|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 1, Number 21. 27 December 1898 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
I
[NAMA. 21.] WAIRARAPA. TIHEMA TUREI 27th 1898.\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. I]
A. Ae, na to ratou mate hoki i aua Kooti
ka piira ano.
Q. Ko te take o aua huihui e whakahe
ana i nga, tikanga o taua Kooti o nga Tiuti
nae nga taake Kuri me nga reiti, me nga ru-
uri pokanoa i nga Whenua papatipu o nga
Maori?
A. Ae, i mua hoki e riro ana ma nga
Maori e tono te ruuri i naianei e ruuri noa
atu ana.
Q. E marama,ana koe e takahi ana te
Iwi Maori i nga tikanga o tenei Pire?
A. Ae, he take ke ta ratou i roto i te Inoi
ki te Kuini.
Q. Mehemea ka ki te Pirimia kia mahia
tenei Pire i naianei ka kore e whakahetia te
whakakore ote 10 mano tangata ka pehea
te whakaaro o nga Iwi Maori ote Motu nei?
A. Kite kore e whakaarotia ete Pirimia
ki taku mahara ka kawea ano ta ratou wha-
kaaro ki te Kuini.
Q. Haunga tena, engari mehemea ka
kawe tonu te Pirimia nei kia paahi tenei Pire
ka pehea nga Maori?
A. Ka whakahe nga Iwi Maori, kore ra-
wa e whakaae ki tenei Pire, me ona tikanga
e tango atu nei i nga mana katoa ki te Poari
ma ratou e whakahaere e mokete atu.
Q. E penei ana pea to kupu tera ka oho
ake he raruraru i waenganui i nga Iwi e rua?
A. Ae.
K. Rahera:—
Ki to whakaaro he pai atu ranei te mataura-
nga o te Pakeha, mo te Maori i naianei?
A. Ae, mo nga mea Pakeha ano.
Q. Kaore koe e mea ana pai atu te ma-
tauranga Pakeha, e ora ai te Maori?
A. Ae, engari e rereke ana te Ture mo
nga Whenua Maori.
Q. Ki to whakaaro he pai atu kia kotahi
he Ture mo te Pakeha mo te Maori?
A. Kaore ano ra i wehewehea nga Whe-
nua Maori, kia motuhake kiia tangata e rite
ai ia kite Pakeha.
Q. Kaore koe e mea ana ma te mataura-
nga Pakeha ka ora ai te Maori?
A. Kaore ano ra he mana i homai e taea
ai e te Maori te whakahaere taua matauranga.
Q. E hoa, kei te mau tonu to whakahe
mo nga Ateha Maori he pera ratou katoa?
A. Ae mo etahi ra o aua Ateha.
Q. Kaore koe e mahara ake ana mehemea
he Maori anake he Poari, ka taea ano te pera
ara te hoko?
A. Mehemea ra ka homai he mana ka taea
te whakahe nga tangata pera.
Q. E tuturu ana to whakaaro he pai ra-
wa te matauranga Pakeha hei whakahaere
mo te Maori.
A. Ae.
Q. Kaore koe e mohio kia kotahi tonu te
Ture mo te Pakeha mo te Maori ka tika ai?
A. Ae engari rereke te Ture ki nga whe-
nua.
Q. Ko tau pea, me kore rawa atu ena Tu-
re, engari me rite tonu te Ture mo te Pakeha
me te Maori ka pai?
A. Ae, . mehemea ka homai he mana ka
marama te Iwi Maori ki te whakahaere.
Q. He tangata mohio koe ki te whakaha-
ere i ou mea ake?
A. Ae.
Q. Ko tehea te mea pai, mau ano ranei e
whakahahaere, ma etahi atu tangata ranei?
A. Maku ano oku mea e whakahaere.
Q. A kaati e mohio ana koe mau ano o u
mea e whakahaere, he pai rawa kia kotahi he
Ture mo te Pakeha mo te Maori, kia kore e
riro ma te Poari e whakahaere?
A. Ae taku hiahia tena mehemea ka ho-
mai he mana kia au.
Q. Kaore koe e mahara me whakatikatika
te Ture, kia tu ai ko koe ano hei whakahae-
re?
A. Ae.
Q. Kaore koe e mea ana me wehewehe ra-
wa ou whenua kia koe ake e kaha ai koe kite
whakahaere?
A. Koi ana te hiahia nui o te Iwi Maori.
Q. Me pehea he Ture e ahei ai te tuku, atu
i ou whenua ki tetahi tangata mahi ai?
A. Mehemea ka homai he mana, ma te
Iwi Maori e hanga he tikanga.
Q. Kua korero koe kaore nga Maori e
whakaae ki te utu i nga taake Kuri i nga reiti
me nga ruuri kaore koe e mohio e utu ana te
Pakeha i ena mea katoa?
A. Ae engari kote taake Kuri kei te whaka-
he tonu te Maori kote take tena ote whawhai
a Ngapuhi.
Q Mehemea he Pakeha ana tangata i ta-
kahi ra i te Ture, ka pera ranei te aroha o te
Kawanatanga e kore ranei e hopukia i taua wa
tonu ki te whareherehere.
A. Kote Pakeha e mohio ana ki ona Ture
o mua iho, he Ture hoki no na no Ingarangi.
Q. Ka pai ranei kia kai taua Kuri i nga
Hipi a tona hoa Pakeha.
A. He Ture ra tena, ki te kainga te Hipi
ka tonoa kia utua te Hipi.
Q. Kaati ra he tangata marama koe kaore
e pai kia rereke te Ture ki te Maori ki te Pa-
keha?
A. Ae engari ko nga whenua e rereke ana
nga Ture.
Q. Kaore ra he Ture e akiaki ana i te Ma-
ori kia boko?
A. Na nga kai hoko i hoko, e rua raua ko
te kai hoko me te kai tuku atu i te whenua
he he anake.
Q. Na te Maori ano i hoko ki te kore e
hoko kaore e riro atu te whenua?
A. Ae.
Q. Ki to whakaaro me rahui nga whenua
hei wahi tuturu me pehea nga wahi watea.
A. Me riihi.
Q. I te mea e whakaae ana tatou ki a
kotahi he Ture mo te Maori, mo te Pakeha,
a ko te mea tika me tianga kia kotahi te Tu-
re penei i te Pakeha e utu nei i nga mea e pa
ana ki ona Whenua?
A. Kaore ano te moni i marama noa i
mua, ko te kai riihi kite utu atu i nga reiti
rae nga taake i naianei kua utaina ma te
Maori ano e utu.
H. Kaihau:—-
E penei ana to kupu, me utu ano nga moni
ki te Kaunihera ki te Poari ranei.
A. Kaore au e marama ki te utu mo tenei
patai, kaore ano hoki kia tu te Kaunihera.
K. Rahera:—
E pehea ana koe mehemea ka kawea mai e
au he Pire i tera Paremata kia taea ai te
wehewehe nga Whenua Maori.
A. Ko taku kupu mehemea ka nukuhia
te Pire nei ki "Waitangi" me haere korua ko
te Pirimia ki nga hui Maori o te Motu nei
korero haere ai kaua e mahi noa he Pire, ite
mea kaore koe e mohio ana ki nga whakaaro
ote Iwi Maori.
Q. Ka whakaae ranei tenei whare ki
tetahi Poari Maori Motuhake, kaore nei e uru
atu he Pakeha?
A. Ma korua ko te Pirimia e whakaae
me haere koe ki nga hui Maori, ki te ngaro
te kanohi ote tangata, ko nga kupu anake e
tae atu kaore te Maori e whakaae.
Mema Pakeha:—
E hoa, tenei mea te Pakeha, tenei mea te •
Maori, rite tahi ranei raua te whakahaere
tikanga.
A. Kaore, kaore hoki he Kura ote Maori
e rite ai to raua ahua.
Kapene Rahera:—
E mohia ana koe ki tenei Whenua ki Hatu-
ma kua rongo koe kua .tangohia atu taua
Whenua e te Kawanatanga i roto i te ringa
o te tangata nona te Whenua, kaore koe e
mohio kei peratia hoki o nga Maori Whenua
nunui?
A. Ae, mo nga Pakeha anake tena Ture
kaore au e whakaae kia tau ki nga Maori
kaua tena Ture e tau ki nga Maori.
Q. Haunga tena, kaore hoki e taea e to
whakahe, te arai atu.
(1) Kaore koe e mohio tera e penatia.
A. Ae.
Q. Kaore koe e mohio hei arai atu mo
tena Ture me wehewehe nga Whenua Maori
kia ririki kia kore ai e tangohia?
A. Ae, engari ko nga mea whai moni e
taea te utu nga ruuri.
Q. Mau pea e mau atu aku korero kia
rongo ai toou Iwi?
A. Ae, ma taua tahi, me haere taua ki
nga waahi katoa haere ai.
Tiamana:—
Kowai ki muri.
Te Rawhiti:— (O Waikato.)
He korero ruarua nei aku.
He mihi atu ki te Tiamana, me te Komiti,
Ko te mea tuatahi he tautoko atu naku i nga
kupu a nga mea o mua ia au mo ta matou
pitihana, koi ana tonu nga kupu e pa ana ki
a matou mo te Pire nei. I tu ano he huihui
a matou, me te Pirimia ki te whare i tua atu
o te Werenitana Hotera. I puta mai ano he
maharahara kia matou mo tona kupu, "kei
roto o nga whetu ra ano matou e tirotiro ana
mo tona Pire. I puta atu ano he kupu a
matou kia homai tana Pire kia kite matou,
na, ki mai ana ia, ko tona Pire, ko taua Pire
ano i kawea e ia ki nga hui Maori, na ko te
tino Pire hei whakatakoto mana ki te whare
ko tenei, ka kite matou he torutoru nga mea
o tera Pire he nui ke o tenei Pire. I runga i
nga pitihana whakahe i tae mai kia matou
mo tera Upoko o te Pire. Na ko tenei Upoko
mehemea ka kite te Iwi Maori, tera e nui atu
nga whakahe, ko a matou kupu whakahe kua
takoto atu ia Te Heuheu, a e tau-toko ana au,
Ka wehe taku korero. Ki runga i nga Iwi
O Te Kotahitanga me te Kauhanganui,
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 21.] \_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 27th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2]
kua hui nei raua ki te whakahe, ka peka ke
taku i ta Te Heuheu, he penei. Ahakoa te
taha ki Te Kauhanganui, kite Kotahitanga,
he kotahi tonu ratou, koa ratou pitihana ne-
ke atu i te 10 mano tangata kei mau i roto
i tenei Komiti te penei na kei te noho wehe-
wehe nga Iwi Maori, kei roto i te korero,
a Herepeti, i penei, he tikanga ke ta te Ko-
tahitanga, he tikanga ke ta Waikato. I tu
tetahi hui ki Waikato, i poto katoa nga. Iwi
ki reira ote Tai-Hauauru, ote Tai-Rawhiti,
kotahi tonu ratou i reira, no reira kaore i ti-
ka nga kupu, a Herepeti he wehe ke tetahi i
tetahi.
