahi wehenga ote Iwi Maori e
hiahia ana kia tau tenei Ture mo ratou?
A. Ae, 3 mano 1 rau, engari ko te taha
kia matou kote 10 mano, ko nga miriona eka
e toe nei o tenei Motu, kei a matou kei taua
10mano tangata.
Q. Ko tehea tau e pai ai kote hiki i tenei
Pire kia mutu taua Hui ki Waitangi, kote
patu rawa atu ranei i tenei Pire?
A. E rua aku utu (1) Tuatahi kote patu
rawa atu.
(2) Kite ki te Komiti kia hikitia e pai ana,
engari na te Iwi ena kupu kei roto ite Pitiha-
na ate 10 mano, engari ko taku ake me patu
rawa atu.
Q. Kati kite patua tenei Pire kaore he
take e korerotia ai e te Hui ki Waitangi?
A. Ka korerotia ano ki roto i taua Hui.
Tiamana;—
Kaore he take e korerotia ai, kua tupapaku-
tia hoki tenei Pire.
Moka:—
Q. I o utu patai i mahara atu au i penei
to kupu na te Kuini, te take ote whawhai ki
Waikato?
A. Ae, engari kaore au i ki na te Kuini,
engari i ki au i pohehe nga Pakeha he turaki
i te mana ote Kuini, taua Ingoa Kiingi.
Tiamana:—
Ko wai te tangata, ki muri ia koe.
Te Heuheu:— Ko Herepeti Rapihana.
Herepeti Rapihana:—
Tiamana:—
He whakamarama tenei kia koe kaua e hoki
tuarua o kupu ki nga kupu kua oti ano te
korero.
Herepeti (In Chief.)
[via ora te Komiti me te Tiamana.
Ko aku kupu tuatahi.
I) E. tautoko ana au i nga kupu a te Heu-
heu koia hoki te Tiamana o te matou Komiti
tautatoko ite Pitihana ate 10 mano tangata.
Ko au note takiwa ki te Tai-Tokerau kaore
he Pitihana mai o tooku takiwa kaore hoki
he kape o tenei Pire i taeatu ki tooku Iwi.
Tiamana:—
No to Mema ano te he ki te kore e tono kia
tukua ki to takiwa.
R. H. Cont:—
I tae mai au kite Hui i tu ki Wairarapa ka
takoto ko te Pire nei hei mahi ma taua Hui,
mahue ana nga mahi ake o te Kotahitanga.
(2) Ko taua Pire kaore i mahia i roto i taua
Hui o te Kotahitanga, he mea mahi noa iho
i waho, be nui nga Iwi o nga Motu nei i hui
ki reira nga Taane nga Wahine nga Tamari-
ki, ia au i Wairarapa i korero au mo te Pire,
kaore aku whakahe kaore aku whakatikatika,
te take kaore ano tooku Iwi i kite i tenei
Pire, no ku i Poneke nei ka tae mai etahi re-
ta a tooku Iwi, e whakahe ana mo tenei Pire,
kaati kaore au e pai ki tenei Pire, me te Pire
whakatikatika a te Tai-Rawhiti, taku kupu,
me hiki te Pire a te Pirimia me te whakati-
katika a te Tai-Rawhiti, me ta Kaihau ki
Waitangi" heoi ano te mea nui kia au ote
Pire nei ko te kati anake i te hoko, e whakahe
ana au mo te nuinga atu o" nga rarangi katoa
e mea ana au, me neke atu tenei Pire ki te
Hui ki "Waitangi," no te mea ko te Hui nui
tera o Niu Tireni nei, engari he kore Ture
hei pupuri ia ratou e inana ai nga tikanga
penei ano hoki me tenei Whare, wehe ke te
Apitihana wehe ke te Kawanatanga, na reira
ka pakaru ratou, he kore Ture.
(3) Me korero au mo te kati i te hoko, I ki
au kote waahi pai tena ote Pire kite kati te
hoko kua ora nga Whenua Maori, inga mahi
hoko i nga mahi a nga Roia, tetahi ko nga
kai hoko Whenua a te Kawanatanga, e hae-
re ana ki nga tangata mohiokore, o te Whe-
nua hoko ai ki nga Koroua, ka mutu katahi
ka ahu mai ki nga tangata mohio, ka ki mai
me hoko hoki koe kua hoko katoa te nuinga,
engari ki te kati te hoko ka ora te Iwi Maori
ki taku mahara he tika rawa taua wahi o te
Pire, engari kaua e penei me tuku te mana
ki te Poari mokete ai, no reira tooku whaka-
he ki nga rarangi katoa o taua Pire. Engari
me tuku atu ma te Iwi Maori e mahi nga
rarangi mo raro iho i te kati i te hoko, me
pera ano rue nga kupu o te Inoi kia te Kuini,
ko te mea tika me tuku atu ma te Hui ki
"Waitangi," e mahi.
Ko nga Pire katoa me tuku ki te Hui i
"Waitangi."
Mo te Pire a H. Kaihau, kaore au e wha-
kaae ki tena, no te mea he nui nga waahi o
taua Pire, E he ana, ko tetahi kaore ano
taua Pire i takoto ki te aroaro o nga Iwi
Maori, kia whiriwhiria, me tuku taua Pire
ki te Hui ki "Waitangi".
Tiamana:—
I penei to kupu me arai rawa atu te hoko
Whenua, kei te miharo rawa atu au mo tena
korero au, te take, he tino rere ke nga Whe-
nua o tou takiwa, kaore rawa ona painga ki
te takoto noa iho.
A. Ae, he tino kino nga Whenua i toku
takiwa, engari ma taua Runanga e rapu he
huarahi.
Q. Mo etahi piihi ririki i roto i nga taki-
wa Taone, me pehea e puta ai he painga mo
era wahi?
A. Me Riihi.
. Q. Ka whakaae ranei te Pakeha ki te Rii-
hi i te kotahi eka mo te 21 tau?
A. Heoi ano ra kei te otinga o tetahi Ture
e pai ai.
Q. Ka taea ranei te Riihi nga Whenua
nui i waenganui o Hokianga me Mangonui,
i te mea -he kino katoa era wahi?
A. Ae, kua riro katoa atu i te Pakeha te
nuinga o nga Whenua i reira, engari a Ma-
ngamuka kei te mau ano, engari ma. taua
Hui ki Waitangi e mahi he tikanga, ki taku
mahara tera e riro i te Pakeha aua Whenua
a muri ake nei.
Q, Me pehea he tikanga?
A. Me tutaki te hoko, ka ora nga Whe-
nua kua mate nga Whenua i te mahi hoko,
ko tetahi he mangere no te Maori ki te mahi,
he mahi Kapia anake nga mahi a toku Iwi.
