Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 13. 15 October 1901

TE PUKE KI HIKURANGI [NAMA 13, O TE TAU TUAWHA 4.]\_\_\_\_\_WAIRARAPA. OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No .1]. TE PUKE KI HIKURANGI. [PUTEA.] HE NGAKAU MARAMA. Pupuha, pupuha, whakaea, te manawa o Rangi, ranui, Rangiroa, Rangitahua Tahua- nuku Tahuarangi; e Tu homai te manawa ora he ora, ora, ki Tipua, ora ki Tahito, ora ki te whaiao, ki te Aomarama tiheere mau- riora. Ka tipu te wai ka ora te wai, ko te wai ora o muri riree, riree, hau paimarire, ka tipu, ka pihi, ka rite, ka rau, ka hua, ka toi, toinui, toiroa toimatua, toiora, tiheere mau- riora, ki te whaiao ki te Aomarama. Haere mai, haere mai, nohoia nga marae kua watea, whakaarahia nga whare manihi kua horo ki te whenua, rauawatia nga waka whakarei, nga waka unua nga waka Tiwai, kua pakaru i te tai pukahu i te tai maranga, taane-kaha- tia, taane-kahatia, taane-tuturi, taane-pepeke, taane-ueha, taane-uetika, taane-te-waiora, taane-nuiarangi, hapahapainganuku hapaha- pai ngarangi, piere-te-rangi i runga, matata te tatau-o- tawhaki nui a Hema, pupuri taa- whi ki te toimau, te ara tukutuku pungawe- rewere, waiho atu ia karihi te Toi Taaepa, amohia ki runga i te pakihiwi, a, Tokohuru- nuku a Tokohurangi nga toko a Taane i we- hea ai te a Ranginui raua ko Papatuanuku, ka whiti mai te maramatanga ki a raua hua, heke ana te awha hei whakamakuku i a Pa- patuanuku hei ora mo a raua hua. Tenei te koa te maaha, te paana nei i te •ngakau pouri ki waho o te hinengaro, te tu- ku nei i te manawareka hei papa tuhituhi ma te hunga tamariki, ma ratau nei e takahi atu te matuaiwi o te 70 me te 80 tau, e tu mai ana i mua i o ratau aroaro. Ka kitea i konei te mahi pai a te hepara o te kahui, e kore nei e piki ke ma runga i te taiepa, engari ka tika ma te kuaha, kia ma- rama ai te katoa, ina whiua te kahui kia ta- ua, e mohio ai ia kai te ora kai te mate, kai te piki kai te heke, ki te mohiotia e te hepara pai, kai te heke te kahui ki raro ka tere tana kawe i taua rongo kino ki tona ariki rangati- ra, ka whakahau atu taua rangatira ki tona whare huihui, kia tirohia taua aitua e tipu ai ano te kahui ki tona tokomahatanga. No te tau 1896 ka taungia te Iwi Pakeha me te Iwi Maori, puta ana te whakaatu i ta- ua tau ano, kotahi mano me ona rau me ona tekau te hekenga o te Iwi Maori ki raro, pata ana nga whakaatu a nga Nupepa Pakeha me te reo korero, kai te heke haere te Iwi Maori ki te mate, penei tonu i nga taunga katoa e heke haere tonu ana te kaute o te Iwi Maori, ka hangaia tenei rongo hei ngakau pouri hei manawarere, hei tumatatenga, hei ngetengete hei haku ma "Te Puke Ki Hikurangi" i enei ra ka hori ki muri, me te marara noa o ana kupu, i runga i enei take, ohorere ana mai te waimarie te ngakau tatu. No te tau 1896 tae mai ki te 1901, ka o nga tau, ka taungia ano te Iwi Maori i tenei 1901, puta ana mai nga hua o te Iwi Maori e toru mano me ona rau me ona tekau, ki te mea he tuturu tenei tatau tokomaha o te Iwi Maori, kaore i tawhiti atu i te Iwi nga mahi pai, kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te tipu te pono i te whenua, i runga i tenei whanau hooutanga o te Iwi Maori, ka whai i tenei kupu nui ko ratau i mate kua ora, ko ratau i ngaro kua kitea, tena patua te kuao momona a te kau, hoatu he huu mo nga wa- ewae, hoatu he mohiti mo tona ringa, patui- tia aratakina ki te kaari o nga puawai o te tau manakohanga mai, kua tutaki te mahi tohu me te pono, kua hongi kia raua te tika me te rongomau. Te Iwi, ki te pumau tenei hua e 3000 mo te 39000 mano tangata Maori i roto i te 5 tau, kua nihi, kua tipu, kua rau, kua hua te Iwi, e 39000 mano, te kaute tuatahi 3000 nga hua, ka huia ka 42000 i roto i tenei 5 tau, kia haere tonu tenei waimarie rae tenei 3000 mano hui i roto i nga 5 tau katoa e tu mai nei i mua i te aroaro, kia heke tonu mai tenei whakatipuranga, kia tuturu kia mau e 9000 mano i roto i nga tau 15, te 18000 ma- no i roto i te 3O tau, me waiho ko te tau 1901 hei timatanga mo tenei hua haere ake nei, ki te mea koia tenei te pihinga o te rito i maroke nei kaati ano, maana e tapiri mai ki tona aroha tuturu pono, tika, kiingi, hei arahi i tona Iwi e pohau haere aea i roto i te atarangi o te mate, i runga i nga kare o nga wai, me nga tuawhenua i haerea mai nei e te Iwi Maori i tawhiti-pamamao, i runga i te aho pungawerewere. Ki ta matau nei whakaaro tika pono, me- hemea i ata whakamaramatia e nga kai tatau i kitea ai enei hua 3000 mano, ko tehea taha ra o nga motu nei i kaha te tipu, ina hoki ko te Tairawhiti ko te Taitokerau ko te Taihauauru, i rite katoa ranei te tipu o nga tawaha e toru nei, mehemea kai te rite kua pai, mehemea ranei ko te Iwi Awhekaihe kai te tino piki te tipu, na kia mohio te katoa, ko te Waipounamu ranei kai te piki ko Ngai Tahu kia tirohia ai nga mahi a te tawaha i piki, kia hui tahi ai ki te ohu i te marae, mehemea kai tetahi Iwi te whakahaere i tipu ai tona hapu Iwi ranei, koia tera nga mahi ma te katoa, otira kua marama i tenei wa. Kua tu nga pa whakaora e 20 tekau kai runga i tenei motu i Aotearoa hei pa tuwa- tawata mo nga mahi pai, hei pana atu i nga mahi kino, hei whakatipu i te tangata, hei hapai i tenei toru 8000 mano i puta mai i roto i te kuhu noa i te rapa noa, katahi ka tino marama te haere atu a te Iwi ki te wha- katipu, kua whai pakiaka, kua tu mai to ta- tau Kawanatanga hei tuara mo nga mahi a te Iwi Maori, hei tohutohu hei pupuri mai i te Ture, koi tapahia porokeretia e te ngakau hikaka e te nga kau-whakaputa-ke. Tenei nga tangata a nga Iwi i tukua mai • ai ki te kawe mai i o ratau hiahia ki te Mi- nita mo te Iwi Maori maana e pupuri, maa- na e tuku ki to ratau huihui i roto i o ratau whare e rua e tu mai nei i Poneke. Te Tairawhiti, te Taitokerau, te Taihaua- uru, manaakitia te Kawanatanga e tu nei i tenei wa, takoto atu, te po, te poi, maana e whiti te ra i roto, hei taanga manawa mo a tatau uri, ma ratau e takahi tenei wa haere ake nei, ki to ratau mutunga mai ka haere atu i o ratau uri, kia u enei tikanga e rua kua iri nei ki runga i te whata a te Herunga, me haere tahi ano enei kupu e toru i a ratau te kaha, te mohio, te tupato, hei tapiri ki nga tikanga e rua kua iri ki te whata, ko to ratau whakapono hei manawa mo a ratau mahi; hoea nga waka e rua kua oti nei te rauawa, kua takoto nga hoe. kua mau ki nga ringa o te kaha o te mohio o te tupato, kua tukua ki te wai. "Kaunihera Maori Marae Kiore" ka tohia nei e au tona ingoa tapu, ko Taakitimu waka o Rongokako me tana tama me Tamatea-mai- tawhiti, Tamatea-pokai-whenua. Tamatea- tapahi, tona atua ko Uenukurangi, tana ta- maiti ko Uenukutiti, i whanau mai i te wa- hine a Tamatea ia Iwi-pupu, no muri mai ko Kahungunu-matangirau na Tamatea. Ko Uenukutiti, ko te tamahine a te atua o Tamatea, he mea maka e Iwi-pupu ki te moana, ka mauria e te Petipeti e te Ranga,- hua Ua taakaia ki te rimu, ka whakatipuria ka kaumatua, ka makaia mai ki uta e ona mano tini tini o te moana. Ko Kahungunu matangirau na