Ka mutu tonu nei aku korero.
K. Rahera:— ,
Kaore ranei koe e whakaaro penei, mehemea
ka whakaturia he Mira Kani-rakau, harakeke,
huri-paraawa, rae era atu mahi, ka puta he
painga ki nga tangata nana aua mahi.
A. Ae, he pai rawa tena.
Q. He pai rawa kia tahuri te Kawanata-
nga kite hanga Ture kia wehewehe te takoto
o nga Whenua, kia taea ai te whakahaere e
ia tangata tona Whenua?
A. Koi ana te hiahia ote Iwi Maori kia
riro ma ratou ano e mahi he tikanga mo
ratou.
Q. Kite kore e whakaaetia ete Kawana-
tanga kaati me hanga ano tetahi Ture kia
penei te ahua?
A. Ae, engari me tuku mai ano kia kite
te Iwi Maori ite tuatahi.
Q. Ia koe kua marama nei ki nga tika-
nga ote Motu nei kua hoatu ranei he mana
motu ke kite tahi wahi ote Motu nei?
A. Ae, kote takiwa o Tuhoe.
Q. E mohio ana koe ki te take i pera ai?
A. Kaore.
Q. E mohio ana koe ki tenei mea ki te
weeti, he iti rawa te weeti e hoatu i te tuata-
hi me te mooro hei aki, me te rakau hei wa-
hanga ma taua weeti?
A. Ae.
Q. Kaore koe e mohio ma te wehewehe
rawa o nga Whenua e ora ai te Maori?
A. Ae.
Q. He aha te whakaae ai ki tena tikanga
kia mahia hei Ture?
A. He nui rawa no nga Ture i mate ai te
Maori, tae rawa mai nga mea pai kua wehi
rawa te Maori.
Q Mehemea kua tuturu rawa tou Whe-
nua ki a koe, kore rawa e taea te hoko, te
Mokete, kei whea te huarahi mai o te mate,
kia koe?
A. E tika ana, engari he nui rawa no
nga mate i pa mai i nga Ture, no reira i tono
ai te Iwi Maori he mana kia hoatu kia ratou.
Q. Kaore koe e mohio kaore e taea tena?
A. Ahakoa ra me ata titiro marie iho ano
e hara ta nga Maori i te tono noa iho, engari
e haere ana i raro i te mana o te "Tiriti O
Waitangi" e korerotia nei.
Q. Kaore koe e mohio ana ki te penei me
tino wehe rawa atu tou Whenua kia koe ake
e ora ai koe me tau Whanau, kaore e taea e
koe te hoko te aha ranei?
A. Ae, ka pai ra tena.
Q. Kaati ra me mahi he Ture kia pena?
A. Katira ka pai kia pena, ko te hiahia te
na o te Iwi Maori kia riro ano mana e mahi.
Q. Kua mohio koe kaore e homai e te
Kawanatanga he mana Motuhake, kaore ra-
nei koe e pai me mahi mai he Pire i naianei,
mo tera tau ka tuku mai kite whare?
A. Ka pai ra, engari me tuku atu ki nga
hui Maori
Q. Ka whakaae koe ki aku korero nei?
A. Ae,
Q. Kaati ha mau e Kauhau haere ki nga
Iwi?
A. Ae, ma taua tahi.
Wi Pere-:
Ko tehea tu rahui tau e whakaae nei i runga
i nga patai a Kapene Rahera.
A. Ko te rahui tuturu kia kaua e hoko-
a. . . .
Q. Ka tu mai he Kawanatanga ka wete-
kia ano?
A. Ko taku me mau tonu kia kana e taea
te wewete ete Kawanatanga.
Q. Me rahui rohe tau, nao nga taima
katoa ranei? .
A. Mo nga tau katoa
Henare Kaihau:—
[.. mea koe e tautoko katoa ana koe i nga
korero a te Heuheu.
A. Ae.
Q. E mohio ana koe i korero a te Heu-
heu me Maori anake he Poari?
A. Ae.
Q. E mohio ana koe kua oti katoa ena
Ture Poari, i tenei Motu katoa mo nga mea
katoa puta noa, ki nga kai, o uta o te moana.
A. E mohio ana au.
Q Ka pehea ta ratou tikanga whakahae-
re mehemea ko riro ma taua runanga Kauni-
hera Poari ranei e whakahaere?
A. Ki taku mohio ka huihuia ko nga ta-
ngata i te tuatahi ka hui ratou ka whakarite
- i nga tikanga.
Q. Kaore tena, engari mo nga mahi ate
Kooti, me ona kai-whakahaere me ona tari,
me nga Apiha, me nga Ruuri, me nga Tiuti,
nga reiti, nga Taake, nga Taake Kuri, me
tahi atu, me pehea e taea ai enga Iwi Maori
ena mahi?
A. Me riro na ai ra te mana ite Iwi Maori
e taea ai.
Q. Me pehea te taha kia te Kuini, ka
waiho noa iho kia noho noa ana.
A. Ka taea ano te whakaaro te Kuini
mo nga mea e whakahaerea ana e ratou.
Q. Mo nga moni Ruuri ka taea ano e
ratou te whakaaro te Kuini?
A. Ma ratou ano e whakaaro mehemea
e tika ana kia puta he moni kia kore ranei.
Q. Kite kore e whakaarohia ka tika ra-
nei?
A. Ki taku whakaaro ka tika ano, ma
taua runanga e whiriwhiri kia utaa kia kore
ranei.
Q. Me pehea he utunga mo nga reiti e
utua nei kite Kawanatanga me pehea e nga
wari ai?
A. Taku mohio noa ake nate nui e nga
reiti i kore ai e whakaae nga Maori, kia au
me hawhe aua reiti, penei he 2/6 kia 1/3 te
reiti.
Q. Me utu kia wai?
A. Ki taua runanga ma taua runanga
ano e mea me utu Kite Kawanatanga e pai
ana.
Tiamana:—
Kite kore nga Maori e utu reiti, ma wai e
mahi nga rori?
A. Ma nga Maori ano.
Q. No reira Kaore he take e hawhe ai
nga reiti pera me tau i korero nei,
Kaihau:—
E ki ana te Tiriti O Waitangi kia kotahi ano
te Ture mo nga Iwi o Niu Tireni kia pera
me to Ingarangi me pehea aua reiti me ha-
whe mate Kuini pehea ranei. E hara ranei
i te mea e wahi ana to korero.
A. Ki taku mohio kaore i te wahi taku
korero; Engari he nui no nga reiti na reira
au ka mea me wahi kia mama ai.
Tiamana:—
Kaa paahi te 1 karaka mo te tono a Kaihau
kei te komiti te tikanga mehemea ka taea e
Kaihau te hui mai nga mema kia tu he ko-
ramu apopo ate Mane ranei e pai ana.
Kaihau:—
Kia hia ka tu ai te koramu.
Tiamana:—
Kia rima; %
Mema Pakeha:—
Kaore au e watea apopo engari mehemea mo
te mane ka whakaae au.
Tiamana;—
Ko tenei pire ka nukuhia mote H a. m. ite
turei.
Tokorua nga kai korero e toe ana ko Hare
Parata me Niniwa.
18/10/98.
11 a. m.
Tiamana:—
Tokorua nga kai korero e toe ana ko Niniwa
Ko Henare Parata, kowai e tu ana i naianei.
Niniwa:—
ko au te kai korero inaianei taku kupu he roa
te wa i whiriwhiri ai matau kaore rawa he ko-
rero i mahue i o matou kai-korero kaore he
take hei korerotanga maku ko au te whaka-
mutunga o nga kai korero.
Tiwini:—
Q. Ko tehea te mea pai, ko te Komiti
Maori ranei ko te Kooti ranei hei whakatau
mo nga paanga Whenua?
A. Taku whakaaro ko te Komiti Maori te
mea pai.
Q. I rongo koe ki te kai korero o raua
ia koe kia wha nga Komiti mo enei Motu?
A. Kaore.
Q. Ki to mohio he iti rawa, pea te wha
Komiti?
A. Ae, he iti rawa.
Q. I rongo koe mo nga kupu e whakahe
nei mo nga Ateha ote Kooti?
A. .Ae. .
Q. Kia tere ai te oti o nga whakatau
paanga wehewehe Whenua me maha ake pea
i nga Tiati, aua Komiti?
A. Ko nga Komiti o nga takiwa taku e
korero nei.
Q. Me utu ano pea nga Komiti?
A. Taku mohio kaore he utu.
Q. Ka penei pea ratou me te Moa kaore
he kai, he hau anake te kai?
A. Ae, he nui nga Komiti e mahi ana
kaore he utu, engari mehemea ano ka eke ki
nga-Tima, ki nga Tereina, katahi ka tika kia
utua.
Q. Ma wai e utu?
A. Penei taku whakaaro me waiho ano
ma te Maori e utu.
Q. Me pehea nga kai tuhituhi, me nga
kai Whaka-maori?
A. E korero ana au mo nga Maori anake
taku kupu.
Q. Otira he maha nga Pakeha e uru ana
ki nga Keehi?
A. Ae pea.
Q. Mawai e utu?
A. Taku whakaaro ra me mahi he tika-
nga e te Maori.
Q. He aha nga mahi ma te Komiti, he
whakatau i nga Whenua Papatipu, he wehe-
wehe he whakatu riiwhi Tupapaku?
A. Ko nga Whenua Papatipu.
Q. Kua pau pea ena tu whenua?
A. Ae kua kore ra o matou nei whenua pa-
patipu
Q. Me pehea te mahi ma te Komiti?
A. Kite kitea e ratou e ahua raruraru ana
etahi waahi me mahi ratou kia pai aua raru-
raru.