Ki te pau te Kapia, katahi pea ka tahuri
ki te mahi. ,
Wi Pere:—
Ko to hiahia tera, ko te hoko kia paahi, ko
nga whakamahinga e waiho ma te Hui e ko-
rero nei koe e mahi?
A. Ae, .....
H. Kaihau:—
Kua tino marama koe ki te Pire a te Pirimia,
a e pehea ana ona rarangi.
A. Kua korero ake aa. engari, ko te hoko
anake taku e whakatika ana kia kati ko ka-
toa o te Pire me tuku ki te Hui ki Waitangi,
naku ake tena mahara.
Q. Ki to mohio ka pena ranei te Mema o
Ngapuhi ka tono kia nekehia?
A. Kaore au e mohio atu ki tona whaka-
aro.
Q Ki to whakaaro me Maori anake he
Poari, me Maori me Pakeha ranei?
A. Ki taku rae Maori anake, he Poari,
engari me mahi he Ture ki toku mohio kia
kaua e takahi i nga Ture o te Kuini.
Q. Mehemea ka pena kua uru
ha he Pakeha kei takahia nga Ture o te Ku-
ini?
A. Ko nga Ture anake taku e mea ana
kei taupatupatu ki nga Ture o te Kuini.
Q. Kia pehea nga Ture?
A. Kaore ano au i tahuri ki te mahi enga-
ri ma te hui ki Waitangi e mahi.
Q. I koe mo taku Pire kaore ano he kape
i tae atu kia Ngapuhi, i pena ano to kupu
mo te Pire a te Pirimia?
A. Ae.
Q. E penei ana, kaore ano te Kotahita-
nga i korero mo tenei Pire?
A. Kaore, ara te Tai-Tokerau.
Ko taua Pire i takoto ki te Kotahitanga i
Papawai, engari kaore i mahia i runga i ona
Riiri o taua Runanga i takoto ki Papawai.
Q. He aha tenei mea te Kotahitanga?
A. He Kotahitanga no te Iwi Maori i raro
i te Triti O Waitangi.
Q. Me pehea e rere ke ai ratou i raro i te
mana o taua Tiriti i te rarangi tuatoru o taua
Tiriti.
I mea nei ka rite tonu te Maori ki ona Iwi
ake o Ingarangi, me pehea hoki, e rereke ai
nga whakahaere o te Maori i to te Pakeha.
A. Ki taku whakaaro, ko nga mahi ma te
Maori ko nga Ture kia kaua e rereke, tera pen
ka taea te whakakotahi te Maori te Pakeha.
kaore ano hoki i kotahi he Ture mo raua.
Q. Me pehea e mohio ai koe ka pena te
Paremata ka whakaae.
A. Tera pea ka kotahi he Ture a muri
•atu.
Q. He Iwi piri pono a Ngapuhi kia te
Kuini, kaore i uru ki nga raruraru o tenei
motu.
A. Ae, ki taku mahara kaore ratou i uru
ki nga whawhai engari i haere tonu ratou i
raro i te mana o te te "Tiriti O Waitangi."
Q. Timata mai i te tau 1843 me te tau
1861 & 1863. Kaore i uru a Ngapuhi, tae-
noa mai ki te wa i tu ai te Paremete?
A. Ae.
Q. Kei hea te putanga mo koutou ko to
Iwi ki waho o nga Ture, me te mana o te
Kuini, me ona Apiha, me tona Paremata,
kua tukua nei o ratou mana ki te Kawanata-
nga me pehea e mana ai koutou ki te whaka-
tu Runanga Kotahitanga?
A. Kia roa au e utu ana, no te mea kua
roa nga wa i mahia ai nga Ture, kaore i rite
ki nga kupu o taua Tiriti.
Q. Me pehea e tika ai taua Kotahitanga?
A. Kaore he he o taua Runanga i raro i
te "Tiriti O Waitangi."
Tiamana:—
Ka nukuhia tenei Komiti mo apopo.
Turei. 11 a. m.
Turei. 11/10/98.
11 a. m.
Tiamana:—
Kua puare te Komiti:—
I nukuhia mai tenei Komiti i te Paraire mo
tenei ra i te wa e haere ana nga patai a
H. Kaihau.
He patai ano ranei taau e H. Kaihau e
toe ana.
A. Ae.
H. Kaihau:—
Q. Ia tatou e noho i Poneke nei kei .roto
ranei koe i te Komiti i tukua mai nei e ngu
Iwi o te Motu nei hei mangai mo ratou ki
konei?
A. Ae, kei roto au, e rua nga Tiamana o
taua Komiti, Tiamana tuatahi ko Mangaka-
hia kua hoki tera, Te Heuheu te turua.
Q. I rongo koe i a ia e whakahe ana ki
tenei Pire? -
A. I rongo au e whakatika ana au ki ana
korero, engari kei ona utu patai kaore i ma-
rama ki taku mohio.
Q. He aha au kupu i mohio ai ki ona utu
patai e he ana?
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 20.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TUREI 18th 1898.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
A. He maha nga kupu kaore i rite ki to-
oku whakaaro iho.
Tiamana:—
Kore rawa atu e oti tenei mea, mehemea ka
penei tonu nga ahua patai.
Kaihau:—
Ko te take o aku patai e whai ana au kia ta-
koto marama, no te mea e whakatikatika ke
ana ia i nga utu o aku patai.
Tiamana:—
Kaore i tika kia patai koe mo nga korero a
tera kai korero.
H. Kaihau:—
I ki koe ko te mea nui o tenei Pire ko te a-
rai i te hoko?
A. Ae, ko te wahi nui tena ko te rahui i
nga Whenua, engari ko nga rarangi o raro
iho e whakahe katoa ana au.
Q. Koi nei to whakahe ko te whakanuku?
A. Ae, kaore hoki i rite ki te inoi ki te
Kuini.
Q. I patai te Tiamana mo nga Whenua
o Ngapuhi mo te kino, i ki koe ma te Hui o
Maehe nei kia hokoa ki a pehea ranei?
A. I ki au ma taua hui e whiriwhiri he
tikanga mo te riihi, kaore au i ki mo te hoko
I tautohe a H. Kaihau, mo tenei kupu?
Tiamana:—
Kaore ia i ki me hoko, engari i ki ia me ri -
ihi, panuitia ana e te Tiamana o ana korero.
Hinga ana te patai a Kaihau.
H. Kaihau Q. E pehea ana to whaka
aro mo tenei Pire me whakaneke ranei
me patu rawa ata. ranei?
I ki au, te kati i te hoko me paahi ko te
nuinga o nga rarangi me tuku ki te hui ki
Waitangi.
Q. Ko te whakaaro ranei tena o tenei Ko-
miti me whakaneke te Pire?
A. Ma nga mema o tenei Komiti e utu
tenei patai kaore hoki au e mohio ki o ratou
whakaaro.