Tamatea, ko nga putake enei o Ngaati-kahungunu me era atu Iwi, kai runga i nga motu e rua o Niu Tireni. Ko te "Kaunihera Whenua" me tohi tona Ingoa ko Horouta, he Ingoa tuarua tenei no Taakitimu, e ai ki ta nga kaumatua o tenei pito o te motu i korero ai, waiho iho ki o ratau uri i muri nei, kua rongo na ano e kiia ana e Ngaati-porou he Waka ke ano a Horo- uta. Ka tika ra tatau kia tohi i nga Kaunihera e rua nei, hei Ingoa mo tatau Waka, hei pupuri i te whakamaharatanga ki nga Waka o nga tipuna i hoe mai ai i tawhiti pamamao, he taonga enei e haere ana e kore e mutu mehemea ka rite te hoe. Engari ka taupa- tupatu nga whakaaro o nga kai hoe, e kore e ata, whakarongo ki te tangi o te reo o te kai-hautu o te Waka, ka heke ki te waha o te Parata, ma te mohio anake e hoki ake ai, ka makere atu nga mea tuatahi. Toroa-ee, Torea whakapai-tangata, Huia ee, Huia tangata-"kotahi, Kaka-ee, Kaka koa- ri mai i tawhiti, ahaha, e kawhiti kawhiri rawa aku ringaringa aku waewae, koua riro ia huuhuu, koua riro i ?. haaha, koua riro ia rewharewha, tenei ano au te kuhu nei, kuu, kuu, ka puta kai tua tokorua putahi. Kohea kohea tera maunga e tu mai ra ra, nuku nuku mai, neke neke mai, ki taku tau- aro pupuri ai, ahaha, kia mau te pupuri, kia mau te pupuri, kia mau te pupuri, e ko Ru- aimoko puritia tawhia, kia ita aaha kia ita kia ita. Ki a kuutia au au, ki a wherahia au au, kia rere atu te • kekeno ki tawhiti titiro mai ai aue aue aue-ha, aue aue aue-ha. Na e te hunga tamariki aroha kia u, kei taea te whakakorikori, kia nui nga mahi i nga wa katoa, e mohio ana hoki koutou ehara i te moumou to koutou mauiuita- nga i roto i te Ariki, nana nei koutou i wha- kangakau nui, ki to koutou karangatanga i roto i a koutou Kura, hei rama whakamara- ma i mua i o koutou aroaro, hei Honore mo koutou matua, nana nei koutou i tuku atu ki te hopu i nga reo hoou o tenei wa, hei Kororia mo te Iwi, hei pai ki nga tangata Iwi

\_\_[NAMA 18, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI ' OKETOPA TUREI 15th 1901. \_\_\_\_\_[Wharangi No. 2] ke, e noho nei a ratau tamariki hei hoa ta- kaapuhi mo koutou me a koutou uri, tohea kotahi ano te Waima nei tuha mai ki roto i a koutou, ahakoa wehewehe noa o koutou turanga, nana ano i wehewehe kia whai whakaaro ai ia mo ana kupu, kua oti te tu- ku ki te ao katoa, koia tonu hei tuha ki roto i nga ngakau o aua turanga wehewehenga. Minita. . Mahi. Kupu-whakaaro. Kupu-matau. Whakapono. Mana-whakaora. Merekara. Poropiti. Matauranga ki nga Wairua. Nga reo ke. Whakamaoritanga i nga reo. Koia tenei nga take e whaia nei e nga Iwi katoa o te ao, kua inu i tenei Wairua nana nei enei take, hei tuha mana kiia tangata, kiia wahine, kiia taitama, kiia taitamahine, ko nga pakiaka tenei o te matauranga, ko te putake o nga Kura e akona nei e a tatau ta- mariki, me a tatau tamahine, kia riro mai tetahi o enei tuhanga i a ratau, ho pai kia riro mai enei pakiaka katoa, taki kotahi, ta- ki kotahi, ko te whare 6 enei kupu i runga ake nei, kua whakaaria mai e te Ariki i tana Kura whakaako i a Pita ma. i ako ai ia i tenei kupu kia ratau, i runga i to ratau hiahia ki nga mea o tenei ao. Matua rapua e koutou te rangatiratanga o te rangi, ka kitea, ma to koutou inatua e tapiri mai o ko- utou hiahia ki te aha ki te aha. E nga taitama me nga taitamahine, kaore i akona ki nga Kura a te Pakeha, he Kura ano a koutou kai roto i o koutou ngakau, kai te tipa tahi i o koutou tinana, ko koutou ko- nohi hei titiro ata ki nga mahi a te hunga o koutou i tae ki nga Kura, a ratau mahi pai, e tipu ai o ratau tinana me o ratau ma- hara, ko koutou taringa hoi whakarongo, ko te ngakau hei wehewehe, hei taatari, hei paihere i nga mea e tika ai tou whare katoa. Ka eke tenei ki runga i ta nga kaumatua i kororo ai, Ida kaha ki te kuhu i a koe, he kupu iti tenei ki te mahara iho, engari ki te whakaritea e tetahi ka kitea-he kupu nui noa atu. kuhu kuhu noa ake, ka whiwhi, ka ra- we, ka ranea, i kuhu atu ki roto i te mate whiti ana te ra i tua, i kuhu atu ki roto i te pouri-kerekere, noho ana mai he Tangata i te ao marama, kuhua o ringa ki te oneone ka whiwhi; kuhua o rawa ki to kete ka ruru. ka toe mo te wa o te Hotoke, he nui nga hua waimarie o tenei kupu iti a nga kauma- tua, kuhu. Whakapiki, ara, ringa-whakapiki, he kupu kino tenei ki nga kaumatua, ko tona whaka- maoritanga, mangerehonia, takarore, parore, pohau, kaewa-whenua ; he mate te mutunga iho, ki tona tinana ano. Makamaka, whakarei; e rua enei kapu kotahi ano ia tona tikanga, he kupu kino ki nga, kaumatua ki te makamakaia noatia te Kumara, te Aruhe, te Manu, te Kiore, te Ika, ki te tahora ki roto i te wai whakarei noa atu, kaore e kawea ki te rua, ki te tahaa, ki te pataka, ka hee ki to ratau ture, ka mate, ka tau tenei kupu a ratau, whakama; ka titiro atu nga konohi ki te hunga i mahara ki te atawhai, i nga hua o ratau na ringa, e kai ana i te wa o te Takurua, ka hoki te mahara ka tau mai te whakama tika pono, whiti noa ake i tetahi tau, kua tangohia mai e ratau ko te tupato, ko te mohio hai hoa mo to ratau kaha, hei whakahoro atu i to ratau whaka- ma, ko tenei kupu ko te whakama, he kupu nui whakaharahara ki te Iwi Maori i mua, e tino tukua aua ma te tupato e tiaki e herehe- re e pana rawa ata tenei kupu, whakama. E nga kaumatua, e te Iwi, e nga rangati- ra, ata tirohia atu nga kupu a nga taitama, e-whakahaere nei mo te Iwi. E nga taitama ata whakaaroa nga kupu a nga kaumatua, he roa to ratau wa e mahi ana mo nga tikanga mo koutou me a koutou uri, ma koutou hoki e takahi atu te maatua- aiwi roa e takoto mai nei i mua i o koutou aroaro, tena hoki koutou e penei me nga ka- umatua o tenei wa, ko tenei Ingoa ko te ka- umatua e whai ana i te tinana i nga tau ka- toa o te oranga, ko te taitamarikitanga e hoki whakamuri ana i roto i te oranga roa o te tinana. Ko nga kaumatua whai kupu whai whaka- aro, Kurangia ana e ratau a ratau mahi, me a ratau whakaaro, ki te whenua ki te ta- ngata, ki te tikanga me nga mahi, te mate te ora, he mea kite tonu e o ratau konohi; he mea whawha e nga ringa me nga koikara, ka i waiho te mate hei tino Kura whakatupato i i • te hinengaro, engari ko nga kaumatua e riro nei i te reo kore hua, pehia atu, ine pena ano te tikanga mo hga taitama', ko te tanga- ta kua roa e tu ana e whakahaere ana i nga tikanga mo te Iwi, kua kaumatuatia ki roto i nga mahi, ata tirohia atu e koutou, he ku- pu tika tana ta ratau ranei. ' Whakaotia nga kupu ae ae, titiro atu ki te whare o nga kaumatua, he mea wehe e nga tikanga, ko te whare tamariki me te whare koroua, hei whakaoti i nga tikanga hei mana mo nga mahi, o te whare tamariki e mahi nei. Kaati e nga taitama me nga koroua, te whakaputa-ke i nga mahi ki roto i te maua- hara, me te ngautuara, engari whakaotia ki runga i te tikanga kua pai, kaati te whaka- rongo ki nga tohutohu a o tatau hoa Pakeha, e mea nei ka mate tatau i o tatau whenu- a i nga ture kua ara nei mo te Iwi Maori a tenei Kawanatanga ; Kaunihera whakahaere whenua, kaua e whakarongo atu ki a ratau