Q. E penei ana to kupu, ko nga whenua i
he nga whakatau o mua me hoatu he rarangi
hou ki tenei Ture hei hura i etahi tu whenua
pera kia mahia ano.
A. Ae.
Q. Ki to whakaaro me takoto huihui tonu
nga paanga i roto ite whenua, me wehewehe
ranei?
A. Ki taku whakaaro me noho huihui to-
nu, engari ko nga paanga eka o te tangata e
whakatau.
Q. Me pehea te mahi paamu, ka hiahia
etahi tangata ki te whakanoho Hipi, Kau,
whakatu whare ranei e taea ai te mahi e kore
ai he raruraru?
A. He Iwi pai te Maori ki te rite te whaka-
aro ki te whakanoho Hipi, Kau aha ranei ka
pai noaatu.
Q. Kaore koe e rongo ana e tipu ana te
tautohetohe mo aua tu mahi?
A. Ae etahi waahi.
Q. E mohio ana koe kia Kawana Hunia.
me Utiku me tahi atu, i raruraru mo tetahi whe
nua i runga i aua mahi?
A. I rongo au kia ratou whakahaere i ra-
ruraru.
Q. Nga whenua raupatu kua roherohea i
rongo koe i raruraru i pehea ranei?
A. Kaore au i rongo, engari i mau hoki a
Te Whiti ma ki te whareherehere a ki taku
mohio mo reira pea mo aua whenua.
Moka:—
He nui ou whenua.
A. Ae.
Q. • Kei te noho wehewehe?
A. Kaore engari ko nga eka e wehe ana ko
au me etahi atu kei roto.
Q. Ki to mahara kaore e tipu mai he raru-
raru a muri atu ki te kore e wawahia atu kia
motuhake ou whenua i naianei?
A. Kaore au e mohio atu ki tera wa.
Q. He Tamariki au?
A. Kaore, engari he whanaunga.
Q. He pai rawa pea te wehe i ou hea kia
pai ai te Wira ki tau i pai ai?
A. Ko aku Whenua kua takoto wehe, e-
ngari kei te takoto topu tonu tooku Whenua.
Q. Kaore koia e pai ana kia koe kia tako-
to wehewehe nga Whenua Maori katoa ka
pai?
A. Ae, ma ratou ra e wehewehe ka pai.
Q. Mehemea e mau ana i runga ite rite-
nga Maori, ko tehea te mea pai ko te ritenga
Maori ko te ritenga Pakeha ranei?
A. Kote ritenga Maori.
Q. Ko tehea te mea pai kaore koe i te
mohio ki te pau o nga Rangatira te hoko, ka
tango ke i nga Whenua o etahi?
A. No mua ra e na mahi na nga Ranga-
tira i hokohoko nga Whenua o te Iwi.
Q. I ahua wai-marie pea tou Iwi, kaore
i pera me etahi atu Iwi i mate i nga mahi a
nga Rangatira?
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 21.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 27th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3J
A. Kaore, kei konei ano kei tooku takiwa
nga Whenua, na nga Rangatira i hoko.
Q. I ki koe mate Komiti e mahi nga
whakatautau Whenua me ata rehita marire
pea e tika ai kia mau tonu ai mo nga tau
inaha e haere ake nei?
A. Ae.
Q. Kei whea he Tari, he kai-tuhituhi hei
mahi i aua mahi?
A. Engari tena ma te Komiti e whakari-
te he tikanga.
Q. Kei te mohio koe kote Kawanatanga
te mea tino kaha hei tiaki mo enei mea katoa
ka pena ranei te Komiti Maori.
A. Ae, ma te mate ra ano ote Maori e
ngaro ai.
Q. Kite pahemo atu te Komiti ka rapu
nga Uri ki aua pukapuka mo 150 tau ki
muri ake nei me pehea e kitea ai?
A. Kaore e taea e aua tena te mohio atu.
Q. Koia nei ra te uaua kaua e titiro kite
taha kotahi engari me titiro nga taha katoa
kaua te Maori e korero noa?
A. Ma te Komiti ra e whiriwhiri tena
mea.
Q. Ko ia nei ra te uaua, kaua e korero
noa ake. engari me tino marama rawa ki nga
mea katoa mo a muri atu?
A. Kaore au e mohio ki nga mea a muri
ake nei.
Q. I roto i nga korero katoa a nga kai
korero, kaore rawa au i marama ki enei mea
e korero nei koutou, me nga mea mo a mua
atu? '
A. E tika ana engari rawa ko te Pire ne-
i me tuku atu ki te hui ki "Waitangi."
—Ka mutu nga patai.—
Te Heuheu:—
Kua mutu tonu nga kai korero.
Tiamana;—
Kei whea a Hare Parata.
Tame Parata:—
Ko tainahi nei te ra tae mai, tera pea ka tae
mai i tenei ra.
Te Heuheu:—
Kua mutu tonu nga kai korero.
Ka mutu te taha "Turaki."
Paratene Ngata. 18/10/98.
—Te Taha Tautoko.—
Tiamana:—
Tokohia nga kai korero mo te taha Tautoko.
Paratene:-—
Ko au te kai korero tuatahi, maku e whaka-
takoto nga korero katoa mo te taha ki a
matou. Kaore e taea e au te ki tuturu e rua .
e toru ranei nga tangata i muri ia au, kei
aku koiero te tikanga, ki te poto ia au nga
korero, ko nga tangata i muri ia au he Tau-
toko anake.
Tiamana:—
Ko te mea pai kia tuturu e hia nga kai kore-
ro, ki te mea he nui nga tangata, akuanei
ka pau katoa te wa tae noa ki te mutunga o
te Paremata.
Paratene:—
Me waiho tena kupu kia whiriwhiri matou.
Tiamana: -
E pai ana me whiriwhiri me whakaatu mai i
te ata.
P. Ngata:—
Ko Ngati Porou toku Iwi tetahi Iwi nui ote
Tai-rawhiti. He Ateha au no te Kooti Whe-
nua Mauri, he kai whakahaere, whai raihana
au i roto i te Kooti Whenua Maori, he ma-
ngai au ki te aroaro o tenei Komiti mo nga
tangata kua tuku pitihana mai hei Tautoko i
tenei Pire; Tae atu hoki ki toku Iwi.
Mo te Pire, ko te Pire i whakatokotoria e te
Pirimia ki nga hui Maeri o te Motu nei tae
atu kite whakatikatika a te hui nui i Papawai,
ko taua whakatikatika kua Perehitia kite reo
Maori, kite reo Pakeha, kua takoto ki tenei
whare.
Tenei nga kape kei a Te Kerehi etahi, (I
whakaratohia e Te Kerehi nga kape kite Ko-
miti i tena wa.)
Ko tenei whakatikatika e mau nei a te hui
ki Papawai, ko te Huihuitanga tenei o nga
whakatikatika a nga Iwi katoa o etahi taki-
wa o te Motu nei?
I timata te whakatikatika o tenei Pire a te
Pirimia i te hui ki te Waipatu, he hui nui
tera no nga Iwi Maori i tahuri ki te whaka-
tikatika, tenei ta ratou whakatikatika.
(1 hoatu taua whakatikatika kite Komiti,)
I takoto tenei whakatikatika ki te hui ki
Papawai, na ko te whakaotinga ko tena kua ,
Perehitia nei.
Na ko tetahi tenei o nga whakatikatika,
no te taenga o Timi Kara ki Whanganui i
te matenga o Taitoko, i muri iho ka tae ano
• te Pirimia ki reira ki Whanganui i whaka-
maramatia te Pire ki nga Iwi o reira koia
nei te whakatikatika anga Iwi o Whanganui,
me Tuwharetoa me etahi atu, hemea pitihana
mai e ratou ki te Pirimia; Ko te kape tenei,
i takoto tenei whakatikatika ki te hui i Papa-
wai. (I hoatu ki te Komiti.) Ko tetahi
whakatikatika na tetahi Hapu ote Tai-Ra
whiti ara, o te Takapau, he mea whiriwhiri
i roto i to ratou hui, i takoto tenei whakati-
katika ki te hui ki Papawai.
(I hoatu taua whakatikatika.)
Ko tenei whakatikatika na. nga Iwi i raro
atu i Nepia, timata atu i Petane Aropawanui
ki Waikari, be mea whiriwhiri e nga Iwi o
reira, i roto i o ratou hui, tukua mai ai ki te
hui i Papawai;
(I hoatu ki te Komiti.)
Ko tetahi na nga Iwi o te takiwa ki te
Wairoa, ara, ki Mohaka, he mea whiriwhiri
i roto i to ratou na hui, tukua mai ai ki te
hui ki Papawai.
(I hoatu tenei ki te Komiti.)
Ko tenei whakatikatika, na te Whatahoro
me etahi atu ona hoa o Whanganui, i tukua
mai ano ki te hui i Papawai.
(I hoatu tenei ki te Komiti.)
Ko tenei whakatikatika na nga Iwi o Po-
rangahau, he mea mahi mai i roto i to ratou
hui; i takoto kite aroaro ote hui i Papawai.
(I hoatu kite Komiti.)
Ko tenei whakatikatika na nga Iwi o Ta-
rawera i waenganui o Nepia o Taupo, ara, na
Ngati Hineuru, i takoto ano kite hui i Papa-
wai.
(I hoatu kite Komiti.)
Ko tenei whakatikatika na tooku Iwi ake
na Ngati Porou, he Iwi nui he mea mahi i
roto i o ratou hui nui e rua, he mea tuku
mai kia au i Papawai.
(1 hoatu kite Kemiti kote rarangi 3
kua patua tena.)
Ko etahi whakatikatika na nga Iwi ote
Wairoa tae atu ki Nukutaurua, engari i riro
tonu atu ite tangata nana i mau mai.
Ko ena whakatikatika katoa, kote whaka-
otinga ote Pire whakatikatika e takoto nei.
Kati e whakatakoto atu ana au ite whaka-
tikatika kite aroaro ote Komiti a nga Iwi e
Tautoko nei i tenei Pire ko nga kai korero
ote taha turaki ite Pire i uru ratou ki roto o
ena whakatikatika ko Mohi koia te Tiamana
o te Komiti i tu tuatahi kite whakatikatika i
tenei Pire ite hui i Papawai, i uru ano ia ki
roto ite whakatikatikanga whakamutunga a
te Hui e mau nei.