Q. Mo to koutou Komiti ake tenei patai
aku?
A. Ae e pena ana te Pitihana.
Q. Ko tou ake whakaaro taku e patai nei?
Tiamana:—
A. A kuanei pea e hara ia i te mea wha-
kaae, e to ratou Komiti hei mangai mo ratou
i konei.
Q. He aha te take i tae mai ai koe ki ko-
nei korero noa ai. kaore ranei koe i rongo ki
te kupu a te Heuheu i ki ai me patu rawa
atu tenei Pire? '
A. E rua ana kupu, tuatahi me hinga te
Pire (2) me neke atu ki te Hui ki Waitangi.
Q. Kaore ranei a te Heuheu i ki ma te
Komiti e whiriwhiri kia nekehia atu, ka pai
ia?
A. Aua, engari ko tooku hiahia ake tenei
me tooku Iwi me neke mo te ra tau kite, Hui
ki Waitangi tenei Pire, na etahi Iwi o runga
nei, me neke atu mo tera tau.
Q. E pera ana ranei nga Pitihana, me
neke atu mo tera tau?
Tiamana:—
E tu ana tenei tangata hei mangai mo te ta-
kiwa o Ngapuhi anake.
Kaihau:—
[ roto i nga Pitihana ue 10 mano tangata ka-
ore he kupu whakaneke i tenei Pire kite Hui
Ui Waitangi, ka tautohetohe ano te kai patai
me te kai whakahoki me te Tiamana, i konei
mutu ana nga patai a H. Kaihau.
Moka:—
Q. He aha rawa te take i mea ai koe kia
nekehia mo taua Hui ki Waitangi?
• A. He Hui nui tera na nga Iwi Maori o
te Kotahitanga.
Q. E hoa note Iwi katoa ranei tena Ko
tahitanga e hara ranei ite mea no Ngapuhi
anake?
A. Ae, no Ngapuhi me nga Motu e rua,
H ko etahi Iwi ano kei waho.
Q. Kowai nana i karanga tena Hui?
A. Na nga kai whakahaere o taua Kota-
hitanga.
Q. Kowai ma o ratou ingoa o aua kai
whakahaere, kia mohiotia ai?
A. Ko nga kai whakhaere kote Heuheu
ko au ko Hone Paerata to te Tai-Rawhiti ko
Timi Waata to te Arawa ko Taare Tikao to
tera Motu ko Raniera me Pene Taui te Nga-
puhi ko Mangakahia to Hauraki.
Q. Ko wai nana i ki kia tu ki Waitangi?
A. Ko Pene Taui, i whakaritea atu e nga
Rangatira ite Hui ki Wairarapa.
Q. Î whakaae ranei a Hone Heke ki tana
tikanga?
A. Kaore au e mohio ki ona whakaaro.
Q. He aha tetake, te tukua ake ai a Ho-
ne Heke ki konei tono ai, i riro ai mau ma te
tangata ke o waho e korero mai?
A. Aua, na ratou pea i pupuri atu, enga-
ri na Pene Taui i tuhi ake tenei kia matou.
Q. Ko H. Heke na hoki to ratou Mema
he aha i tukua ai koe te tangata o waho hei
mangai mo ratou ka ngaro atu ko te tangata
i whakaritea e Ngapuhi hei Mema mo ratou
ki konei?
A. Kaore au e mohio, engari i tukua mai
au hei mangai mo ratou kite Hui ki Papawai
ko aa hoki he Minita no te Kotahitanga.
Wi Pere:—
E hara, enei ite patai Be whakaaro noa.
Q. Ko tenei Hui ki Waitangi, he whaka-
mutunga ranei no te Hui ki Wairarapa?
A. Ae, e pena haere ana i nga tau katoa
ite Hui ki Wahi, na Waikato anake tera.
Q. Kati he Hui ke tera he Hui ke to te
Kotahitanga ka tu ki Waitangi e hara ite mea
be Hui kotahi no nga Iwi katoa ote Motu?
A. Ae, ka whitu tau e tu ana taua Hui
ka 37 mano tangata kua tuhi ki tenei Kota-
hitanga.
Q. Kei waho ena tangata i te Hui i tu ki
waho i taua 87 mano.
A. Kaore au e mohio kaore hoki au i tae
atu ki reira.
Q I tae tony au ki taua Hui ki Wahi, he
nui atu nga tangata katoa ote Motu nei i tae
atu ki reira, na, kaore pea i tae kite 40 mano
te Iwi Maori, ki to mohio no waho atu ite 37
mano aua" tangata i whakaae nei ki nga tika-
nga o tera Hui?
A. Ko nga mea i haina ki nga pukapuka
kei a matou, e mohio ana au.
Q. Kati e penei ana pea kua wehe atu
etahi o taua toru tekau ma whitu mano?
A. Kaore au e mohio.
Q. Ko te Pire a Kaihau no roto i te Ko-
tahitanga, he motu ke ranei?
A. Kaore engari ko te hiahia o te Kota-
hitanga, me tuku taua Pire ki te hui o te
Kotahitanga.
—Mutu ana nga patai.—
Mohi Te Ataihikoia:—
Tiamana—mau pea e whakapoto mai o
korero, kia kaua e hoki tuarua ki nga korero
kua. oti.
Mohi:—
E whakamihi atu ana au ki te Tiamana,
me nga mema o te Komiti, e whakaae ana
au ki nga korero mai a te Tiamana.
Ko au no te Tai-Rawhiti, ko te whakaupo-
ko o te Pire taku waahi tuatahi e korera ai,
ara, ko te Taimana Tiupiri ko te taenga o
nga tau o te Kuini ki te 60 tau, o tona Kui-
nitanga, i haere nga Iwi katoa ki taua Tiu-
piri, no te haerenga o nga • Maori ka tukua
atu he Inoi a te Iwi kia te Kuini, kia puta
he whakaaro ki te Iwi Maori, ara, kia rahui-
tia nga whenua Maori hei oranga mo ratou,
no te mea kua riro nga whenua i nga hoko
i nga rau patu me era atu mahi, ko te utu
mai a te Kuini, ma te Kawanatanga e whaka-
rite, a koia nei te utu ko te Pire nei, ki te
whakaaro a te Iwi maori kaore i rite ki te
whakaaro i Inoi ai ratou kia te Kuini, na
reira ka Pitihana mai ratou, hei whakahe i
tenei Pire.