korero, kaore tatau e mate e pehea ranei i o tatau whenua, me o tatau tinana. E kore tenei Kawanatanga e hanga i te ture hei pa- tu i te Iwi Maori, e whakawhiti ke ranei i te whakahau a te Kuini Wikitoria kua waiho nei hei oha ki ranga ki nga Iwi e rua, me to raua Kawanatanga. Maana Minita o tona Kawanatanga e ata titiro e ata whakaaro i runga i te rangimarie, he ture hei whakaha- ere i nga toenga whenua o te Iwi Maori, na ratau nei ano i tuku i te ra e whiti ana ki te Iwi Pakeha hei painga mo nga Iwi e rua, me nga moutere o Niu Tireni, hei hapai ake kia tairanga ki runga, Kia kitea mai ai e nga motu i raro i te mana huihui o te rangatirata- nga o Ingarangi, hei hapai ake hoki i te Iwi Maori ki te tuatahi me te tuarua. Waiho atu nga korero nunui ririki puru- taringa a nga hoa Pakeha mo nga, hoa Maori, kaati pea he wa whakarunga ko enei takiwa ka mahue ki muri, me okioki te Iwi ki runga i nga tikanga kua oti nei i te tau 1000, e noho nei te Komiti whiriwhiri i Poneke mahi ai, i runga i te ngakau mahaki me te ngakau tatu. Ahakoa kimi matauranga koe e te tanga- ta, i te rangi i te whenua i te moana kaore koe e whiwhi, engari ki te kaha tonu koe ki tau kimi pohau noa, ka tangohia te whara i tukua mai nei ma ana Minita e whakaoti, ka nui atu hoki te aue me te tangi. He tokomaha ngu Pakeha ngakau aroha e korero aua, he pai rawa atu te "Kaunihera whenua Maori" he ora, mo nga uri kai roto, engari ko nga Kaumatua o tenei wa e kore e kite i ona painga, ka mau te whenua mo nga whakatipuranga o nga uri me nga tai-tama o tenei wa, ki te takahia tenei, a ka whaka- rongo te Iwi ki te reo o nga Kai-whakamaori me nga Roia Kooti whenua Maori, katahi ka tino he, pai atu ta te Kawanatanga hokoi nga whenua Maori, ka tuturu kia ia katahi ka huakina mai te te tatau kia tomo atu nga lwi e rua Pakeha Maori, ki te riro ma te hu- nga e whakahe nei e hoko aua whenua Mao- ri, ka tutakina te tatau ki a ia anake, tena ko ta te Kawanatanga hoko whenua, mo te lwi katoa, ma to te Maori ngoikore ano ka kore ai e whiwhi, otira he naki a Ngaati Po- rou, e 21 mano eka whenua a te Kawanata- nga kua riro mai kai te mahi te kaha-hei takanga Kararehe, hei hinu whakawahi mo nga wiira o tana Wekena. hei whakangawari i nga kakahu o ana hoiho, ngari, ngari, hoki nga tai-tama o Wairarapa, ko a ratau na ta- waha whenua no te Kawanatanga me nga Pakeha noa iho, na te kaha i tiki atu ka whiwhi ka rawe ka ranea. Te Iwi tenei te noho nei i Poneke te Ko- miti o nga Kaumatua me nga tai-tama, kai te ata kuru marie i nga pohatu karaa Rangi- toto, o nga huanui haerenga o te Ture whe- nua, kai te ata titiro marie i te ara tika, e taea ai te tomo te pa kaha, i reira te kai tuhi o enei korero e titiro ana ki te mahi a te Komiti me te Minita Maori, te Paremata, i oha ruuma, kaore nei e taea atu i nga tau maha ka taha nei ki muri, na wai tenei mahi na te Ariki o te kahui, kai te waahi ngaro e titiro ana mai, engari ko etahi o nga Kauma- tua me nga tai-tama kai muri o nga tuara o tenei papanga i Poneke nei, e whakapuehu ana i nga huanui, e tutaki ana i nga puna mo te kore tikanga noa iho, tenei pea me titiro ake ki te tau o te kapu koura o te Tai- rawhiti 1903, ki te penei, e kore ano e taea te noke taua kapu koura, i runga i tenei ha- ere, me noho rawa ki runga i tenei kaupa- pa, taau rourou, taaku rourou, taau kupu, taaku kupu, toou mamae, tooku mamae, toou ringa, tooku ringa, toou ihu, tooku ihu, he marenatanga tino tika tenei; ka whanau mai nga tamariki kotahi tou te Ingoa ko te ra- ngimarie anake, ahakoa kotahi mano nga ta- mariki. Kauaka tenei e tangohia, toou ateate ki tooku ateate, toou tuara, ki tooku tuara, toou hemihemi, ki tooku hemihemi, ou konohi titiro ki te Weeta, oku konoho titiro ki te Iita. e kore tenei marenatanga e whai-hua pai hei tika rao te Iwi hei pai mo nga tama- riki, hei-pae urunga mo te hungaiti mo nga pani. • Kaati a tuhituhi i o koutou ingoa ki. roto ki nga Pitiihana tekateka noa, i runga i nga whakaaro hikaka o etahi e tuku ana hei wha- kararuraru noa, koi puta nga mahi pai e ora ai te whenua me te tangata, e tipu ai te Iwi ki runga ki toona pai me tona honore, i. roto i nga mahi atawhai a te Atua nana nei i hoko. Te Tai-rawhiti hopukia tikatia te mahana- tanga o te ra puta, i roto i te matotorutanga nga kapua o te rangi he ra mokopuna, he tamaiti i whanau mai i roto i te roimata, me te aue nui i runga i nga moana whanui, kia mahara ki a Wi Pere me taua kupu, he Kaumatua he koi te mahara me te hinenga- ro, kai ko, kai ko, kai runga i te motu, kai roto i te whare, he u he kaha, kua puta ki waho, kai te whakaaetia e te tokomaha, ae. ae, amine. Tirohia atu te Minita Maori me ana tika nga, ana e hohoro te whakahe, kua mahia hoki tena mahi te whakahe, te koro e titiro e whakaaro marie ki te kupu, tona putanga mai he kore noa iho, katahi ka rahi ake te reo aue ; i tenei wa me whakaaro marie, e- hara tenei i te taware i o koutou tinana me o koutou whakaaro, engari he whakau i te- nei kupu pai, whanau hoou, i roto i nga hiahia taikaha, kua oti hoki koia te upoko mo te lwi Maori, kua whakaae katoa ae, ina hoki kaore he pitiihana whakahe a te Iwi Maori Pakeha mo tona turanga; he kaha rawa te pooti mai a ona Iwi, i tu ai hei me- ma Paremete tae noa ki tona karangatanga hei Minita whakahaere mo te Iwi Maori, tu- turu tonu te whakaaro o te Iwi ko Timi Kara te Minita Maori, me te haere o nga hiahia ki a ia. Me whakaaro hoki i te hui nui ki Rotorua. tokorua rawa nga tangata, ko te Tuuku o. Kaanawara, ko te Minita Maori, ki te puta i nga, reo katoa i hui ki Rotorua; ehara i te mea rongo korero, he moa kite tonu e nga konohi tokomaha, hei homai i tenei whakaa- ro koia ano he nui te pai o te Iwi ki to ratau Minita, ma te Minita e whakaoti nga moa katoa i roto i taua hui, ahakoa he aha he aha tona hoa mahi, ko te Komiti ano e noho mai nei i Poneke, kaore rawa he Iwi he hapu he rangatira, i whakatuma, rangimarie noa iho ki te Minita me ana tikanga katoa, koia te upoko o tena hui, e kore nei te kai tuhi e ki- te atu ano i tetahi hui pena te tokomaha o te Iwi Maori ki te waahi kotahi, me te rangi- marie o nga mahi, me te whakarite tonu o te Iwi i nga tohutohu a te Minita me ana Komiti, pai tona ki ta te kai tuhi titiro te ngawari te ngohengohe te humarie te wha- karongo te whakapai o te Iwi, ano he tanga- ta kokihi i roto i te ruuma i te peeti moenga. i tae nga ahua tangata katoa o te Iwi Maori ki taua hui ahakoa mano mano kotahi tonu te- kara, Iuniana, i raro katoa i te whakahaere a te Minita Maori. He aha ra i penei ai, i marara ai nga wha- kaaro i te hokinga mai ki nga kainga, to waiho ai tenei tau ki te Minita Maori anake me ona hoa Minita me te Pirimia, ka tu mai te Iwi me nga kai hautu, kia puta mai ta ratau whakaotinga, katahi ka marama ki tu katoa te tika me te hee, ka kitea kua hee, e te katoa, katahi tou te reo puta noa puta noa, katahi te Iwi ka tono ki tetahi tau ma ratau, e marama ana hoki kai te Iwi tou o ratau whenna e pupuri ana, e kore e tukua e Ture kia makaia, kua puta hoki te here whenua Maori E nui ana te mahara o te kai-tuhi ki nga kupu poroporoaki a te Minita Maori, ki. nga Iwi katoa ihui ki Rotorua, i roto i te teneti nui o Ngaai Terangi,; i ki a . roto tu noa a waho, kai te puritia aua. kupu e te kai-tuhi, tena tona wa e puta ai. Kai te mahara te kai-tuhi ki nga kupu whakahoki a nga rangatira mo nga kupu a *