No te mutunga ote hui ka wehea mai au
me oku hoa Rangatira ki Poneke nei hei tia-
ki ite whakatikatika i oti ite hui ki Papawai,
no te putanga mai o nga Pitihana whakahe
ka kite au i a Mohi me etahi atu i uru kite
whakatikatika ite Pire, kua uru kite whakahe
Ko nga putake tautohe i te hui i Papawai,
i wehewehe ai te Iwi, e toru, ko tetahi wehe-
nga o te Iwi. I mea me whiriwhiri te Pire a
te Pirimia. Ko tetahi wehenga i mea me
waiho te Pire, engari me whai ite mana mo-
tuhake.
Komiti:—
He aha te mana motuhake.
A. He Kawanatanga Maori he Paremata
motuhake.
Ko te toru o nga wehenga kote tono Kau
nihera Maori a te Kiingi mo te Iwi Maori ka
toru enei take i wehewehe ai te Iwi Maori ite
hui ki Papawai, na runga ite whawhai ki ena
take e toru ka wehe te hui ka pakaru, ko au
me oku hoa Rangatira me nga hapu e whai
ana i runga ite ahua o te Pire, kaore au e
korero, nui atu mo te ahua o tenei whakati-
katika me te Pire a te Pirimia, engari ka to-
no au ki to koutou Komiti kia titiro kite
ahua o enei Pire mehemea ka pakeke nga
tikanga o tetahi me ahua whakangawari.
E mea ana au kaua e tangohia atu o ma-
tou mana ki o matou Whenua.
T. Parata:—
Mana pehea.
Ko matou naana Taitara ki o matou Whe-
nua, waiho ano kia matou te mana, engari
ko te mana whakahaere mo nga Whenua e
tukua atu ana ki te Poari i runga ite whaka-
ae, e tika ana tera, engari me whakariterite
tahi nga tangata ote Whenua me te Poari ka
marama nga mahi.
Mo tenei Pire, e penei ana to matou wha-
kaaro mo nga whakahe a tetahi taha nao tenei
Pire, ko te mea-tika nae ata wehe atu o ratou
takiwa ki waho, me whakatau tenei Pire ki o
matou Whenua ki te hunga e Tautoko nei i
te Pire.
Tiamana:—
Ko te Pire ate Pirimia, ko te Pire whaka-
tikatika ranei ate Hui i Papawai, ko taua Pire
e ki nei koe.
A. Ae, ko te whakatikatika kote Pire a
te Pirimia e 28 nga rarangi o ta te Pirimia e
45 o ta te Hui, i whakapaua katoatia o ratou
whakaaro ki tenei, mehemea e 5 tonu nga
rarangi o ta te Pirimia, ka pena tonu ta nga
Maori, ka 45 neke atu ranei
Tiamana:—
Kite kore te Pirimia e whakaae kia uru a
koutou menemana me pehea.
A. Ma tenei whare e whiriwhiri e paahi
ki ta ratau i kite ai,
Q. Mehemea kaore te whare e pai me pe-
hea?
A. heoi ano Me paahi ki tana i kite ai.
Q. mehemea kite kore e whakaae te
whare kite paahi tenei pire, he kino, ka wha
kaae koe.
A. Kite kore e whakaae te whare ki tenei
whakatikatika ka ki au nae paahi tenei ture
ahakoa tana kino, kaore aku tikanga, kote ta-
ke, he mea tono ete Iwi Maori kite Kuini,
He mea whakahoki mai ete Kuini, ma ana
Minita ote Kawanatanga, i konei; e whakaa-
ro kaati kua mahia mai tenei pire e nga
Minita ote kawanatanga hei whakarite i taua
inoi Me te kupu a te Kuini mehemea koi ana
te otinga he kino, e pai ana, heoi ka tono,
ano matou ki te Kuini kia whakaarohia mai
ano he ture e ora ai matou.
Otira heoi ano taku kote whakatikatika a te
hui ki Papawai, ma te Paremata e whiriwhi-
ri mana e paahi, e kore ranei e pai ana.
Taku whakaaro kaore e taea te mahi kia ko-
tahi he ture mo nga motu e rua note mea kei
te rereke te ahua o nga whenua kei raro i nga
Ture maha e takoto ana.
Ko nga whenua he pai etahi wahi, he kino
etahi wahi, he kino rawa atu etahi takiwa,
ahakoa whaia kia kotahi he ture mo nga
motu e rua e kore rawa e taea.
Ko nga whenua ote Waipounamu e tata ana
kite 200,000 eka e toe ana ki te Maori, rere-
ke nga whenua o reira kua wehewehe te
takoto 14 eka kite tangata, e 8 eka etahi, e
rite ana kite oranga mo ratou kaore he take
e tau ai tenei pire mo tera motu, taku wha-
kaaro Kiiti mea tera me waiho hei oranga mo
ratou.
Ko te Tai-Hauauru e 200,000 eka kei raro
i te mana o te Kai-Tiaki o te katoa kei waho
o nga mana o tenei Pire.
Ko te takiwa o te Heuheu ara ko Taupo, kei
roto i te Ture o te Paaka o Tongariro e 62,800
eka, kei taua takiwa ano e 29 mano eka kei
raro i te Ture Ngawha, me etahi waahi o rei-
ra kei raro o te Ture Taone, kei waho ena
whenua o tenei Pire, kei Rotorua e 616 mano
eka i te takiwa o te Arawa kei waho tena
whenua o tenei Pire.
E 656 mano eka te whenua o Tuhoe kei
waho ano i te mana o tenei Pire.
Kei te takiwa o Hauraki kei raro i te Ture
Maina Koura, Puihi Kauri, he pera ano te ta-
kiwa o Ngapuhi he nui nga whenua kei raro
i te "Ture Puihi Kauri."
He nui etahi whenua kei te Motu nei kei
raro i te mana o etahi Kai-tiaki i whakaturia
i mua i runga i te tikanga Tiiti, kei Waikato
etahi whenua pera me etahi atu waahi o te
motu nei, kei roto etahi whenua i nga tikanga
o te Hahi, ko etahi whenua papai kei roto i
nga riihi ki nga Pakeha e mau ana he waahi
itiiti rawa nei nga waahi kei nga Maori e mau
ana, he maunga te nuinga he kino, ko etahi
he tahora nunui, pera i Taupo, he pungapu-
nga, me etahi whenua i te takiwa o Ngapuhi
he whenua tapuhi, koi ana nga tu whenua
kei nga Maori e mau ana i naianei, koia au i
mea ai e kore e taea te whakakotahi he Ture
e whakaae ai te katoa.
E Inoi ana matou me whakatikatika tenei
Pire me paahi mo Tai-Rawhiti mo nga Iwi e
tautoko ana i te Pire, ka kitea nga mate a
muri ake nei me. whakatikatika e nga Pare-
mata e haere ake nei, kaore ano hoki he Ture
i hanga e tenei Paremata i pumau tonu.
Ko to matou hiahia me whakatau he rahui
mo nga whenua, mo te hoko, mo etahi atu
tikanga pera, mo te muru hoki.
Tuarua. Me whakatu he Poari, pena i te
whakatikatika e mau na, kia 4 nga mema
Maori, ko te Komihana o te Karauna hei Tia-
mana, koi ana to te Maori hiahia, mehemea
e he ana tena mate Komiti e hoatu tetahi Pa-
keha kia 3 Maori kia 2 Pakeha, engari e ui
ana matou, he aha te take o te Pakeha i uru
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 21.] TE PUKE KI HIKURANGI, TIHEMA TUREI 27th 1898. \_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
ai ki te Poari ina hoki no nga Maori anake
hoki nga whenua.
Ko te Poari hei upoko me whakatu he Ko-
miti Takiwa, i raro i te Poari, me nga Komiti
Poraka, hei hoa mahi tahi me te Poari i nga
mahi, kia 2 aua tu Komiti ko nga Komiti Ta-
kiwa me nga Komiti Poraka, kei roto i te Pire
enei tikanga, ma te penei ka ngawari nga
mahi ki ta matou whakaaro, mo nga Kooti
ka awhina nga Komiti i te
Poari, ma nga Komiti e whakawa ma te
Poari e whakamana nga whakatau, ko nga
keehi pakeke me nga keehi piira ma te Poari
e whiriwhiri ma te Komihana e haina nga
Taitara katoa.
Ko nga Tari katoa o te Kooti e tu nei me
tu tonu me ona Kai-Whakamaori me ona
Kai-tuhituhi.
Tera e mama nga mahi a taua Komiti ara,
ka haere tonu ki nga pa Maori kaore e penei
me nga Kooti, ka mau ke ki nga taone ki rei-
ra tu ai ka kumea nga Maori ki reira whaka-
pau moni ai me ona tini mate.
Ko nga keehi i waenganui i te Pakeha i te
Maori, ma te Poari ena e mahi.
Kei toku takiwa etahi whenua Papatipu e
toe nei, kei reira pea tetahi waahi o tetahi
miriona eka e toe nei, mehemea ki te paahi
tenei Ture ma te Poari me te Komiti e wha-
kahaere nga whenua ka mama nga mahi a
ka riro pea aua whenua ma ratou e whakawa
ko tenei tikanga ara ko te Komiti Maori e kore
rawa te Maori e kaha ki te korero teka.
Ko te take e puare noa atu ana te Komiti
ki te katoa, ki te puta ake he korero teka ma
to tangata ka tu mai nga Kaumatua ki te
whakahe.
Na i roto i te Kooti Pakeha, kaore e puare
kite katoa, ma te tangata anake e whai take
ana koia anake e tu, e kore e tu noa mai
tetahi tangata, kite tu noa mai tetahi tangata
ki te whakahe ka whakahengia e te Kooti,
ka kiia kia hopungia.
Mo nga whakawa wehewehe me pena ano
ma te Komiti e whakawa. Kanui te pai onga
mahi e whakariteritea aua e nga Maori i wa-
ho mo nga wehewehe paanga, me etahi atu
mahi ka oti, ka hoatu ki te aroaro o te Kooti
kia whakataua.
Ko nga Whenua i penatia te mahi e tere
ana te oti, kaore he raruraru ki muri iho.
E oti ana ano te mahi-roherohe Whenua i
nga Maori anake to whakariterite, ka oti ka
hoatu ki te Kooti, ko nga Whenua penei tino
tuturu rawa te whakataunga. Ko enei mea
me tuku ma nga Komiti e mahi. Ko nga mea
pakeke ma to Poari e mahi.