Ka korero au mo te "Tiriti O Waitangi,"
ku te take he reta ano na Iwi Maori ki te
Kiingi o Ingarangi, i te tau 1885, hei tiaki
mo ratou i te wa e tamariki ana, kia kauma-
tua, ma ratou ano e tiaki, ko te whakautu
mai na te Kuini i te tau 1840, ko te "Tiriti
O Waitangi" i roto i tena, i te Maori ano te
mana ki ona Whenua, ki ona Ngaherehere,
ki ona mahinga Ika, me ona mea katoa, i
muri mai ka oho ake nga raruraru i waenga
o te Pakeha o te Maori, kaore i ngaro te ma-
na o tana Tiriti, ko te mana hoko i taua
takiwa i mau ki te Kawanatanga anake, no
muri ka tonoa ki Ingarangi te mana hoko kia
puare, ka whakaaetia e te Kuini, a kua pau
nga Whenua a tono ana nga Maori kia ra-
huitia nga toenga Whenua hei oranga mo
ratou, na i tenei wa o tenei Pire, kaore nga
Iwi Maori o tenei Motu i te pai, engari me
mahi nga kupu o tenei Pire, kia pera tonu
me nga kupu o taua Inoi kia te Kuini, kia
rahuitia nga Whenua, ko toku hiahia ko te
rahui i nga toenga Whenua Maori. Kia oti
tena, katahi ka ata titiro he tikanga mo nga
Whenua, no te mea ko te Pire nei kaore nga
Iwi o te Motu nei i te mohio, ko te upoko o
mua e 28 tonu nga rarangi, ko tenei e wha
tekau ma wa rawa 49 nga rarangi, no konei
ka tautoko au i nga kupu a nga mea o mua '.
ake. i a au.
Ka, mutu aku korero ma nga patai pea
etahi kupu e puta ai i a au.
Mohi by Pakeha:—
Q. To whakaaro me patu rawa atu te Pire?
A. Ae ko te rarangi anake mo te haere
ki Ingarangi e waiho.
Monk:—
Q. Kua kite koe i te whakaaro o te Piri-
mia me nga Mema, mo Whenua takoto noa
kia whakamahia?
A. Ae engari mo te hoko me arai rawa
atu.
Q. Ka pehea to whakaaro mo nga Whe-
nua kino, e kore nei e nui ake ona utu i nga
whakapainga?
A. Heoi ano ki a au me waiho noa ake
engari kaore oku Whenua kino, e tika ana
me waiho ma nga tangata Whenua e wha-
kaae kia hokoa hei whakapai mo etahi Whe-
nua, e pai ana engari kaore oku Whenua,
pera.
Q. E whakaae ana koe ki taua mana
hoko o te Karauna e tango nei i nga Whenu-
a nui o nga Pakeha i runga i te hoko?
A. Kaore engari me kati rawa te hoko.
Q. I runga i te mea he nui noa' atu etahi
Whenua takoto noa, kei nga Maori, me
pehea e taea ai te whakaea nga moni reiti,
aha atu ranei?
A. Ki taku whakaaro mehemea ka wehe-
wehea nga Whenua Maori e te tangata ki
ona whanaunga, he ririki rawa, ma ia tangata
ma ia tangata, kaua te Ture e pa nei ki nga
Pakeha e tau mo nga Maori, kaua e tau ki
o te Maori Whenua.
Q. Kaore koe e mohio ma te penei me
tau kii Maori tona paanga, me tomo tonu ia.
ki roto ki te tikanga Pakeha ka ora ia, pera
me te tikanga o te "Tiriti O Waitangi?
A. Ae, engari me rahui rawa i te tuatahi.
ma te Maori ano e ata mahi. Ko te Kooti he
kino rawa atu, na te Pakeha katoa i ako, na
nga roia hoki ka mohio nga Maori ki nga
mahi korero teka, kanui nga Ateha Maori e
utua ana ki te moni, na ka rereke te whaka-
tau, i naianei, ki te whakahe te Ateha kaore
te Tiati e whakaae, na te Ture ano tena tika-
nga, ehara i nga Mema Maori nana i pena,
ai, ahakoa i whakahe pea ratou, otira kaore
e tu i te pooti o te whare.
Q. Kaore koe e mohio ki te hoatu ki te
Maori te mana whakahaere, kaore e taea, a.
ko taua ahua ano he raruraru tonu?
A. Kaore ano i tukua he mana pena ki
te Maori e mohiotia ai, timata mai i te tau
1840, tae mai ki naianei.
Q. Kua kite au i roto i nga Kooti, ko
nga Maori ano e tahuri atu ana kia ratou
whaka-maori, wehe ke tetahi taha, wehe ke
tetahi taha, ki te tukua kia ratou he tikanga
ka pena ano?
A. E tautohe aua tena ki o ratou take ki
te Whenua, na te roia i tohutohu te Maori i
kaha ai te korero teka.
Q. E hoa e kore au e mea kia pohehe
nga Mema o te Komiti, ko au e tino mohio
ana ko nga Maori ano e raruraru ana kia
ratou, ko nga rangatira ki te hapai i aua
tikanga?
A. E tika ana pea e tautohe ana mo ra-
tou take, kaore au i te korero mo tena.
engari na te roia i mohio ai te Maori ki nga,
nga mahi pera.
Q. Kaore koe e mohio ana mo te Kota-
hitanga ki te tukua atu kia ratou he tikanga.
kaore koe e mohio ka puta atu i enei mate
ka uru atu ki etahi mate ano?
A. Kaore.
Q. Mehemea he mana o te Kotahitanga,
kua oti tonu ake ia ratou he Ture, kaore he
take kia tono ano ratou he mana mo ratou?
A. Ae, ki te takahi tetahi i ta ratou Ture
me tapahi te upoko, akua nei kua peke ma!
te Ture ki te whakahe, koi nei hoki to te
Maori mana.
Q. Kaore koe e mohio ana no ratou ano
o ratou he, mei kotahi te Iwi Maori i mua
ki te pupuri i o ratou Whenua, ahakoa hae-
re atu te Karauna, nga Pakeha ranei ki te
hoko, kaua ratou e whakaae ki te utu iti, e
kore e riro o ratou Whenua, a, i naianei me
haere tonu mai ratou ki konei, kaua e haere
ki tetahi mea ke kore rawa nei ona tikanga.
mahi ai?
A. E tika ana he nui nga take rapunga ate
Maori, no kona i tipu ai nga take whawhai i,
Waitara, me etahi atu waahi.
Q. Kaore koe e mohio ana e rereke ana
te whawhai ki Waitara, ko tetahi wehenga i
hoko i te Whenua ki te Pakeha, ko etahi i
whakahe, kaore ratou i kotahi, mehemea i
kotahi ratou ki te pupuri i te Whenua kaore
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 20.] \_\_\_\_\_\_\_\_ TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 13th 1898. \_\_ [Wharangi No. 5]
e riro?
A. Kei te pena pea, kaore au e mohio,
engari no naianei i whakakotahi ai te Iwi
Maori, e kiia nei ko te Kotahitanga,
Tiamana:—
Ka hikitia te Komiti mo apopo.
12/10/98, at 11 a. m.
12/10/98.