[NAMA 13, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3] te Minita Maori, he ngawari be rangimarie he mahaki, ko tahi, tahi, ko te Rangipuawhe o Tuhourangi o te Iwi o te Arawa, he kupu nunui ana, ehara i te whakatuma i te hika- ka, engari he whakariterite i nga kupa a te Minita Maori, pai ana, tau ana ki te wha- karongo atu. Eai te mahara te kai tuhi ki nga kupu whai tikanga katoa a te Tuuku, me te Minita Maiori, me nga rangatira o taua hui, ko enei nga mea e taki mo roto i nga tau maha, ko nga takaro i mua i te aroaro o te tama a te Kiingi me tona hoa wahine, kua mutu era kua oti pai, he tote mo nga tinana tangata i roto i taua hui, hei kumekume i nga uaua kia rite ki te karetao. Kai te tino mahara nui te kai tuhi o enei korero, ki te tohu whakahonore e mau ana te tuhituhinga me nga ahua i runga, me te tau, he mea papari e ona koikara rangatira Ariki, he mea ata tuku ki roto i te kapunga o te ringaringa katau o te kai tuhi, he mea i he- ke mai i tona manawa, aroha, tika, pono, hei whakatutuki i te aroha atawhai, a ona tipuna rangatira Ariki i tukua mai ai ki te Iwi noho wareware, ko te whakapono, ko te Tiriti, ko te Kura, ko te Kai, ko te Ahi, ko te Kahu, ko te oranga kore whakawehiwehi, ko te rangatiratanga uhi ki runga i te hunga iti, ko te whai rawatanga, ko te whare. Kai te mau tonu te kakara, te reka, te nui whakaharahara o te toronga mai o tona ringa tapu, ki te whakatutaki ki te ringa katau iti o te kai tuhi, hei here i te whaka- maharatanga ki roto i te hinengaro, mo nga taa o te oranga, i hariru ringaringa i te 15 o nga ra o Hune, i te tau o te Ariki, kotahi mano e iwa rau kotahi, 15 1901,. me waiho tenei tau te tahi, hei No. 1 ki te kai tuhi. Kai te mahara nui te kai tuhi ki te tekau matoru 18 o nga ra o Hune, he ra nui wha- kaharahara te heke iho a te awha i te rangi, heoi kihei i maharatia e nga Iwi, i te kaha o te manaaki e toko ake ana i roto i te ngakau. Whakarongo ki nga tohutohu a te Minita Maori me ona Komiti Maori, iti nei te take kua riro ma te Iwi tonu e too te wa- ka o te Tuuku me tana wahine me ona hoa, ki te whare hei taunga atu mo raua, me o raua Pori; i tungia tetahi taha tetahi o te matuaiwi whanui, atu ano i te whare hei taanga tae noa ki te papa o te tereina, i waenganui nga hoia eke hoiho o Wairarapa me o ratau Apiha, hei tinana whakaora, arai, mo te tira Ariki Tuarangi o tawhiti pama- mao, he mea tono e te Kawanatanga ko ra- tau hei pa whakaora mo aua Ariki Tuarangi ki Rotorua-nui-a-kahu e rua nga ropu kohi- ri, kotahi hei arahi mai, kotahi hei take whenua, e mahara ana te kai tuhi ki nga ohaoha a te take whenua, i te taunga atu o te tira rae o raua Pori ki o ratau aroaro, Timi Kara te upoko mo te Iwi Maori, ka tukua te mihi a te Iwi o nga motu e rua me o raua motu ririki. Na tona reo ake i tuku atu ki roto ki nga taringa o te Tuuku o Kaanawata me looka me tona wahine, me o raua Pori. Ki ta te kai tuhi titiro atu, ki te ahua o taua Ariki, i te wa e maka atu ana te Minita Maori i nga kupu ohaoha a te Iwi Maori, ki roto i ona taringa, me te mea e tangi ana tona ngakau mo nga atawhai a tona tipuna, katahi nei ka moe ake ki te moengaroa, kua ohangia ki te ao katoa, a, e puritia ana e te Iwi Maori i runga i te rangimarie. I muri ka to mai te Tuarangi, ko tona reo ki te Mi- nita Maori, ko to te Minita reo ki nga ropu kua hui; ka reka te taringa, ka hopu te ngakau, kaore he pai i mahue, a, i ngaro atu ranei i roto i te ohaoha tami, a te Tuarangi. No te hiku, na te Minita me nga ropu e rua. Ka mate ka mate, ka ora ka ora, tenei te tangata puhuruhuru nana i tiki mai whaka- whiti te ra, upane, upane, upane kaupane whiti te ra. Ka pakara i konei nga ropu me te Iwi, kai te kaha tona te mihi a te rangi ka puta ki roto i nga kahu. Kaore he aitua i pa ki te Iwi i tenei ra nui. I roto i te ohaoha a te Tuara- ngi, me te whakarongo a te Iwi ki te reo o te Minita Maori, me ana tikanga i roto i tenei hui, na enei katoa i whakaara mai te tau 1896. Waiata :— Te tangi a taku ihu E whakamakuru nei, Ko au pea-e Te turia ki runga Nga mahihi whare. Koe ki runga o Hikurangi, Ma Tamahau an e whakakoia E tika te kupu a Timi Kara, Ka piki nga rongo o te Iwi Kei runga. Hapainga atu au, Ki runga o nga Ture, Kia whakarongo mai Pirimia i te whare Hei panui atu ki nga Iwi o te ao; Ki taku whakaaro, He makau tipu koe, Ka mutu pea e nga rangi hanihani. Tenei ia ano ra te aroha ka titia, Ma te hau o runga e tiki mai e peehi, I te weherua po i haere ai korua. He kai mutunga reka, Ki taku tinana nei. No hea nga mate E patu ra i aku hoa, Te Karawhiu ai. Ki te tika i ahau, Kei noho au i te ao, Hei wene au ma te ngutu-u. Ko nga taonga o te mokopuna a te Kuini Wikitoria tama a te Kiingi, i mahue iho ki nga Iwi Maori, ko te ohaoha ko te hei kaki, hei tangi-wai ki to Iwi, hei toha, hei wha- kamaharatanga, hei here, hei paihere ki roto ki te mana huihui o te tau 1810, ko ana Mi- nita i tenei motu hei tiaki hei matua. He nui whakaharahara rawa ia ki te kai tuhi enei taonga homai a-ringa, e te tama mea ake nei ku Kiingi, ki nga Iwi maha ki runga i nga moana me nga tua-whenua. "Te Puke Ki Hikurangi." Tari o te Minita Maori, Poneke Oketopa 24th 1901. Ki Te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" Tukua tenei kia perehitia kia kite te Motu. He whakamaharatanga: Ki nga kai-tohutohu Kaunihera, ki nga Ti- amana me nga Mema o nga Kaunihera Mao ri i whakaturia i raro i te mana o "Te Ture Kaunihera Maori 1900." Tena Koutou : Kua taka tenei te tau o muri iho i te paahi- tanga a te Paremata i te Ture, nana nei kou- tou i whakawhiwhi ki nga turanga e tu mai na koutou. E hari ana au, i taku rongo ake i to koutou ngakau nui ki te whakahaere i nga tikanga o taua Tare, ina hoki tetahi o nga tohu nui, ko nga ture me nga tikanga wha- kahaere, kua tukua mai nei e koutou kia wha- kamanaia e te Kawana. E pai katoa ana te aronga o a koutou mea i tuku mai nei, otira tera ano nga wahi i takoto rereke ai nga ti- kanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa e pa ana aua tikanga mo te take kotahi. Ko toku hiahia mehemea e taea kia riterite a koutou tikanga e hanga ai, ara, kia rite te kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia ahua riterite hoki nga wahi, e whakahaua ana mo te takahi i nga ture, ara, mo nga ti- kanga e hangaia ana e pa ana ki te take, ko- tahi. No reira i tangohia ai e au nga tika- nga a nga Kaunihera, kua tae mai nei ki au. hei kaupapa mo tetahi tauira tenei ka tukua atu hei titiro, hei whiriwhiri ma koutou. Ehara i te mea e tono atu ana au kia koutou kia whakaaetia katoatia mai nga kupu o taua tauira. Me ata titiro ano koutou ki te ahua o o koutou takiwa, ka whiriwhiri ai mehemea ranei ka tika, tetahi etahi ranei o ehei tika- nga kia Koutou, me whakatikatika ranei. Tera ano hoki koutou e hanga i etahi atu ti- kanga i waho atu o enei ka takua atu nei. Te- ra au e tahuri nui ki te whiriwhiri i ena ina tae mai ki au. Heoi ano. Na Timi Kara. (J. Carroll) Minita mo te Taha Maori. KA UNIHERA MAORI O TE TAKIWA —MAORI O .