Kei te mohio nga Tiati o nga Kooti, ko
nga Keehi uaua e oti ana i te whakariterite a
nga Maori i waho, Kore rawa e ara mai he
whakawa i muri atu.
He Ateha au no te Kooti, ko au te Ateha
nana i whakawa te Rohe Potae o Ngati Ma-
niapoto, naku i whakamarama ki nga Iwi o
reira, tahuri ana taua Iwi ki te ata mahi i
waho o te Kooti, heoi ano ma te Kooti be
whakamana, oti ana i roto i nga marama e
iwa, e 86 nga Poraka.
Kaore he mea kotahi i ara he whakawa
tuarua. Ko. te take i pai ai, kaore i riro i to
te Kooti tikanga engari i ta nga Maori i wha-
kaoti ai, kaore he utu o taua Komiti ko ma-
ua anake ko te Tiati e utua ana. •
Ko enei Komiti me penei ano, kaua e utua
i te wa e mahi ana mo to ratou takiwa ake;
engari kia puta ki waho ka utu ai.
Mo runga i te whakaaro o te Komiti mete
Iwi Pakeha, ma te takoto wehewehe o nga
Whenua o ia tangata e tika ai, e ora ai te
Maori.
E tika ana tenei korero, engari mo etahi
tu Whenua nunui, he iti nga tangata ki roto
ka pai, mo nga Whenua raorao hoki, ara,
Whenua pai mo te parau a ka pai, tena mo
nga Whenua Penei e 5 mano Eka o te
Whenua e 800 e 400 tangata ki roto
kaore e pai mehemea ka roherohea nga tu
Whenua pena kia Motuhake to ia tangata to
ia tangata, kanui ake nga moni e pau i te
ruuri, me nga moni whakawa, Kooti Piira
ranei i nga utu tika o te Whenua mo te eka.
Tiamana:—'
Me pehea enei tu Peraka.
A. Me roherohe Hapu, mehemea e toru
Hapu, kia toru wahanga, Na me whakatu
he Komiti Poraka, me "pooti e Tatou,
ko taua Komiti hei kai whakahaere mo Le
Hapu, hei utu i nga reiti, i ' era tu ahua ka-
toa me pena te takoto ka pai.
Tiamana:—
Ko te 1 Karaka tenei;
: Me whariterite e koutou o koutou kai korero
ka whakaatu mai apopo ka hikitia te Komiti
mo te 11 a. m. apopo.
19/10/98.
11. a. m.
1 mutu taku korero ite tikanga wehewehe
whenua ara mo nga whenua nunui i iti nga
tangata ki roto me nga Poraka i nui nga
tangata ki roto i ki au me wehewehe hapu,
kote mea marama mo nga whenua penei me
whakatu he komiti Poraka hei whakahaere
mo te hapu ma reira e tika at nga mahi mo
nga tikanga e ora ai te Iwi Maori.
Kote meatika e ora ai te Iwi Maori, me whaka-
tau he rahui ki nga toenga whenua e toe nei
me whakapumau nga whenua hei kainga no-
ho, hei pa, hei mahinga hei Paamu, me nga
wheuna kua mahia e nga Maori hei Paamu,
kua whakanohoia kite Hipi, kua whakapaia
penei i nga whenua Pakeha ko nga whenua
watea, nae whakahaere ete Poari ena, ki nga
huarahi e whai mahi ai.
Ka mutu tonu te ora mote Maori, ara me
penei te mahi, inga whenua me whai haere i
o te Pakeha tikanga, me korero au mo te ta-
kiwa o Ngaati Porou ko nga whenua o reira,
100 eka etahi whenua e 5000 eka etahi, ki
tonu i te tangata ara he nui nga tangata e
uru ana ki nga Taitara, kote take he iti note
whenua he nui rawa no te tangata, kaore e
whiwhi te tangata o reira kite whenua nui,
kua tahuri tena Iwi kite whakatu Komiti, mo
ia Poraka mo ia Poraka, kua whai haere i
runga i nga tikanga Pakeha, ara whakatipu
Hipi, mahi taiepa mo nga whenua, me to
whakapai, ko nga komiti kei te whakahaere
i aua mahi kaore he raruraru, e tae ana pea
kite 40,000 Hipi Maori, iti iho nuku ake ra-
nei kei tera takiwa, koau tonu te tangata uru
ki ena whakahaere a nga komiti mo ena ma-
hi, kei te mohio nga Pakeha o toku takiwa,
me te kai titiro Pipi i Turanga, kite tika o
tenei korero, he rahi atu nga whenua kei te
takoto noa kaore he moni e taea ai te wha-
kapai.
I runga i taku whakaaro ki nga kaute o nga
Moni Wuuru me nga Moni reti o nga whenua
e riihi ana ki nga Pakeha.
Tera pea kei te tae kite 17 me te 18 mano
Pauna moni ite tau, e whakapaua ana ano
kite whakapai i nga whenua, rite tonu nga
whakahaere ki to te Pakeha, koi ana taku
huarahi marama mote iwi Maori kia tahuri
kite mahi penei, ka ora, engari ko te pouri,
he kore ture hei arai mo te hoko e puare nei
ara he ture hei rahui i nga whenua, kaore he
ture penei i toka takiwa, pera me etahi taki-
wa he Ture rahui ona, i timata tonu mai te
uru onga whenua o toka takiwa ki te kooti i
te tau 1876.
I korero au i tainahi kei reira nga whenua
Papatipu e toe ana.
Ko tetahi o nga tikanga e ora ai te Iwi Maori
me whakamana atu nga Komiti Maori, hei
tiaki mo te Iwi Maori, hei peehi haere i nga
tikanga Maori e patu nei ia ratou, ara ko aua
tikanga, ko nga hui nunui whakapau kai, me
nga tangihanga tupapaku, me etahi atu tika-
nga pera, tae atu ki nga tohunga Maori, hei
tiaki hoki i te noho pai o te Maori ara, i nga
Pa noho i nga wai inu me era atu tikanga pai
kia penei me te Pakeha te noho pai i ona kai-
nga.
He arai hoki i nga tikanga mangere e noho
nei etahi Maori ki nga kainga o etahi tanga-
ta kai noa ai i nga kai a te tangata, ara i te
oranga o tana Wahine me tana whanau, kia
mahia he tikanga hei whakakaha i tena i te-
na kia kaha ki te mahi oranga mona ake.
Koia nei nga mahi ma taua Komiti e ki nei
au kia hoatu he naana ki taua Komiti, kei roto
tena i tena Menemana o te hui ki Papawai,
hei tiaki hoki i nga Tamariki Kura Maori, e
pumau ai to ratou ahua, note mea he nui nga
moni o te Koroni e whakapaua ana mo nga
Kura Maori, te hokinga mai o nga Tamariki
i te Kura ki nga kainga Maori ngaro tonu atu
o ratou matauranga i nga tikanga Maori te
peehi, ko tetahi e whakapaua ana nga moni a
nga Matua ki te Waipiro, kaore e waiho hei
whangai i a ratou Tamariki, ko au te tangata
i kaha ki te whakamatau i tenei Iwi i te Ma-
ori, mehemea ranei e rite ana ki te Pakeha te
kaha ki te hopu i te matauranga, na runga i
taku kaha ka puta taku Tamaiti i te Kura ka
tu hei Roia hei (Barrister.)
Ki taku whakaro tera atu te nuinga o nga
Tamariki Maori e puta, mehemea e rite ana
te kaha o nga Matua ki te awhina, koi ana
tetahi mahi ma te Komiti, ara, he whakaka-
Ha i nga tikanga mo nga Tamariki Kura.
Ko tetahi mate o te Iwi maori, ko te Wai-
piro. He aha ranei te tikanga pai e mutu ai
te ra, mea, he whakaatu noa naku tenei i
tena mea kino, e patu nei i te Maori.
Koia nei ta matou e tono nei kia tu aua
Komiti hei hoa mahi tahi mo te Poari, mo
nga Kooti hoki, me nga mahi kino hoki e
patu nei i te Iwi Maori.
Mehemea ka rite i to koutou whare tenei,
tera e kaha te Iwi Maori kite whakahaere ia
ratou.
Mo te Pire a te Pirimia, ma to koutou
Komiti e ata whiriwhiri, heoi ano ta matou
•ko nga whakatikatika, na, kia uru ki roto, a,
me whakauru te kupu Rahui ki roto o taua
Pire, ara, kite whakaupoko tonu ote Pire.
Me Penei
"Ture Rahui whakahaere hoki i nga Whe-
nua Maori."
Tenei kupu "Rahui," he Rahui tuturu.
Kaua e pera me etahi tu Rahui.
Ko te Sex 7 o te Pire a te Pirimia, te waahi
No 2; E ki ana kia tokorua nga Mema me
Pakeha. Kote whakatikatik a te hui ki Papa-
wai, e mea ana kia 4 Mema Maori, engari ko
te Komihana o te Karauna hei Tiamana, i
pena taku korero i nanahi, a ka pena ano i
naianei ara ma te Komiti e titiro mehemea
e he ana tena, me hoatu pea kia kotahi te
Pakeha, e pai ana, ka mutu tonu hoki te pai
o te Pakeha hei tohutohu i te Poari, no nga
Maori anake ia nga Whenua, a ko nga moni
utu pea o te Poari ma nga Whenua Maori
ano e utu, ma to koutou whare tenei e whiri-
whiri.
Mo te Sex 11 & 12 tae noa ki te mutuuga
o taua rarangi, taku whakamarama mo tena
waahi; e kore e hohoro te tau o tenei Ture ki
nga takiwa Maori, e kore hoki e whai mahi,
te take, tera e hiahia nga Hapu whai Whe-
nua i roto i tetahi takiwa kia tau tenei Ture
ki o ratou Whenua, a tera etahi tangata e
whakaara whakahe, ka tukua ma te pooti ote
takiwa e whakatau, tera e kaha etahi tangata
ki te whakahaere kia pooti mo te taha Turaki
i te tono, ki te hinga te tono, kua kore e uru
mai nga whenua o tera takiwa ki raro o tenei
Ture, a ka takoto tonu i raro o nga Ture o
mua e mana nei i naianei. Ka pa he mate ki
nga tangata whai Whenua o tera takiwa, ua
ko nga Whenua o nga Hapu maha kei te rii-
hi pea ki nga Pakeha, ko etahi Hapu iti iti
nei no ratou nga Whenua e toe ana, kua mato
noa iho kaore he huarahi mo ratou, koia nei
taku whakamarama mo tena rarangi ote Pire
engari, me penei me te Menemana Maori a te
Hui ki Papawai, e mau i te Sex. 7. 8. 9.