Wenerei. 11 a. m.
Mohi Te Ataihikoia by T. Parata.
Q. E penei ana to kupu ko te Pire nei
me nuku, i ki ano koe ko nga Whenua me
here, ko te hoko ki te Kawanatanga, ki nga
Pakeha noa iho, engari, ko te riihi kia wha-
kapuaretia ki nga Maori, ki nga Pakeha
hoki?
A. Ae.
Q. Ki te tahuri tenei Paremata ki te
whakatikatika i te Pire kia tatu ki o koutou
whakaaro ka pehea koe?
A, Koi ana taku kupu e mea nei, me
neke te Pire kia whiriwhiria e te Iwi Ma-
ori.
Q. E tono ana koe mo tenei Pire me ta
Kaihau kia nekehia ki te hui ki "Waitangi?"
A Ae, ko nga Pire katoa e pa ana ki te
Iwi Maori me neke katoa ki taua hui.
Q. Ki te kore e oti i taua hui me pehea?
A. Ki te kore e oti i taua hui me tetahi
atu hui me hoki mai ano te Iwi Maori ki
konei tono ai kia hoatu ano he taima hei
whiriwhiringa mo ratou.
Q. Mehemea ka whakatikatikaia tenei
Pire, a ka tono mai tetahi takiwa mo ratou
tenei Pire ka pehea koe?
A. Mehemea ka herea nga Whenua ka-
toa, ka tono mai tetahi takiwa kia mahia he
Poari mo ratou ka pai au.
Q. Mehemea ka whakaturia he Poari
Motuhake mo ratou ake ka pehea koe?
A. Koi ana ano taku utu, mehemea kua
kati te hoko ka whakaae au, mehemea kaore
e kati te hoko, kaore au e whakaae,
Q. Mehemea ka whai mana te Poari mo
tetahi takiwa, ka mea, kia whai inana ki te
nama moni hei whakahaere mo ratou Whe-
nua ka pehea koe?
A. Ko taku ki, ki te kore e kati te hoko
kaore au e whakaae, ko te take ki te paahi
tetahi Ture pera mo tetahi takiwa anake ka
whakakahangia te hoko mo etahi Whenua i
waho mai, kia tere ai te rere ki raro i tenei
Ture.
Q. Ko taku patai rao te katinga o te ho-
ko mo muri iho?
A. Ae, e pai ana tena mehemea kua kati
te hoko.
Q. E pehea ana koe ki te Poari?
A. E whakaae ana au ki te Poari me
nga Iwi kua tae mai nei nga pitihana.
Q. He aha to whakahe ki te Poari?
A. He riro katoa no nga mana ki a ia,
me nga moni me te kai atu, me te tango atu
ki a ia.
Q. Mehemea ka herea nga Whenua ko
te riihi e puare, me pehea te whakahaere?
A. Koi ana taku e mea nei ma te Iwi
Maori e mahi he tikanga.
Q. E hara ranei i te mea to whakahe mo
te Poari, mo te nui o nga moni e whakapaua
ana mo ratou?
A. Mo tena tetahi waahi mo etahi atu,
me nga mana ki nga Whenua, kei a ia te
mana ki te wehe mai i nga waahi hei Kainga
hei Urupa, hei tunga Kura, hei tunga Wha-
re Karakia, me etahi atu mea.
Q. Kaati mo ena nga take o to whakahe,
kaati he pai atu ranei te Kooti Whenua e tu
nei hei naahi whakatau i nga Whenua?
A. I korero au i tainahi he kino te Kooti
nga Tiati, me nga Ateha, me ana mahi kato-
a, na ka whakatau, muri iho ka piira na ka
whakatau ka rereke.
Q. Ki to mahara e kore ranei e pera nga
whakatete a te Maori ki te Maori mehemea
ka riro ma ratou ano e mahi?
A. Ka pera ano, engari me ata mahi,
me mahi e te hui he tikanga e riro ai ma te
Komiti e mahi taua mahi tera e marua noa
iho.
Q. Ki to mahara he pai atu te Komiti i
te Kooti Whenua e kore he raruraru?
A. E pera ana taku whakaaro no te mea
kaore ano i whakamatauria e mohiotia ai.
Q. Kua kitea ranei e koe te pai o nga
mahi a te Komiti i waho o te Kooti?
A. Ae, kanui nga mahi e oti ana, kaore
ratou e mahi, ana i runga i te moni.
Q. Kaore ranei e tupu ana he .raruraru i
aua mahi ate Komiti pera ano mete Kooti?
A. Kaore.
Q. E mea ana koe, ka mama. ake nga
taumaha o nga mahi whakawa mehemea ka
riro ma nga Komiti e mahi?
A. Ae.
Q. Kaati kua tuturu to. whakaaro ma
tena huarahi anake e mama ai nga mahi a
taua Kooti?
A. Ae, engari ma te Iwi Maori e whiri-
whiri he tikanga.
Q. E kore e whakahoa etahi o aua
Komiti ra, pera me etahi Ateha ka whakahoa
ki o ratou whanaunga?
A. Ka pera ano engari ka tirohia he
whanaunga ia ki etahi, me tango tera ki wa-
ho i te Komiti.
Q. Ko tehea te mea tika, ko te wehe
ranei kiia tangata toua Whenua kiia whanau
ranei, ko te takoto topu tonu ranei ki te
katoa?
A. Mehemea ka tukua mai te mana ka
whakahaere te Maori ka marama te wehe-
wehe, kapai au ki tena, mehemea ka haere
penei tonu, ma te Pakeha e wehewehe ka
penei ano te raruraru, e whakatika ana au
kia wehewehea nga Whenua ka ora ai te
Maori, ma te wehewehe ka kaha ai te Maori
ki te whakahaere i ona Whenua ake.
. Tiamana:—
Q. Ko tenei ahua i roto i te Pire nei, mo
te Poari to whakahe?
A. Ehara mo te Poari taku whakahe,
engari mo nga tikanga.
Q. Kua penei ra to whakaaro me Maori
anake hei Poari, ara, hei Komiti kapai koe?
A. Ae.
Q. E whakaae ana koe kia topu tonu,
penei i naianei nga Whenua Maori?
A. E whakaae ana au kia wehewehea ki
ia tangata tona Whenua kapai.
Q. Kaati e whakaae ana koe kia kore atu
te inana Maori huihui engari kia wehe ki ia
tangata ki ia tangata?
A. Me tuku he mana ma te Iwi Maori
ano e ata wehewehe.
Q. E whakaae ana koe ki te hui mea
ake ka tu ki "Waitangi?"
A. Ae, na matou hoki taua hui i whaka-
ritea i Wairarapa kia tu ki "Waitangi.',
Q. Kua oti ranei o korero mo tana
hui i na tae koe ki reira a ka taea e koutou
te whakatakoto atu a koutou whakaaro kite
aroaro o taua hui?