— Tenei te Kaunihera Maori o te Takiwa Ma- ori o I whakaturia i raro i "Te Ture Kaunihera Ma- ori 1900" ka hanga nei i enei tikanga-wha- kahaere i raro i te mana o taua ture, me ti- mata te whai-mana o aua tikanga-whakaha- ere a te wa e whakaaetia ai e te Kawana, ine te panuitanga o aua mea iroto i te Gazette me te Kahiti:— Whakamarama. I roto i enei tikanga-whakahaere, mehe- mea ia kaore e taupatupatu ana ki nga kupu e whai ake nei, a mehemea kaore i motuhake te takoto a etahi atu whakamaramatanga, ko- ia enei o ratou tikanga : — "Taua Ture" tona tikanga ko "Te Ture Kaunihera Maori 1900." "Te Kaunihera" tona tikanga ko te Kau- nihera Maori o te Takiwa Maori o i whakaturia i raro i taua Tore. "Komtii" ara "Komiti Marae" tona tika- nga ko te Komiti Marae o tetahi kainga Maori i whakaturia e te Kauni- hera i raro i nga tikanga o taua Ture. "Takiwa" tona tikanga ko te Takiwa Ma- ori o i panuitia e te Kawana i raro i taua Ture, i tana panuitauga o te 26 o nga ra o Tihema 1900. "Taone Maori" tona tikanga he Taone Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Taone Maori 1895. "Whkatakotoria" tona tikanga i whaka- takotoria e nga tikanga-whakahaere i hangaia i raro i taua Ture, e enei tikanga-whakahaere ranei. (A). TE ORA ME TE NOHO TIKA. (Tekiona 16 Rarangi 1.) 1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate i wa- enganui i te 15 o nga ra o Maehe me te 15 o nga ra o Hepetema (e uru ana ano ia aua ra), i roto i te tau, me tanu i roto i nga ra e wha i muri iho i te matenga ; a mehemea ka ma- te i waenganui i te 16 o nga ra o Hepetema me te I4 o nga ra o maehe (e uru ana ano ia aua ra) me tanu i roto i nga ra e toru i muri iho i te matenga haunga ia mehemea ka ta- koto ke te whakahau a te Kaunihera, mehe- mea ranei ka takoto ke tetahi ata tikanga o tetahi Ture o te Paremata. 2. Ma nga whanaunga tata o te tupapaku, a, mehemea kei te ngaro ke ratau, ma te tangata nona te- whare, e noho ana ranei i roto i te- whare i mate ai te tupapaku, mana e whaka- tutuki nga tikanga o te tikanga-whakahaere i runga ake nei, a ka whakaekea te he ki ru- nga ki a ratau, ki tetahi ranei o ratau mo te takahi i taua tikanga-whakahaere, i runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whiua ki te moni kia kaua o neke ake i te kotahi pauna. 3. E kore rawa e pai, haunga ia mehemea e whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanu- mia te tupapaku ki tetahi wahi ke atu i te urupa e mohiotia ana he tanumanga tupapa- ku e nga tangata Maori o tetahi Kainga Maori, kua rahuitia ranei, kua ata wehea ranei e ratau, e tetahi atu ropu whaimana ranei, hei urupa tanumanga, tupapaku. 4 Kaua rawa e whakatakotoria te tupapa- ku ki nga roro, ki nga marae ranei o nga whare nunui, engari me whakatakato ki te- tahi atu wahi i rahaki e tata ana mai e wha- karitea e te Tiamana o te Komiti Marae, e te Mema Kaunihera ranei o te wahanga o te takiwa. 5. Ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui atu, penei i te Ahua A e mau nei i te Kupu Apiti, ki te tangata, nona teta- hi whare, ki te tangata ranei e noho ana i ro- to i tetahi whare i roto i tetahi Kainga (ha- unga i nga Kauta rae nga whare tu noa o waho) mehemea e hangaia ana taua whare i muri iho i te mananga o enei tikanga-wha- kahaere, hei whakahau atu kia hangaia he paroa mo taua whare (i roto ano i te wa e whakaritea e taua panui) kia tika ki te wha- kaaro o te Kaunihera, o tetahi tangata, o te- tahi ropu ranei e whakamanaia e ia. 6. Mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka turi tetahi tangata, ka kore ranei e whakarite i te whakahau s taua panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu takiwa ranei e takua atu e te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. 7. Ka ahei te Kaunihera (ki te whakaaro ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia nei e te tikanga-whakahaere tua-rima) ki te tuku pauni atu, penei i te Ahua B e mau nei i te kupu Apiti, ki te tangata nona tetahi whare, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e whakamaramatia nei e te ti- kanga-whakahaere tuarima, hei whakahau atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua whare, kia kana e hoki iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua ; a mehemea i mu- • ri iho i te taenga atu o tana panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui i roto i te wa i wha- karitea, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna. (B). NOA WHARE PAKU. (Tekiona 16 Rarangi 2.) 8. Ka ahei te Tiamana o te Kaunihera, tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e

[NAMA 13, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, OKETOPA TUREI 15th 1901. [Wharangi No. 4] te Kaunihera mo tora cake, ki te tuku panui atu ki te tangata nona, ki te tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua whare i roto i tetahi takiwa e whakari- tea i roto i taua panui, penei i te ahua "C" e mau nei i te Kupu Apiti. A mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata e rongo, ka turi ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui, e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te Kotahi pauna mo te hara tua- tahi, kia kaua e neke atu i te Rua pauna mo ia haranga o muri iho. 9. Ka ahei te Kaunihera ki te whakahau kia haria atu, kia whakahoutia, kia whaka- korea ranei tetahi whare e paru ana e kino ana, mehemea ki tana whakaaro e kore e pai kia nohoia tera tu whare e te tangata, mehe- mea te tangata nona te whare, te tangata ra- nei e noho ana i roto i taua whare, ina tae mai he whakahau ki a ia kia whakapaia, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei taua whare, ka kore e rongo ki taua whakahau, ko nga moni a te Kaunihera e pau i taua wha- kapainga, whakahoutanga, whakakorenga ranei, me takoto mai hei nama ma taua ta- ngata ki te Kaunihera, a e taea te whai atu ki roto i te kooti whakawa Tuturu. 10. Kei nga komiti Maori te whakaaro ki te whakangawari i te tikanga-whakahaere tuarima me te tikanga-whakahaere tuaono i runga ake nei mehemea ka tupono he kau- matua, he mate, he ngoikore ranei, te tanga- ta nona, a e noho ana ranei i roto i aua tu whare kua korerotia ake nei, kia kore ai e pa uaua aua tikanga ki taua tangata, engari me whakaatu e te Tiamana o te Komiti Ma- rae ki te Tiama ca o te Kaunihera tera ahua a hei reira te Kaunihera whiriwhiri ai i teta- hi huarahi e taea ai e ia te whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua ta- ngata, Kaumatua, mate, ngoikore ranei i roto ano i te oranga o te Kaunihera, kei tau atu nei taumahatanga mo aua tu tangata. (C). NGA PARU O TE MARAE. (Tekiona 16, Rarangi 8.) 11. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga ranei e whiua, e whakatakotoria, e tukua ra- nei kia tere ki roto ki tetahi puna wai, i te- tahi awa wai, mehemea e rere ana ma roto ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a, mehemea taua awa e meatia ana hei wai inu, hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kai- nga, o tetahi atu kainga ranei e takoto tahi ana, e tu tahi ana ranei i te taha o taua pu- na, awa ranei. 12. E kore e pai kia whakahauputia, kia waiho kia takoto ana e tetahi tangata te paru, te mea kino, te mea rukenga ranei i te Marae, i nga taha ranei o tona kainga, e whai puta- ke mai ai mo te mace, e puta mai ai ranei te haunga. 13. Kaua e tanumia te hoiho te kau te hipi te kuri, tetahi atu Kararehe ranei, ki roto i te rohe o tetahi kainga Maori. 14. E kore e pai kia whiua atu. kia waiho ranei tetahi Kararehe kua mate, ki runga i tetahi waahi i roto i tetahi kainga Maori, e puta mai ai te haunga kino. 15. Ki te takahi te tangata i tetahi o nga tikanga-whakahaere Nama 11, 12, 13, me te 14 kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake i te kotahi pauna. (D). Mo TE HAURANGI. (Tekiona 16, Rarangi 4.) 16. Kaua he Waipiro e tukua, e haria mai e inumia ranei ki tetahi hui Maori, ahakoa be aha te putake o taua hui, ahakoa e tu ki roto ki tetahi pa Maori, ki tetahi atu waahi ranei i roto i te takiwa, haaunga ia nga tao- ne, ara nga rota Pakeha i roto i nga taone Maori. 17. Mehemea i tu tetahi hui nui i runga i te karanga, me tau ki runga i te tangata, i nga tangata ranei nana to karanga, te whiu, mehemea ia, ratau ranei, ka tuku, ka mea ranei kia tukua be Waipiro ki nga manuhiri, ki te tangata whenua ranei, ki etahi, ki tetahi ranei o ratau, kia kaua e neke atu i te tekau pauna. 18. Ki te kitea tetahi pangaia e haurangi ana i tetahi hui Maori, e ahei ana kia whiua iu ki te moni kia kaua e iti iho i te tekau he- reni, kia kana e neke atu i te rua pauna. 19. Ki te kitea tetahi tangata e haurangi ana i roto i tetahi kainga Maori, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te «rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo ia haranga o muri iho. 20. Tera e whai hara te tangata mehemea— (1.) I a ia e haurangi ana, ka tomo ia ki roto i tetahi whare runanga, whare karakia, i tetahi atu whare ranei o te katoa i roto i te kainga. (2.) Ka hari ia i te waipiro ki roto i tetahi whare runanga, whare karakia, whare ranei o te katoa. (3.) Ka inu ia, ka mea ranei kia inu tetahi atu tangata, i te waipiro i roto i tetahi whare-runanga, whare karakia whare ranei o te katoa. A, ko taua tangata me whiu ki te moni, kia kaua e iti iho i te rima hereni, kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tua- tahi, a, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo ia haranga i muri iho. (E). NGA TOHUNGA. (Tekiona 16, Rarangi 5.) 21. E kore rawa e tika tetahi tohunga, tetahi tangata ranei e kiia ana he tohunga ki te mea kia kaukau tetahi turoro, e mahia ana e ia, ki te wai matao. 22. E kore e tika kia . arai, kia whakara- ruraru ranei, tetahi tohunga, kei tae mai he takuta ki taua turoro, kei mahia ranei ki nga rongoa Pakeha e rite ana mo tona mate, e e whakaritea ranei e te takuta mo taua mate. 23. E kore rawa e tika tetahi tangata, e kiia ana he tohunga, kia tono moni, taonga ranei, hei utu mo tana mahi. 24. Ko te tangata e takahi ans i tetahi o nga tikanga whakahaere 20, 21, me te 22, e tika ana kia whiua ki te moni kia kaua e ne- ke atu i te tekau pauna. 25. Mehemea i runga i te whakahaere a tetahi tangata e kiia ana he tohunga, ka hui- huia e ia tetahi ropu tangata, a ka noho i tetahi kainga, ka haere atu ranei i tetahi kainga ki tetahi atu kainga me taua ropu, a ka whakaaro te Kaunihera, tetahi Komiti Marae ranei, tera e pa he raruraru, he mate ranei, ki nga tangata o tetahi kainga, ki te- tahi ranei o ratau, ara, ka pau a ratau kai, o ratau rawa ranei, ka pa mai ranei tetahi atu mate, ka ahei te Kaunihera ki te tuku panui atu ki taua tangata kia whakamutua tana mahi, a ki te tohe ia, ka ahei te Kaunihera ki te whiu i a ia ki te moni, kia kaua e neke atu i te rima tekau pauna. 26. Ka ahei te Kaunihera ki te whakaputa raihana, i runga ano ia i te ata uiui, ki nga tangata e matau ana ki te mahi i nga rakau Maori, me nga wai-rakau, mo te wa, a i ru- nga i nga tikanga e kitea e te Kaunihera he tika. Me whaimana taua raihana ki roto snake i te takiwa. (F). REHITATANGA-KURI. (Tekiona 16, Rarangi 7.) 27. Ko te utu mo te rehitatanga o te kuri a tetahi Maori i roto i te takiwa, kua neke atu i te ono marama te pakeke, e hereni. Engari ko te utu mo te rehitatanga o nga kuri e meatia ana hei mahi hipi anake, kau anake ranei, hei patu rapeti anake ranei e . 28. Me utu te moni rehita, a me rehita te kuri ki te Tari o te Kaunihera, ki nga tanga- ta ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o te Kaunihera hei kohi i taua moni, a hei rehita kuri. (G). NGA KAI-HOKO TAONOA. (Tekiona 16, Rarangi 18.) 29. Me pa enei tikanga e whai ake nei ki nga Inia, ki nga Ahiria, me era atu tangata harihari haere i te taonga hei hokohoko ki roto i nga kainga Maori o roto o te takiwa, ara:— (1.) Kia whiwhi rawa taua tangata ki te raihana a te Kaunihera, ka ahei ai ki te hokohoko taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa. (2.) Ko taua raihana me penei i te ahua D, a ka whaimana mo te takiwa ka- toa o te Kaunihera, a ko te utu mo tana raihana kia rua pauna. (3.) Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei o te Kaunihera, tetahi ranei o nga mema o te Kaunihera i whakamana- ia e te Kaunihera hei pera ki te wha- kaputa i taua raihana. (4.) Ko nga moni katoa e utua ana mo nga raihana, nae tuku ki te Tari o te Ka- unihera. (5.) Ki te pokanoa te tangata kaore ona raihana ki te hokohoko taonga i roto i nga pa Maori o te takiwa, ka whiua ia ki te moni kia kaua e neke ake i te rima pauna. 3O. Ka ahei te Tiamana, te Karaka ranei, tetahi mema ranei o te Kaunihera, te Tia- mana ranei o te Komiti Marae o tetahi kainga kei reira nei tetahi hui e tu ana, ki te wha- kaputa raihana ki tetahi tangata e hiahia ana ki te hokohoko taonga i taua hui, ko te utu mo taua raihana kia tekau hereni. Ko te mana o taua raihana mo te wa anake o taua hui, kaua e roa atu. Ki te hokohoko taonga tetahi tangata i taua hui, a kaore ona raiha- na penei, kaore ranei ona raihana i raro i etahi atu o nga tikanga-whakahaere i runga ake nei, ka ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te rima pauna. (H). TE KAI-TUPEKA. (Tekiona 16, Rarangi 14.) 31. Ka whai hara te tangata, ahakoa he Pakeha he Maori ranei, e hoko ana, e hoatu ana ranei i te hikareti, i te tupeka, i te toro- ri ranei ki tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano nga tau i eke ki te tekau-marima a e tika ana kia whiua ki te moni kia kaua e ne- ke atu i te rima pauna. 