10, he pena ta matou whakatikatika mo tena
tikanga, ara ko te Sex. 7 ki te paahi tenei
Pire me tau ki nga Whenua Maori katoa ote
Motu nei.
I ki au i nanahi me wehe nga Whenua ote
taha Turaki i tenei Pire ki waho engari me
tau mo matou mo te hunga Tautoko i tenei
Pire. Ka paahi tenei Pire, ka tu nga Poari,
ko te mahi tuatahi ma te Poari, he whakatu
hui, ki roto i nga takiwa o te rohe o te Poari.
Ka tahuri taua Poari kite whakatau i nga
waahi hei kainga noho, hei pa, hei mahinga
hei paamu.
Ko nga Whenua watea e tukua ana ki to
Poari mana e whakahaere, kei ena rarangi
katoa. 7. 8. 9. 10, enei tikanga, ma te
Poari e whakatu nga Komiti Takiwa me nga
Komiti Poraka. Ki te uru enei Menemana
ki te Pire, tera e hohoro te mahi o te Poari i
nga takiwa katoa o te Motu nei.
Wi Pere:—
Whakamaramatia te mahi ma te Komiti
Poraka.
A. Ma taua Komiti Poraka e whakaae
nga Whenua ki raro i taua Poari koi ara te
whakaae a te katoa, ma tena tikanga ka kore
ai te Maori e tu wehi i tenei Ture. Ka mohio
hoki te Maori ka mahi tahi ratou ko te
Poari.
Mo te Sex. 13 14. Kaore matou, e mo-
hio ki nga mate i roto i tenei rarangi, kotahi
anake te waahi e titiro ana te Maori ko te
kupu (fee-simple.) Kaore i taea e nga kai
Whakamaori te Whakamaori, kaati e penei
ana pea tona tikanga nona Motuhake atu te
Whenua.
" Ko tetahi ko te whakorenga i nga Taitara
Tawhito, kahoatu ko nga Taitara hou ki te
Poari, kei te whiriwhiri matou i tenei, mehe-
mea he tango atu i o matou mana "Taitara"
ki te Poari, ka ki atu au waiho ano ia matou
o matou Taitara, engari e tika ana ano kia
riro i te Poari he Taitara whakahaere anake
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 21.] TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 27th 1898. [Wharangi No. 5]
ma nga Whenua e tukua ana kia ratou enga-
ri kaore matou e mohio ana ki nga tikanga
o enei rarangi.
Wi Pere:—
Mehemea ki te riro atu nga "Taitara" i te
Poari ka pehea?
A. Tera pea e ngaro tonu atu nga Whe-
nua tera pea ka hokoa atu kite riro atu o
matou Taitara Whenua ki te Poari, e hara i
te mea kua kite matou i te mate o te Pire,
kaore ano hoki i mahi e mohiotia ai engari
he titiro noa ake ki te ahua.
E penei ana to matou whakaaro ki te oti i
te Poari etahi Whenua te whakahaere i runga
i te riihi whakanohonoho ki te Pakeha, me
mutu tonu iho te tu o te Poari mo ena Whe-
nua kaati me te tu ko te Komihana anake
hei tiaki mo te taha ki nga reti, me te Ko-
miti Poraka he mea tino marama tena, te
take kei pau noa nga moni ia tau ia tau, hei
utu i te Poari.
Ka korero au mo te Sex. 16 tae atu ki te
18, o te Pire.
T. Kara:—
Kei roto katoa pea i ta koutou Menemana
enei mea?
Paratene:—
E tika ana kei pau noa te taima engari me
korero atu au i naianei mo te taha pooti e
mau nei i te Sex. 12, tae atu ki nga tikanga
e whakamaramatia ana e te Sex. 46 o te
Pire.
Ko enei tikanga pooti he mahi nui tera e
pau he moni nui o te Koroni i taua mahi kei *
roto i ta matou Menemana o te hui ki Papa-
wai a matou kupu mo te pooti.
Tiamana:—
Kei te whea waahi?
A. Kei te rarangi 89, me te 40. Kei kona
e mau ana.
T. Kara:—
E penei ana koe me whakamama te ahua o
nga moni e pau mo tera mahi?
A. Ae.
Kua poto katoa a matou Menemana kei
roto i te Pire whakatikatika e takoto nei,
me whiriwhiri koutou i tena.
Mehemea ka whakaaro to koutou Komiti
ki te kore e oti tenei Pire i tenei tau. me
whakatakoto tetahi Pire poto e Koutou ki
te Whare, kia penei te ahua.
I. Me whakatau he Rahui ki runga i nga
Whenua Maori katoa.
11. Me tahuri te Kawanatanga kite
whakaotioti i nga hoko, me nga Taunaha o
mua ko taua whakaoti mo nga hoko tika, me
wehewehe i nga hea kua hokona i roto i nga
Whenua. Kia tuturu te toenga o nga Whe-
nua Maori e toe ana i te Motu nei, kia mara-
ma ai nga toenga Whenua e toe nei i nga
wahi katoa ote Motu, kia kite ai te Paremata
e haere ake nei i nga Whenua e toe nei e
marama ai te hanga Ture mo aua Whenua
Ko nga Whenua he mokete kei runga me
waiho kia Tarewa ana engari me arai aua
Whenua kei hokoa. .
III. Me whakauru ano tetahi rarangi
whakatu Poari hei hoa mahi tahi mo te Koo-
ti hei whakatautau haere i nga Keehi e tare-
wa nei kia tere ai te oti.
Mo te tono ate "Taha Turaki" kia hikitia
tenei Pire ki te hui ki "Waitangi," he mou-
mou taima noa tenei tono, kaore e taea e taua
hui, tetahi mea mo tenei Pire, kaore tera hui
i karangatia mo tenei Pire ko tona take b
taua hui he whakapuaretanga Whare, he
tangihanga hoki mo nga pouaru.
Na ratou noa na nga tangata i konei tenei
whakaaro me hiki atu tenei Pire ki reira
kaore he take e whakaaro nui ai tenei Komi-
ti mo tena tono.
Ko te hui i papawai he hui nui no nga
Iwi katoa ote Motu nei he hui tena i whaka-
ritea hei whiriwhiringa i tenei Pire i whaka-
aetia hoki ete Pirimia. Na te Kawanatanga i
awhina taua hui, i whakangawaritia nga utu
Tereina, i tukua atu nga teneti Hoia hei
awhina ite hui, he Takuta hoki hei tiaki.
I tae te Pirimia me te Kawana me te Ati-
mara me nga rangatira Pakeha ki te whaka-
nui i taua» hui. I whaikorerotia e te Pirimia
tenei Pire ki taua hai.
Kote nuku ki "Waitangi," he moumou
taima he whakaroa kau. :
He nui aku kupu hei whakahoki i nga
kupu a tera taha, engari he whakapau taima. :
Ahakoa 10 mano, e hapai ana i te taha
turaki, he take ke i pera ai ratou, ara, e ha-
pai ke ana i te Pire tono Kaunihera, tetahi
wehenga, tetahi wehenga e hapai ana i te
tahi take, ara, ite "Houmu Ruuri." Na kona e
ka hui ena taha kite turaki i tenei Pire. Ko
taku kupu kite paahi tenei Pire kite kitea te
pai ka uru katoa mai ena Iwi ki raro i tenei
Pire.
Mo te Pire a H. Kaihau, e maha nga wha-
kahuatanga i roto i tenei Komiti no reira au
ka mea kia kotahi nei he kupu maku, ara, kaore
tooku takiwa e whakaae kia uru ki tera Pire
notemea e ahua whakatete ana tena Pire kite
Kawanatanga ote Koroni. Engari ki tooku
whakaaro kote mea pai me wehe atu he Poari
mote takiwa Kingi O Waikato i roto ano i nga
tikanga o tenei Pire. Mote korero a tera taha
he tangata kuare he tangata kore whenua nga
tangata e toru mano, e kata ana matou mo
tenei korero, he tika ano pea ko etahi he
nui nga Whenua ko etahi he iti e-
ngari kaore ano au i rongo ki tetahi Whenua
ate 10,000 i homai mo matou mo te 5,000 ta-
ngata.
Kati he porangi te tangata nana taua Pitiha-
na i mahi, e hara i Niu Tireni, engari he ta-
ngata hou mai pea no tawahi, i rongo hoki au
na te Pakeha i hanga taua Pitihana. Mote
whakahe toonga Ateha monga Tiati, e pouri
ana au mo enei whakahe, ara, he korero he
rawa tera. He Ateha au, kaore au i hokoa kite
Wahine, tera ano pea etahi Ateha e peratia
ana, engari kaore aa e mohio, e wha aku tau
e tu Ateha ana i roto ite Kooti, he nui aku
Keehi i whakatau ai kaore i ara he whakawa
tuarua. I mahue ai ia matou i nga Ateha tera
mahi he iti note utu, na kona i mahue ai ia
matou i nga Ateha totika taua mahi.
Kaore enei korero ite tika mo nga Ateha,
mo nga Tiati.
He maha nga Iwi ote Tai-Hauauru e tau-
toko ana i tenei Pire, kei te takiwa o Patea,
i Taupo, tae atu ki te takiwa o Whanganui
ki runga, e hiahia ana kia paahi tenei Pire,
ko te nuinga o nga Iwi i haina mai nei ki te
turaki, na nga mahi a etahi tangata kaore
ratou i marama ki nga take i haina mai ai
ratou, he mea noku kia mutu aku korero i
naianei ma to koutou Komiti e whiriwhiri te
Pire, me te whakatikatika a te hui i Papawai,
ma to koutou Whare e paahi ki ta koutou i
kite ai e pai ana, kite kitea he mate a muri
ake nei, ma koutou ano e whakatikatika a
nga Paremata e haere ake nei.
Ko ta matou whakatikatika e hara i te mea
he turaki ite Pire a te Pirimia, engari he
whakaatu i o matou whakaaro i o te Iwi
Maori kia tirohia e koutou, ka mutu aku ko-
rero.
Ko nga kai korero i muri ia au ko Tama-
hau Mahupuku, ko Hiraka Terango, ko Tu-
ta Nihoniho.