A. Ae.
Q. Ka taea e koe te ki tera, ka taea e
koutou he tikanga e whakaae ai te Motu
katoa?
A. Kaore e taea e au te ki engari kai te
hui ki reira e mohiotia ai.
Tiwini:—
E hiahia ana koe ma te Komiti Maori e
whakahaere nga mahi o te Kooti?
A. Ae.
Q. Ko wai ma he Mema mo taua Komiti,
ara, penei ko Ngati Raukawa tetahi Iwi ko
Ngati Kahungunu tetahi Iwi, ka penei ranei
ko Ngati Raukawa mo ona Whenua?
A. Me penei ano me nga Komiti kaore e
tika a Ngati Raukawa kia tu mo ona Whe-
nua ano.
Q. He aha te waiho ai a Ngati Raukawa
ma ratou ano e whakahaere?
A. He whanaunga hoki, koi whakahoa,
engari ma nga tangata o waho ka tika.
Q. E penei ana to whakaaro mo nga
taonga o tetahi Kamupene, kaore e pai ma
ratou ano e whakahaere engari ma tetahi
tangata ke?
A. He tu ke to te Kamupene he tu ke
tenei, te take Maori ki te Whenua.
Q. E mohio ana koe kite wa ia te Parai-
he i paahitia he Ture Komiti ite tau 1882.
or 1883?
A. Ae, ko au te Tiamana o tetahi o aua
Komiti, na ia Iwi na ia Iwi i whakatu he
Komiti mo ratou ano engari kaore i hoatu he
mana ki taua Komiti, heoi ano nga mana i
hoatu mo nga mea e rua mo nga tono ki te
Kooti me nga tono ruuri ma taua Komiti e
whakaae, engari kaore e mana i te Kooti aha
koa kaore i whakaaetia e te Komiti etahi
tono, whakawa tonu te Kooti.
Q. Kaore ranei e tukua atu a ratou kupu
ki te Kooti?
A. I hoatu, kaore i mana i te Kooti no
reira kaore he pai o taua Komiti.
Q. • Tena ki tau whakaaro me pehea ka
puta ai he ora ki te Iwi Maori?
A Me rite te maua o te Komiti ki te
mana o te Kooti, mehemea ka riro mai tana
mana, kua oti noa atu nga whakawa.
Q, E whakaae ana koe kia wawahia nga
Whenua Maori, a, kia hia tau ka oti katoa te
wehewehe nga Whenua Maori?
A. Ki te riro mai te mana taku-mohio kia
kia 4 tau kua oti, ma nga moni ruuri anake
e roa ai. • . '
Q. Mehemea 10 mano eka te Whenua o
20 tangata hei whakahaere ote 500 tangata
ote Whenua me whai mana katoa ranei te
500, ki te whakahaere rao to ratou Whenua
ka tika ai, ma te 20 ranei?
A. Ma taua 500 rau e whakarite kia 20
hei whakarite e pai ana.
Q. Ko te mahi whakatutu hui a te Iwi
Maori, penei ite hui nui ki Papawai me eta-
hi atu waahi e puta ana ranei he ora ki to
Iwi Maori?
A. Kaore, ko te whare nei hoki ki te
pupuri.
Q. No reira e tahuri ana koutou ki te
whakapau noa i o koutou oranga, i a koutou
moni, kaore e tahuri ki te whakahaere kia
akona nga Tamariki ki te Kura?
A. E akona ana ano nga Tamariki ki te
Kura.
Q. Ki te piriote pea ki te kanikani ranei,
ki te whakatangi konana, kei whea oti nga
mea kua tu hei kamura, hei parakimete, me
era atu mahi?
A. Kei Papawai etahi Tamariki kamura,
na ratou ano i mahi nga Whare nunui i reira
kei Heretaunga etahi.
Q. Kaore koe e mohio ki ana hui nui be
whakapoauau noa ite Maori he moumou kai
moni hoki?
A. Kaore engari na te Kooti Whenua,
anake i mate ai te Maori inga tau katoa he
tu tonu te mahi a te Kooti, na, me nga Roia
ki roto.
Q. E hara ranei ite mea na koutou ano
na nga Maori i tono nga Roia?
A. Kaore, engari na nga Roia i patipati
ki nga Maori.
Q. Kaore ranei i penei na nga Maori i
patipati nga Roia ka ki atu ki te Roia me
whakahaere koe i taku keehi he keehi tika ka
hoatu i nga take me nga whakapapa na reira
ka tahuri te Roia kite mahi, akuanei he mea
teka noa iho aua take a te Maori?
A. He pena ano etahi, ko etahi ko nga
Roia tonu kite patipati inga Maori.
Q. E mohio ana koe kia te Manene he
tangata matau ki nga tikanga Maori?
A. E rongo ana au kia te Manene he
tangata mohio ki nga tikanga Maori.
Q. Kaore koe i rongo i nga korero a te
Manene i te wa kaore ano he Roia i ura ki
taua mahi i kiia e haere ana ia hei Tiati nao
te Kooti, engari kanui te raruraru o nga
mahi korero teka a nga Maori i roto ite Kooti?
A. He korero teka katoa ratou, nga Ma-
ori me nga Tiati.
Q. E ki ana koe mehemea ka tukua ma
te Komiti, ka tere te mahi ote Kooti?
A Kaore au e ki ka tere, engari ka ma-
ma ake nga mate i o te Kooti Whenua Maori.
Q. Kaore koe i mohio kua oti katoa nga
whakapapa ote Iwi Maori ki roto ki nga pu-
kapuka o te Kawanatanga?
A. Ae engari he parau etahi o aua whaka-
papa he mea hanga.
Q. Ki te tu he Komiti ka mohio te Komi-
ti ki te titiro i nga take noho, me nga mahi
me nga take katoa o te Maori?
A. Ae.
Q. Kia whia nga mema o te Komiti?
A. Kaore au e mohio kia whia ranei.
Q. Ahakoa ra e noho ana koe ki konei
korero ai, me pehea e mohio ai te whare kite
whakaaro o nga rangatira i tu ai koe hei ma-
ngai mo ratou?
A. Ae ki taku whakaaro kia toru mema,
mo nga keehi ririki, mo nga keehi nunui kia
12 mema mo nga keehi piira mo te whenua
me nga raruraru o te Iwi.
Q. Ki to whakaaro ka neke ke atu te ma-
rama te tika, te pono, me te mohio o aua
Komiti ia Tiati Make, me Tiati Patara, me
etahi atu?
A. Ae ka neke ke atu.
Q. E hoa ko Tiati Make, me Tiati Patara
he Kaumatua enei tangata no mua atu ia koe
e mohio ana ki nga tikanga Maori katoa, ano
he papa kia koe kua whiwhi ke ki nga matau-
ranga i mua atu ia koe?
A. Ae engari kanui te raruraru o nga
whakatau.
Q. Ehara ranei i te mea ko nga tangata i
hinga i aua whakatau e whakahe na, penei
hoki te ahua i etahi atu keehi?
A. Kaore engari he penei ka whakatau i
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 20.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 18th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6J
te tuatahi i muri iho ka whakatau ka hinga
te whakatau tuatahi ka rereke te whakatau
(2), na te he o te whakatau tuatahi i rereke ai
te whakatau 2.
Q. E mohio ana koe kia Henare Matua he
tangata mohio?
A. Ae, e mohio ana au kua mate he
tangata mohio, he tangata tika, he tangata
korero teka.
Q. I penei tona kupu i te tau 1872 or
1878, ma te Komiti e whakatau nga Whenu-
a, i te takiwa o Ngati Kahungunu ka
marama?
A. Ae.
Q. E mohio ana koe ki te Komiti i tu ki
Mahitaone, mo te raruraru mo tetahi Whe-
nua mo te Weraiti, kotahi tau me te hawhe
i tu ai te Komiti a H. Matua, kaore i oti
taua raruraru?
A. Kaore pea i kotahi tonu tuunga o
taua Komiti i roto i taua tau me te hawhe.
, Q. Ae, engari i penei, e tu ana e rua
marama ka neke, ka tu ano e toru marama
ka neke tae noa ki te 18 marama, kaore i oti
te whakatau ma taua Komiti, na te Kooti
Whenua katahi ano ka tau?
.. A. K.
Q Mau e whakaatu mai tetahi Whenua
i oti ite Komiti te mahi?
A. E ronga ana au engari kaore au e
mohio ki te korero ake, engari ko Horowhe-
nua tetahi Whenua raruraru i mua, na te
Komiti ka mutu tena raruraru, engari me
tarai te Kooti ki te Maori.
Q. He aha te he kia rua Ateha mo te
Kooti?
A. Pena tonu hoki nga Ateaha i mua,
he ana te whakatau whakaaiaitia ake nga
Ateha me nga Tiati ki te Wahine.
Q. Mehemea he Maori anake me pehea e
kore ai e whakaaiaitia me poka nga raho?
A. Kaore ano tena i mohiotia.
Q. Ki to whakaaro e tika ana to whaka-
he ki nga Tiati Pakeha, no ratou ake te
hiahia kia he nga whakatau?
A. Ae, he nui nga tono piira mo aua
whakatau.
. Q. Kaore koe e mohio ana he pena ano
nga Kooti Pakeha, ka whakatau i te tuatahi
ka piira ano?
A. Ae, na te he hoki o aua whakatau.
Q. Kaore ranei koe e mohio ka pera ano
te Komiti Maori ka piira ano?
A. Ae, engari tera e iti iho
Q. E mohio ana koe kia Meiha Rapata
tangata tika, pono, he Ateha ia ka taea ranei
tena tangata te hoko kia rereke tana whaka-
tau?
A. Ki taku mohio ka riro ia i te utu, i
haere hoki ia ki te whawhai ki te Maori kia
riro mai he utu i a ia.
I roa rawa e noho ana te kai patai, ka
korero mai—:
E hoa kanui tooku pouri me to te Komiti
hoki, ki te ingoa pai o tenei tangata nui, te
tino tangata o te Iwi Maori e mohiotia nei e
te Iwi Pakeha he tangata pono, katahi nei
ka whakakinongia tona ingoa, kei a koe e
korero nei.
Q. Ki te riro ma te Komiti te Kooti e
whakahaere ma wai e utu?
A. Me utu ano ra aua Komiti ki nga
moni e utua ana ki nga Tiati ote Kooti, ki
te 10/6s mo te ra o nga utu Ateha.
Q. Ka whakaae ranei nga tangata tika,
ki taua mahi ka haere mai ratou i nga Whe-
nua tawhiti mo taua moni iti iho i to nga
tangata kino o mua, i utua nei kite Wahine?
, A. Ae, ma te Iwi ano e whakarite ratou •
kia pena he utu mo ratou.
Q. Ka whakaae ranei nga rangatira o
etahi takiwa kia haere mai ki etahi waahi
mo te kore utu?
A. Taku mohio ka whakaae.
Q. Tena to whakaaro kia, hia nga Ko-
miti mo te Motu nei?
A. Ko taku kia kotahi Komiti mo tera
Motu, kia toru mo tenei Motu, kia pera ano
me nga takiwa pooti Mema.
Tiamana:—
Q. Penei to korero ite whakatau tuatahi,
ka hinga tetahi taha, katau ki tetahi taha, ite
whakatau tuarua, ka hinga tera taha ka tau
ki te mea i hinga, ki to whakaaro, mehemea
i tau kite whakatau tuatahi te whakatau ate
Kooti tuarua ka tika?
A. Ae, na te rereke hoki ote whakatau
tuatahi ka rereke te whakatau tuarua na ko-
na atu ka ki he ana. v
Tiamana—
Katahi ano te korero marama ka takoto ki
te aroaro o tenei Komiti mo nga Pitihana,
ara, ka rite te whakataa tuarua kite whaka-
tau tuatahi, kua tuturu te whakatau.
Monk:—
Q. Ko nga Ateha anake e riro ana i nga
utu Wahine?
A. Konga Ateha me nga Tiati hoki.
Q. E hoa tino mohio tuturu ana koe ki
nga Ateha me nga Tiati i utua kite Wahine?
A. Kaore, engari rongo noa ai au.
H. Kaihau:—
Q. I korero whakahe koe mo te Pire ka-
toa nei?
A. Kaore i whakaae au mo te hoko kia
kati rawa, ko tera anake te wahi e whakaae-
tia ana e au.
Q. E pehea ana koe ki te wahi e ki ana
ote Pire, ko nga Minita e rua kia whakahaere
tahi i tenei Ture?
A. Koi ana hoki nga wahi e whakahe nei
au me te nuinga atu ote Pire.
Q Mehemea ka nekehia te Pire ki Waita-
ngi, he pai rawa tera?
A. Ae, kote hui hoki tera kua puta nga
panuitanga.
Q. Ki to mohio kite haria taua Pire ki
reira ka pehea te whakaaro o nga Iwi ote
Motu nei?
A. Kaore au e mohio ki to ratou whaka-
aro, engari me haere nga Iwi katoa ki rara
me whakaatu i roto i nga panui koia nei he
take ma taua hui.
Q. Kite whakaritea taua hui ki etahi ta-
kiwa e ngawari ai nga huarahi mo nga
tangata e tae atu ai ki te hui ka he ranei?
A. He pai noa atu tena mehemea ka rite
te whakaaro.
Tiamana:—
Ka nukuhia te hui ki te 11. karaka apopo.