Kei te mutunga o nga patai kia au, e mo-
hiotia ai, e whiriwhiri ai matou ka tu katoa
ranei ratou ki te korero, tetahi ranei, ma
matou tena e whiriwhiri.
K. Rahera:—
Penei ana taku whakarongo ki o korero e
whakapai ana koe kite Pire a te Pirimia.
A. Ae.
Q. Ahakoa te nuinga o nga Mema e tora.
Pakeha:—
Mo te Poari, kite paahi tenei Ture ka hiahia
tonu koe?
A. Ko taku utu mo tenei patai, kua pa-
ahi hoki te Pire, heoi ano ka titiro au ki te
he te mahi i muri atu, na ka tono mai ano
ki te Whare kia whakatikaia.
Q. He pai ake kia koe kia paahi te Pire,
ahakoa te nui o nga Mema Pakeha?
A. Ae, ko to matou hiahia kia Rahuitia
nga Whenua Maori, kite kore e paahi Le
Ture kua pau nga Whenua.
Q. Mehemea kite uru nga menemana ki
roto ka mutu aua mahi a te Poari mo te
Whenua, a mate Komihana e tiaki ma wai e
mahi nga whakawa whakatu riwhi?
A. Ma te Poari ra era mahi, nga Kooti, ara,
ma nga Komiti; engari ko nga Whenua kua
mutu nga mahi whakanohonoho me mutu te
Poari te mahi pera mo era Whenua.
Q. Ko nga whakawa Piira ate Poari ma
wai era e mahi?
A. Ko nga whakawa tuatahi mate Komi-
ti, ko nga whakawa Piira ma te Poari e
whakaoti, ko nga Piira i runga i nga whaka-
tau ate Poari me whakatu he tangata mo era .
mahi; pera ite Kooti Apitireihana koi ana he
tino otinga e kore ai e tae mai ki tenei Wha-
re whakararuraru ai.
Q. Me tuku atu ki aua tangata ma ratou
2 Whakamutu rawa?
A. Ae.
Q. I whakahe koe mo te Pire a Kaihau
e whakatete ana kite Kawanatanga?
A. Ae.
Q. Whakamaramatia te rereketanga o ia
koutou i tana?
A. Ko te tikanga o tana Pire ko nga
Whenua Maori katoa o enei Motu me taka
ki raro i te naana ote Kaunihera Maori kote
Kiingi hei Upoko.
Q. Kaore koia tau i pera, ko te Poari
Maori hei Upoko?
A. Kaore, ko ta matou e wha Mema
Maori ko te Komihana ote Karauna hei Tia-
mana.
Q. E rite tahi ana pea te tikanga o ta
koutou Pire, me tana e tono mana ana?
A. Kaore hoki au e pai kia uru mai taua
tikanga ki to matou takiwa kei roto i taua
Pire e ki ana ko nga reiti me nga taake me
utu atu kite Kaunihera ote Kiingi, ka rua ai
nga mate mo nga reiti me nga taake ka utu
ki te Kaunihera Maori ote Kiingi, ka utu
kite Kawanatanga ote Koroni.
Q. Mo te whakatautau i nga Whenua e
rite tahi, ana pea a koutou Pire.
A. Kaore pea i te rite tahi.
Q. I korero koe mo te nui ote kai Wai-
piro kua iti haere Pea i naianei.
A. Ae ki etahi takiwa i etahi taima, kei
etahi taima kanui e pena ana te ahua,ko te
tahi pea i iti ai i naianei kua pau nga Whe-
nua e whai Moni ai hei kai Waipiro.
Q. Kei te rite ranei te kino kite 20 tau
kua pahure nei.
A. Kaore kua itiiti nga Whenua hei hoko
moni.
Q, Na te mea pea kua whai matauranga
te Maori.
A. Ae na te tikanga ote whakapono tetahi
na nga tamariki ite Kura e ako haere ana i o
ratou matua.
Q. Mo nga tangihanga me te kai Waipiro
me nga tikanga Maori, whakapau Moni,me-
hemea Pea ka tukua kite Poari he tikanga
mo nga Whenua ka pera tonu pea, he pai ra-
wa pea te wehewehe ki ia tangata tona
Whenua.
A. Ki taku mohio e kore e mutu i tena e
ngari ma nga komiti Maori e peehi haere nga
tikanga Maori.
Q. Ko tehea te mea e kore ai e moumou
ria nga Moni kote tuku atu i nga Whenua
kite Poari kote wehewehe ranei?
A. Kote whakatu Komiti.
Q. Mehemea kite wehea to Whenua ko
koe anake kaore ou raruraru ko tehea te mea
pai kote tuku ranei kite Poari?
A. ko nga Whenua kua mutuhake kiia
tangata kia ia ano te tikanga, ko nga Whe-
nua huihui ki te Poari,
Q. Mehemea ki te oti nga Whenua
Maori te wehewehe ka mutu pea nga tikanga
Maori?
A. Kaore e mutu te tikanga Maori, me
Pakeha rawa pea te tu o te tangata e mutu ai,
ko te tikanga Maori e rite ana ko te manawa
tonu tena o te Iwi Maori, ahakoa taua tino
taonga e kore e tohungia ki te tae mai he ma-
nuhiri ki tona whare ka tukua e ia.
Q. Na wai koe i tohutohu na te Komiti
koe i tohutohu ki te tikanga mo te Tamaiti?
A. Kaore i te Kura au e noho ana i taku
tamarikitanga.
Q. I tautoko te Komiti ia koe ki te hoatu
moni hei whangai i to tamaiti?
A. Kaore, kaore ano hoki he Komiti i tu
noa.
Q. Mehemea i tu te Komiti i taua wa ka
pehea?
A. Ki taku mohio ka awhina ratou ia au.
Q. E mea ana koe e moumou ana te ma-
tauranga o nga tamariki e hoki mai ana i te
kura?
A. Ae engari ma te Komiti e whakahae-
re he tikanga, hei arai i nga tikanga Maori e
pai ai.
Q. Kite wehewehe te whenua kiia tangata
kiia tangata, katahi pea ka pai nga tangata
Maori?
A. Ae e tika ana, engari kaore rawa e taea
te whenua, penei, i uru te 100 tangata ki roto
ka wawahi ite poraka kia 100 wawahanga, ko
nga moni ruuri me nga moni whakawa tae atu
pea ki te Piira me nga raruraru katoa ka hui-
hui, ka whakatakoto ki runga ki te whenua
tera e nui noa atu nga moni ki runga ake i
te utu tika mo te whenua.
Q. Mehemea ka pera te Maori me te Pa-
keha te whakahaere ka ora ki to titiro?
A. Ae engari ko nga tikanga Maori e patu
no te mea e tipu tahi ana te tikanga Pakeha
me te tikanga Maori hoki, i naianei ahakoa
tipu te tangata i runga i te tikanga Pakeha,
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 21.]\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI TIHEMA TUREI 27th 1898.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6j
mar te tikanga Maori ano e patu e pena tonu
ana, no reira e kore rawa e tipu te Maori kite
mau tonu te tikanga Maori.
Tiamana:—
Ka hiki mo Apopo.
11. a. m,
20/10/98.
11. a. m.
Timi Kara by P. Ngata:-—
Q. He whakaaro kotahi ranei tenei, na te
nuinga o nga tangata Maori o Nui Tireni,
kia whakamutua te hoko?
A. Ae, ki te Kawanatanga ki nga tangata
o waho i whakaaro nuitia tenei e te hui e
Papawai, ko tetahi wahanga ote hui i haere
i runga i te tono mana motuhake, Houmu
Ruuri, tetahi wahanga i haere i runga i te
tono Kaunihera Maori a Waikato, a i roto
i nga korero katoa o aua taha ko te hiahia o
katoa he kati ite hoko ko te tino take nui
hoki tera i roto i te mihi kia te Kuini.
Q: Ia koutou, e whakaaro ana kia kati te
hoko i puta ranei he whakaaro mo koutou
kia wehea etahi wahi ki waho?
A. Kaore he kupu pera i puta engari i
penei ko nga Whenua watea nae whakahaere
i runga i nga tikanga riihi ko nga Whenua e
kore e taea te riihi kei nga tangata no ratou
aua Whenua te tikanga.
Q. I te takotoranga o ena tikanga nui i
hanga ranei e koutou te tahi tikanga kia riro
ma koutou ano e mahi?
A. Ae kei roto i te menemana a matou
whakaaro mo tena, ko etahi wehenga ote
Hui i puta ki waho o ena tikanga.
Q. Ko nga tangata pea e tautako ana i
te Pire a Kaihau mete mana MotuHake aua
tangata a ko koutou anake i whakaaro kia
whakaurua nga menemana ki roto i te Pire?
A. Ae, kei te pena tonu matou i naianei.
Q. I pataia koe i nanahi mo te wehewe-
he i nga paanga Whenua mote whakakotahi
ranei ite mana ote Iwi kia ropu hei whaka-
haere i o ratou Whenua?
A. Ae, ka taea e au te whakaatu nga ti-
kanga i roto i taua whakahoki aku, ara, mo te
wehewehe he pai tera mo nga Whenua nui-
nui he iti nei nga tangata ki roto, na mo nga
tu Whenua, he nui nga tangata ki roto, kao-
re he painga ki te wawahia aua tu Whenua,
kaore hoki e whiwhi ia tangata ice Whenua
nui, a tera kanui nga moni e pau i te ruuri
ite Kooti me ona tini mahi; kote mea tika
mehemea ka toputia ena Whenua ki raro i
tetahi r6pu ma ratou e whakahaere ki taku
mohio tera e pai atu tena ite tikanga wehe-
wehe.
Q. Me penei e rua ahua o nga Whenua
he No 1. & 2?
A. Ae, ko nga Whenua pai e tika ana
kia wehewehe, heoi ano te mate kei nga
moni ruuri, ko te hiahia tena ote Maori he
wehewehe i nga Whenua pera.
Q. Me ki ko nga Whenua i Heretaunga
i Wairarapa, i Whanganui me ki he nama,
1 era; ko nga Whenua puihi, maunga, he
Whenua e pai ana mo te riihi me ki he
No 2.
A. Ae.
Q. Mo nga Whenua pera i Taupo, pu-
ngapunga, a me etahi Whenua i te takiwa o
Waikato me etahi Whenua pera i te takiwa
o Ngapuhi ma te nui rawa pea o nga eka e
taea ai te riihi era tu Whenua me ki he .