Paraire 14/10/89.
11 a. m.
Mohi Te Ataihikoia by—:
Tiamana—:
I nekehia mai te Komiti i te Wenerei i te wa
e haere tonu ana nga patai a Kaihau ki te
Taite nei, na te Aitua ka nekehia mai ki
tenei ra. Kaati me haere tonu nga patai a
Kaihau.
Wi Pere-:
E te Tiamana, e tono ana au kia Mohi kia
unuhia e ia ana Kupu mo Meiha Rapata
Wahawaha, no te mea ki taku . whakaaro i
ohorere noa iho te puta o aua kupu i a ia, i
nga patai & Tiwini.
Tiamana—:
Kei te kai korero ra te tikanga mehemea ka
pera ia.
Mohi—:
E pai ana me unu atu aua kupu.
Mema Pakeha—:
Kaore au e marama ki te take e unuhia ai
aua kupu mehemea he korero teka noaiho aua
kupu na te kai korero, he pehea ranei.
Tiamana—:
Ko aua korero mo nga Ateha e kiia ana he
mea utu ki te moni, i puta i roto i aua kupu
nga kupu mo Meiha Rapata.
Wi Pere-:
Ki taku whakaaro hoki ehara i te hiahia ake
no te kai korero, engari he ohrere noa i ru-
nga i nga patai a e mea ana au me whakakore
atu i roto i te pukapua o nga korero o tenei
Komiti aua korero.
Whakaaetia ana kia unuhia aua kupu.
Henare Kaihau—:
E tono ana au ki te Tiamana kia. whakaritea
mai he ra mo nga pitihana a nga tangata e
noho nei i Poneke, e tono ana au kia homai
kia kotahi ra i te wiki, kia rua ranei no te
mea kua tata rawa te mutu o tenei Paremata
ka moumou pau noa a ratou moni, a ka neke
atu mo tera tau, ko etahi o nga tangata kua
hoki ite hoha.
Tiamana—.
Engari na nga Mema Maori tonu o tenei
Komiti i whakaroa nga pitihana, i ata korero
ano te Tiamana kia tere te homai i nga piti-
hana, kia homai hoki nga rarangi o nga
pitihana a nga tangata i konei ki te Karaka
o te Komiti ite wa e watea ana te Komiti,
tera e tae mai nga Pire e pa ana kite Iwi
Maori, kua kore pea e watea mo nga Pitiha-
na, otira, kei te pa ano taua mate ki nga kai-
korero o tenei Pire, kua noho noatu ratou i
konei i te timatanga o te Paremata, tae mai
ki naianei, na ko tenei kai-korero e tono ma-
ina ki te Komiti kia tere te taha ki a ia kia
hoki atu ia ki tona raruraru, ki tetahi Kooti,
a ka tono mai tetahi Mema o tenei Komiti
kia mahia te taha ki ana tangata, kia wawe
te hoki atu, a ka tono mai hoki tetahi Mema
•
mo ana tangata ano, a kaati, ko te tono a
Kaihau, ka waiho mo te 1 karaka, ka whai-
kupu an.
Wi Pere-:
Kua oti katoa aka Pitihana o mua, he ma-
ngere tonu no etahi Mema, i kore ai ana
Pitihana e oti, e tora rawa aku wiki e takoto
mate ana, i te mangere noaiho pea ratou i au
e takoto mate ana, heoi ano aku Pitihana e
toe nei, ko aku Pitihana hou.
H. Kaihau:—
E ki ana te kai korero me neke atu tenei Pire
ki te hui ki "Waitangi," me haere nga Iwi
katoa ki taua hui, ki to mahara mehemea ka
tae tenei Pire ki etahi huihui i etahi waahi o
te Motu nei tera ranei e tirohia mai tenei Pire
me ona ahua e takoto nei?
A. Ae, ka tirohia e nga huihui o te Motu
nei.
Q. Ka pehea, ka whakatika ka whakapai
ranei ki nga tikanga o te Pire?
A. Ka whakahaere ratou, me titiro tonu
hoki ki a ratou pitihana whakahe.
Q. Ka taea ranei e koe te whakaatu mai
nga take e hui nei te Iwi Maori. He aha ra-
wa nga take?
A. Ko te take-ko te mate o nga Whenua
i nga Ture e mahia nei e nga Kawanatanga
iia tau iia tau.
Q. E penei ana to whakahe mo nga Ko-
oti piira?
He whaka-marama ake tenei, i tetahi kupu
kai nga korero a Tamahau Mahupuku, i te
Nama 19 e te "Puke" e penei ana taua kupu,
he pena ano mo nga Kuri, koia nei taua ku-
pu, ko taua kupu ko te Kuri e he ana, no te
Taa anga te he, engari e penei ke ana tona
tikanga. He pena mo nga Kura; i whakahe
te Maori. Ka mutu ake i konei te whaka-
marama mo taua kupu, ka marama mai hoki
koutou ki tona tikanga, he Kura ako i nga
Tamariki, ki nga Matauranga.
PANUITANGA.
——
Ki nga Iwi, ki nga Hapu, ki nga huihui-
nga tangata, e noho mai na koutou inga pito
e wha o tatau motu, e hoa ma tena ra koutou
e nga Taane, nga Wahine, me nga Tamariki
kia ora koutou, i raro i te maru o to tatau
Ariki Amene. •
He whaka-marama atu tenei kia koutou
kia noho mohio ai koutou, kai te Hanuere e
heke iho nei i te tau o to tatau Ariki 1899,
ka whakamututia te tango a te tangata ia
"Te Puke Ki Hikurangi," mo te toru mara-
ma, nae te ono marama, ka waiho i te tau, te
tango a te tangata kaore e hoki iho i te tau.
Heoi e nga hoa aroha, me nga kai-tautoko
i to tatou taonga, kei ahua pouri mote penei-
tanga i to tatau taonga, kia tau te rangimarie
kia koutou.
Heoi ano kia ora koutou.
Na T. P K. H.
TAUIRA POTO. .
ONGA TURE O TENEI PEPA.
(Ture 1.)
Ko te utu mo te Pepa, o "Te Puke Ki Hi-
kurangi." i te tau 10/- -hereni, mo te ono
marama e 5/6, mo te toru marama e 3/- hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te ahua,
o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Greytown Wairarapa.
(Ture 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Nate Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
"Te Puke Ki Hikurangi."
E nga hoa aroha e tukua noatanga atu nei
to tatou Pepa, a te P. K. H. kia koutou,
he mea atu tenei, kua mutu te puta atu kia
koutou, engari ma koutou e tono mai kia
haere atu, a ka tonoa atu hoki kia haere atu
kia koutou, kaati kite kore koutou e tono
mai e pai ana, kai a koutou ano te tikanga.
Heoi ano.
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.