No 3. pea era?
A. Ae, he No 3. he No 4. kei au ano
etahi Whenua pera maunga, kohatu.
Q. Anei pea te tuturu o to karere ko nga
Whenua No 1. anake e pai ana mo te wehe-
wehe?
A. Ae.
Q. E nui ana renai nga whenua pera e
toe ana ki te Maori ote No I?
A. Kaore he iti iti rawa nga wahi e toe
ana kua kite au i ena tu Whenua kua pau
katoa ite Pakeha.
Q. Ko aua tu Whenua No I. pea kua ri-
ro wawe ite Pakeha te hoko?
Q. Ae he nui hoki te utu e era wahi.
Q. Kaore au e whakahe mo te wehewehe i
nga Whenua No 1.
A. Kaore, kei nga tangata no ratou era
Whenua te tikanga.
Q. Mo nga Whenua No2, penei pea to
whakahe mo tenei he tokomaha nga tangata
i roto i te Whenua a kite wehewehea, kanui
ke atu nga Moni e pau i nga ruuri me nga
Kooti.
A. Ae.
Q. A mehemea e nui ana nga eka ote
. Paanga ote tangata kotahi katahi pea ka tika
A, Ae mehemea he nui te Whenua he
iti nga tangata ka tika.
Q. A ki to whakaaro mo te toenga o nga
Whenua e toe nei kei e whea nama te nuinga?
A. Kei te No2. Kei te No 8. te nuinga ko
nga Whenua papai kua riro katoa, ko aua
Whenua i itiiti nga tangata ki roto a i rahi
te utu.
Q. To mohio mote No2,#-8. kite wehe-
wehea aua tu Whenua nga paanga ki to
mohio ka tae kite hia eka mo te tangata?
A. Kei toku takiwa ko etahi e tae ana ki
te 10 eka kei etahi kotahi eka ko etahi e nu-
ku ake ana he nui nga Poraka e pa ana aua
tu tangata penei me au he paanga toku ki
te tetahi Poraka kite tahi, engari he itiiti.
Q. Me ki ko koe tonu penei na, i runga
ito paanga ki te Whenua 10. eka pea i nga
Poraka 10, 100. eka te huihuinga ka puta
ranei he painga kia koe i runga ite wehe-
wehenga?
A. Kaore, tera e pau nga moni mu hei
utu i nga whakawakanga, a tera pea e tau e
. tahi paanga oku ki runga i nga waahi pari.
waahi kino, me nga moni ruuri kanui ke atu
taku ruihi i taua tikanga.
Q. Mehemea e 5,000 eka pea te whenua
e 500 tangata ki roto i taua poraka, a ki to
mohio ka tae mai nga Pakeha e hiahia ana ki
te riihi ka tono tetahi 100 eka ko tetahi 1000
eka tera atu mo etahi, me pehea e tika ai te
mahi mo ena mea i runga i te raruraru o nga
paanga?
A. Ma te whakatu ropu anake o nga ta-
ngata no ratou te whenua e taea ai ena mea
ko nga paanga anake e whakatau, kia mara-
ma ai mo te wehewehenga o nga moni reti.
Q. He pai atu pea ma te ropu Maori Po-
ari, komiti ranei e whakahaere aua tu mea,
e whai mana ai te tuku riihi ki nga Pakeha
ko taua ropu hei whakahaere, mo muri atu
ka kimi ai i nga paanga?
A. Ae ma te Poari tena mahi ko te Komi-
ti hei hoa mahi tahi ma tenei huarahi e whai
utu ai te whenua.
Q. Mehemea ka tu te Poari me te Komiti
ki te whakahaere i enei tu mea, kia pehea te
roa ka oti te whakahaere kia kotahi wiki kia
pehea ranei.
A. Kaore e roa mo te wa anake ki te wha-
kariterite ki nga Maori te waahi roa mo te
hainatanga ki nga Pakeha kotahi haora pea
ka oti.
Q. Mehemea ka wehewehea taua whenua
nga paanga ki ia tangata ki ia tangata o taua
5,000 eka tena kia pehea te roa ka oti ai te
whakahaere te riihi?
A. Taku mohio kia neke atu pea i te 10
tau e kore a oti katoa i mahi au i mua mo te
tahi whenna reti kia te Witimoa e 8 nga Po-
raka e 800 katoa nga tangata i roto he roa te
wa e mahi ana au, ko te hawhe o aua tangata
i riro mai ia au i roto i nga tau e 3, no muri
noa nei ka tu he komiti katahi ano ka oti.
Q. Ki ta koutou whakaaro ma tena mate
whakatu Komiti katahi ka mania ai te whaka-
kahaere.
A. Ae, a ka whai utu tika i runga i te rii-
hi, note mea i irunga i te tikanga nia ia tanga-
ta ake o nga tangata katoa e whakahaere, he
iti rawa nga moni riihi mo te whenua, ko te
nuinga o nga moni tika mo te riihi o nga
whenua ka puritia Hei utu i ngai moni e pau
i nga tangata haina haere i nga riihi, i tetahi
wa ka haere au me te Kai-whakawa mete J P
ki te haina i tetahi tangata kotahi, ko nga
moni i pau i nga raruraru o to matou haerenga
neke atu pea i te £50 pauna, ko nga moni reti
o tona whenua e 7/6 i te tau, koi nei hei tohu
maku i te he o taua tikanga, ko tenei e tono
nei matou koi nei te huarahi pai e tere ai te
oti o nga mahi whenua.
Q. I runga i te maha ou tau e tu ana koe
hei Ateha me nga mahi whakahaere i roto i
nga Kooti me etahi atu mahi, kua kite koe i
nga mate huhua a e penei ana pea koe kia
penei tonu te tikanga me te Pire nei e ora ai
i enei mea, haunga ra te tino penei rawa onga
tikanga o te Pire nei engari kia penei i o kou-
tou whakaaro e tono nei?
A. Ae, ko te Rotokautuku tetahi whenua
o matou e 5,000 eka e 500 tangata ki roto i
muri iho ka wahia taua whenua kia au me
nga hapu o toku taha, whakaturia ana he Ko-
miti o matou i runga i te tikanga Tiiti, toko
iwa ko au ano tetahi o te Komiti kua riihitia
e matou ki te Pakeha, kotahi tonu haora ote
hainatanga o te riihi kua mutu, ko matou
katoa ki te tango i nga moni reti, ka utu atu
ki nga tangata o te whenua i runga i te hea o
X
ia tangata, kaore he utu o te Komiti ko nga
i moni ano o toku hea i riro mai ia au, na mo
te Komiti Maori e whakaaro nei au me mahi
tonu raua ko te Poari e mama ai nga mahi,
tera tetahi whenua ko Waipiro Poraka e 80
mano eka, e rima nga wahanga o tana Poraka
whakaritea ai nga paanga o aua tangata ki
' aua wahanga he mea mahi i waho o te Kooti
e te Komiti ka oti ka hoatu ki te Kooti, heoi
ano ta te Kooti he panui a oti ana i roto i te
taima, poto oti katoa, a na taua Komiti ano i
whakahaere nga riihi oti katoa, kore rawa he
raruraru tae mai ki naianei, koia nei matou
e tono nei kia hoatu ano, he Komiti hei hoa
mahi tahi mo te Poari.
Q. Te Poraka o te Rotokautuku ko nga
tangata he nui a whiriwhiria ana he Komiti
hei whakahaere a kaore he raruraru o taua
Whenua i naianei?
A. Ae. '
Q. Koi na to koutou hiahia e tono nei?
A. Ae.
Q. E kore ai nga taumaha katoa?
A. Ae.
Q. E Penei ana te hangaitanga o to kou-
tou hiahia kia tu he Komiti mo ia Whenua
hei whakahaere i nga raruraru katoa?
A. Ae.
Q. Kaati ko te mahi ina te Poari he
whakamana i nga mahi a te Komiti?
' A. Ae.
Q. Tetahi o whakaaro ma taua Poari e
whai-mana ai nga tangata ki te tono ki taua
-Poari i etahi moni hei whakaputa moni
hoki hei whakaea i nga ruuri i etahi tau
maha atu hoki?
A. Ae.
Q. Mo nga tu Whenua No 1. Kaore o
whakaaro kia wehewehea era Whenua?
A. Kaore.
PANUITANGA.
———
Ki nga Iwi, ki nga Kapu, ki nga huihui-
nga tangata, e noho mai na koutou inga pito
e wha o tatau motu, e hoa ma tena ra koutou
e nga Taane, nga Wahine, me nga Tamariki
kia ora koutou, i raro i te maru o to tatau
Ariki Amene.
He whaka-marama atu tenei kia koutou
kia noho mohio ai koutou, kai te Hanuere e
heke iho nei i te tau o to tatau Ariki 1899,
ka whakamututia te tango a te tangata ia
"Te Puke Ki Hikurangi," mo te toru mara-
ma, me te ono marama, ka waiho i te tau, te
tango a te tangata, kaore e hoki iho i te tau.
Heoi e nga hoa aroha, me nga kai-tautoko
i to tatou taonga, kei ahua pouri mote penei-
tanga i to tatau taonga, kia tau te rangimarie
kia koutou.
Heoi ano kia ora koutou.
Na T. P K. H.
TAUIRA POTO.
ONGA TURE O TENEI PEPA.
(Ture 1.)
Ko te utu mo te Pepa, o "Te Puke Ki Hi-
kurangi." i te tau 10/- hereni, mo te ono
marama e 5/6, mo te toru marama e 3/- hereni.
(Ture 2.)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te ahua,
o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Greytown Wairarapa.
(Ture 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, kei nga moni oota
Poutapeta anake.
(Ture 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te mara-
ma.
Nate Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
"Te Puke Ki Hikurangi."
E nga hoa aroha e tukua noatanga atu nei
to tatou Pepa, a te P. K. H. kia koutou,
he mea atu tenei, kua mutu te puta atu kia
koutou, engari ma koutou e tono mai kia
haere atu, a ka tonoa atu hoki kia haere atu
kia koutou, kaati kite kore koutou e tono
mai e pai ana, kai a koutou ano te tikanga.
Heoi ano.
Printed and Published by T. RENATA.
Under the Authority of H. T. MAHUPUKU
at his Registered Office, Main-street, Grey-
town North, Wairarapa.