82. Ka whai hara tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau ki te tekau-ma- rima, mehemea ia ka kai i te tupeka, i te torori ranei, i te hikareti, i tetahi waahi ra- nei o te hikareti, a e tika ana kia whiua ia ki te moni kia kaoa e neke atu i te rima hereni mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te tekau hereni mo te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te kotahi paana mo te hara tua- toru, mo ia haranga ranei o muri iho. (J). NGA PUREI-MONI. (Tekiona 16, Rarangi 15.) 83. E kore e ahei kia hangaia he whare piriote, kia whakaturia ranei he teepu pirio- te ki roto i tetahi kainga Maori, ki roto ranei i tetahi waahi e te takiwa, haaunga ia nga taone i ata panuitia hei taone, me nga kai- nga o nga Pakeha. Engari ka pa noa atu nga tikanga o tenei rarangi ki nga rota Maori i roto i nga taone Maori. Ki te takahia tenei tikanga-whakahaere ka whiua te tangata ki te moni kia kaua e neke atu i te £25, a ka ahei te Kaunihera ki te neke atu, a ki te wha- kakore i te ruuma piriote me te teepu, a e kore e whai raruraru te Kaunihera i te wha- inga, i tera huarahi. (Ko enei ranei.) 34. Ko te tangata, ahakoa he Maori he aha ranei, e hiahia ana ki te whakatu whare piriote ki roto i tetahi kainga Maori, a ko te- tangata Maori e hiahia ana ki te whakatu whare piriote ki tetahi atu waahi i roto i te takiwa, haaunga ia nga taone (engari nga rota Maori i roto i nga taone) me nga kainga. Pakeha, me whiwhi i te tuatahi ki te raiha- na a te Kaunihera, ma te Kaunihera e wha- kaputa i runga i nga tikanga e whai ake nei:— (a). Ko taua raihana me penei i te ahua E e mau nei i te kupu apiti. (b). Ko te utu mo taua raihana kia tekau pauna. (c). Ko te wa e mana ai taua raihana, kia kotahi tau i muri iho i te ra i tuhia ai (haaunga ia mehemea ka whaka- korea e te Kaunihera i runga i nga tikanga i raro iho nei.) I (d). Ko nga whare piriote me hanga kia i whai huarahi mo te hau ki roto ki | waho, a me ata tiaki pai kia kaua e- paru. • (e). Me puare nga whare piriote i nga ra noa o te wiki, i waenganui i te 9 o nga haora o te ata me te 10 o nga haora o te po, ko te tangata e takahi ana i tenei tikanga-whakahaere, ku ahei kia whiua ia ki te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara kia tahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara tuarua, a ki te hara i muri iho e ahei ana kia whakakorea tona raihana. (f). E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti Maori, kaore nei ano i eke nga tau I ki te tekau marima, km purei piriote- i roto i tetahi whare piriote whai B raihana, a mehemea ka kitea e purei 1 ana i reira, ka ahei kia whiua te ta- 1 ngata i a ia te raihana, te tangata: i ranei e tiaki ana i te whare piriote, S ki te moni kia kaua e neke atu i te 1 rima pauna mo te hara tuatahi, a mo- I te hara tuarua ka ahei te Kaunihera ki te whakakore i te raihana. i (g). Ki te hiahia kia whakahoutia te rai- i hana me tuku mai te tono i mua atu o te wa e mutu ai te mana o te | raihana. i 85. Ko te tamaiti Maori kaore nei ano nga 1

\_\_[NAMA 13, 0 TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI OKETOPA TUREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 5] Paketapu Mohi Turei Hurunuiorangi Papawai Poneke Katerina Rihara Ihaia Ohipera Auckland Wairarapa Wiremu Whanganui Raniera te Iho Te Manihera Piripi Te Maari Ngatuere Hikawera Mahupuku K. Reihana M. Hikairo R. Ukiaki H. H. M. Hanita Whakairi Rangi R. A. Ropoama Mereana Reiri Hoonehimu Reiri Wirihita To Atiu Hutahi Atiu Neta Anikanara Maramana Timi Rahui Kawana Umaikaihau Mita Noti Hanita

[NAMA 13, O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, TUREI OKETOPA 15th 1901. [Wharangi No. 6] ki muri i runga tona i te paraa nga konohi me nga ringa, no nga ra o Hepetema katahi ano ka makere mai nga ringa, hou tonu atu nga ringa o te tangata ki te kawe i te taewa ki raro ki te whenua ; i tae au kia kite i nga morehu o te Whiti-o-tu, ka kite au i te ma- hinga kai, ko te nui o te ngakinga taewa 17 eka, be mea huri na te hapara kokohu, ka rawe ra nga ari o Kaina ahu whenua. Ko Tamati Wiremu he nui tana maara ta- ewa hei tohau, mau e mohio ki nga eka e parautia ana e te taparawhara i te wiki, e 8 ona tino wiki e parau ana, tera pea e neke atu i ta nga tangata o te Whiti-o-tu, haau- nga ia taku nei, he kohanga Tikaokao noa te rahi, engari ka puta mai ana ona hua, ka noho au mo nga marama tekau marua, ka tae hoki ki te ra mahi. Heoi ano na to ko- utou hoa pono. Rihara Te Parera Ihaia. Te Puke. Hepetema 80th, 1901. Ki te Honore Etita o "Te Puke Ki Hiku- rangi" tena koe, me toou whare katoa, i roto i nga manaakitanga a te Ariki amene. E Inoi atu ana ki to Honore rangatira kia taia atu e koe nga kupu nei, ara, ko te tae- nga mai o to tatau whanaunga i mahue atu ra i te hekenga mai o nga Waka kua panuitia ra e au, i heke mai nei i nga motu o Hawaiki, a, koia tenei te uri rangatira o tatau tipuna, i mahue atu ra ki tua o nga ngaru tuatea o te moana uriuri. Ko te Kiingi o Hawaiki me tona hoa wa- hine i tae mai ki Rotoroa, i nga ra timatanga mai o Hepetema nei, i haere mai kia kite i te lngoa rongonui nei i Rotorua-nui-a-kahu, a, kia kite hoki i nga tangata o te Iwi, i mau ai te Ingoa nei a te Arawa, he Waka ke hoki taua Ingoa ki toona rongo i ona mataa tipu- na i Hawaiki, a me toona rongo ano no Ta- matekapua taua Waka, a, me tona mohio ano he uri ia na te tangata o taua Waka ra, a, haere mai nei ia, a, noona i Akarana ka tino mohio ia, ka rongo kite pakeha ko nga tangata o Rotorua na Tamatekapua anake, no tana Waka katoa, a tae mai ia ki te Kereene Ho- teera, i te ata i te 9 o nga haora ka haere ki tona tipuna ki a Tamatekapua, be nui a te Arawa i hui ki a ia me tona hoa wahine, he nui nga mihi ki a raua, me a taua Kiingi ho- ki, he mihi kia te Arawa, a, whakamarama tonu mai i a te Arawa Waka, i a Tamateka- pua raua ko Ngatoroirangi, ko nga tino uri tera atua mataa ko nga matua o aua tanga- ta ko Rakauri me Houmaitawhiti, a i taki ia i a ia i tona paanga kia aua tangata a puta iho ki a ia, te kaumawhitu 17 te 18, heoi ko nga kupa nui a te Arawa ki taua Kiingi ko te waiata nei na; Tikina mai tirohia te nei ano au te kohi atu nei i te kokou ri maranga ana mai tepu na te taraangi, kaati ake i enei kupu o te waiata nei. Katahi ka whiua te taonga, te whariki, te piupiu, te kete wha- kairo, a me era atu taonga, ka whai kupu atu ki a ia, mei tae mai ano he rongo ou kei te haere mai koe te tangata nui o Hawaiki, o te kainga i heke mai ai enei o tupuna, pe- nei kua taka taane ata to matau Waka ki te whakanui i a koe me to hoa wahine, penei ka karangatia ano a te Arawa ake ki te whaka- tau ia. koe, ka utua e te Kiingi, ka mohio au ki a te Arawa Iwi o runga i te Waka, he I- ngoa nui tenei Waka, a ka mohio nei au kia koutou me to koutou whenua atahua he nui nga mea e kororiatia ai e te ngakau e nga tangata nunui, a ka hoki au ka hoki mai ano kia koutou, e kote e roa ki tua ata pea i te 3 marama, heoi hoki ana ki tona Hoteera me ana taonga, katahi ka tonoa mai tona kai- whakahaere ki te mau mai i nga moni, e ta- koto kau ana nga moni ra, kua kitea atu e- hara i te utu mo nga taonga ra, engari he aha ranei i te nui rawa ata o tera tu aroha, ka puta te kapa a te wahine i whiu tuatahi i te taonga mo te Kiingi, taka kupu ki a koe, whakahokia ena moni kaore au e tango, a i tera ano kua pera pera katoa, a hoki atu ana te tangata a te Kiingi, a henui nga ra ona ka hoki, heoi tena. Tenei tetahi mea tauhou rawa atu, henai nga tangata i haere kia kite, ko Kapene Mea tetahi, ka tae ki te takiwa i te ngawha, kei waenganui o Karorere Whakaaitu, ka hu te ngawha aua ake ki runga, ka oma te Iwi nei me o ratau hoiho kia tawhiti raws ka titiro ata ai, ka kitea atu kaa hanga te mamaoa auahi ra hei tangata, te mahunga tatu ata ki nga waewae, nga makawe me nga kakaha me te hanga katoa he wahine tuturu, tera * etahi Pakeha kei ranga e whakaahua ans i taua mea, a kua mau kei roto i te hua a aua Pakeha nei. Heoi noa ake e "Te Puke" kia ora koutoua nga hunga mahi i te pepa. T. H. Tarakawa. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikuranga" E te hoa i roto i te ngakau pouri kia maia kia kaha i roto i nga whakamamaetanga maha o tenei ao pahemohemo. Panuitia atu te matenga o Hoani Ruru o Turanga-nui-a-rua, o te Wairoa-tapokorau, e Mohaka-koea, tae ata ki te Riu-o-heretau- nga. He tangata totika whai whakaaro mohio ki te korero, he mahunga takiri, he rangatira ano hoki, he uri no te Huki me te Kahu-ote-rangi, no Hauiti, no Porourangi, no Rongowhakaata. He ari ano hoki a Hoani Ruru no nga Kiingi o mua, ara, no Kahungunu, no Rongomaiwahine, no Tama- nuhiri. Heoi me whakaatu i konei te take o te mate o Hoani Rara. I te Turei i te 10 o nga ra o Hepetema 1901 i te 12 o nga ha- ora i te awatea, ka moe a Hoani Ruru i ru- nga i tona moenga, moe rawa iho ia e tu ana te taapu wai wera, ka kite atu tona Wairua e noho ana tetahi tangata i te taha o te taa- pu wai wera, e karanga ana mai ki a ia, e Hoani Puru, a Hoani Ruru, haramai ki te horoi i a koe, kaua e wehi ko Raniera Poro- piti ahau i makaia ra ki roto ki te Ana o nga Raiona, kihei ra i makenu tetahi waahi oku, katahi tona Wairua ka haere ki roto ki te taapu wai wera, ka tae te wai ki ona turi, katahi ia ka titiro kua maku tona tarau, ka hoki ia. waho o te taapu, ka oho ake ia he moe taana, ka whakaaroaro ia ki tona moe, ka ki atu ia kia Pera Karauria ka 18 tau te pakeke, kia whiriwhiri tahi raua i te ritenga o tona moe, kaore i koiero atu a Pera, ka ki atu a Hoani me whakarite e au taku moe, me haere koe ki te paera wai wera kia horoi ahau i a au, kaore i roa i a Pera Karauria kua mahana te wai kua ringitia ki roto i te taapu, ka haere a Hoani Ruru ki roto i te taapu wai mahana, ka haere a Pera ki te ku- ki kai ma raua, ka paahi te wati ki te 4 o nga haora o te ahiahi, kaore i roa a Hoani Ruru ki roto i te taapu wai mahana ka hoki ki waho, ka takoto atu ki runga i tona peeti hemo tona atu, kaore hoki i korikori ake, whakaara atu ai tona hoa koua mataotao noa atu, kaore hoki i hoki tuarua te rongo, kotahi atu koua hemo a Hoani, heoi pa ka- toa ki ona waahi te rongo puta noa te rohe katoa o Turanga. Ko te Ingoa o te kainga i hemo nei a Hoani ko te Pahou, he kainga nui tenei no Rongowhakaata, no Naati-maru, heoi kua hemo nei a Hoani, kua haria atu e Raniera Poropiti tona Wairua ki te rangi, kua nehua tona tinana ki te urupa ona tipu- na ona matua, ma koutou e tangi mai i kona ki nga mate o to koutou tipuna, o to koutou papa, o to koutou whanaunga, ka waiho ko te pouri me te mamae ki nga mea i mahue iho i tenei ao, ka riro ia i te ope Ka- hurangi. He uri ano o Hoani Ruru, tokotoru nga mea taane, kotahi te mea wahine, heoi nei nga whakamarama. Na te hoa i roto i te ngakau pouri. W. H. Peehimana. Te Reinga waahi o te Wairoa. Hept 17 1901. Otaki. Oketopa 14th 1901. Ki te Etita o te Puke Ki Hikurangi e hoa tena koe, he inoi atu tenei naku kia koe kia tukuna ata ena kupu ruarua ki roto ki ta ta- tau Pepa, he whakatu kia mohio ai nga ta- ngata e hiahia ana kite tango Rongoa mo o ratou Hoiho, kia mohio ai ratou kite utu, ko te utu mo te Paaka kotahi e toru hereni, e iwa nga Paaka ka tino ora pai te Hoiho, ko aua rongoa me hoatu ki roto inga oti me whakamakuku kia kotahi Paaka ite kainga kotahi, ahakoa pewhea te mate o te Hoiho, ka ora ka pata may nga Toke me nga ngaro e patu nei ite Hoiho, kote Hoiho me here me hoata ranei ki roto ite tepara ki reira whangai ai kinga rongoa, ka matu na to kou- tou hoa. Na Kipa Te Whatanui. Ki te Etita kia Purakau Maika, tena nga pai katoa kia tau kia koe, me tou whare katoa, koutou ko tamariki, e hika e Renata tena koe me o hoa, e mahi maina i te taonga a nga mota e rua nei, ma te Atua koutou e awhina, e whakakaha, ake ake ake Amene. Te kupu tuatahi ake, he mihi atu na ma- tau ki to tatau kaumatua kia Karaitiana Te Tuaoterangi Te Korou. Haere e koro koru» ko to taina ko Meiha Pokiha, me ta korua aitanga tamariki mokopuna, haere ki o ko- rua tipuna i te po, ka tika nga kupu a to korua uri a Niniwa, kua tae ano ki o korua nei ra. Kaati ko korua nei Honore ka taea ranei te pupuri kaore ranei, ku rite ranei ka pewhea ranei, otira maku ano e ki ake ka taea e o korua uri, ka rite tetahi waahi, heoi ake ena kupu. Kaati mo to korua karanga ka whakama- ramatia ake e au:— Ko Rongomaipapa ka moe ia Tuhourangai ko te Awheoro to mua, ko Rangiwhakairiao te tuarua, ko Maruaha- ngaroa te tuatoru, ko Uenukukopako te tua- wha, ko Hapuriri te tuarima. Ka matu ka wehea atu nga tokorua ki kona, a Maruaha- ngaroa me Hapuriri. Ka moe a Uenukuko- pako i a Rangi-whakapiri ko Whakaue, nana ko Tawake-heimoa, taana ko Rangi-wewehi, taana ko Kereru, taana ko Pupuru, taana ko Pake, taana ko Manu-waero-rua, taana ko Hineteao, ka moe i a te Pou ko Teitaero Taranui, ko Meiha Pokiha Taranui. Heoi ake mo tena, ka whakatutuki au i taka whakamarama mo nga wehenga Iwi o te Arawa, me te whakatutuki i nga rangati- ra ki runga ia wahanga Iwi. E ono era wehenga lwi o te Arawa.. Na, ko Petera te Pukuatua te rangatira o te marae i hui nei nga Iwi ki Rotorua. Kaati i tona ngaro i taua ra, ko tona tuakana ko Meiha Pokiha te pou ki te marae, ko Petera te Pukuatua ki runga i a Ngaati-whakaae, ko te Keepa te Rangipuawhe kia Tuhourangi, ko te Pokiha ki runga i a Ngaati-pikiao. A, tenei ano nga uri, otiia a Tapuika kai Rangiuru, me nga ari o Hei kai Otawa, ko au tonu kai te Puke nei e noho ana. Ko te whitu tenei o nga koata wehenga Iwi o te Arawa, heoi ena kupu. Ka huri ake au ki nga korero a te Honore Takuta Pomare, e koro Tamahau ka pai ka . pai te taonga te ora, ka marima te korero a Pomare, mahia mai to tatau taonga, e Taku- ta Pomare, i ki atu ahau ki a koe i Nupare- mata, haere mai ki to Iwi Maori Takata ai, na kua rite taua kupu aku, kua awhinatia koe e te Kawanatanga, ka pai, heoi ra taku kupu mutunga ki a koe, kia koe te Honore o te Iwi Maori, e tama heoi noa ake aku ku- pu mo runga i o kupu e whakamarama ake nei. Ka huri ake au ki te kupu a Niniwa, ka pai te waiata nei, me nga haka nei ki te ko- ri pirairaka, i rongo hoki ahau ki etahi ta- ngata no te Whaiti, e riri ana ki taua manu na, he korenga no te manu e tae atu kia ra- tau, i tuku kakano mai ano ratau, tetahi i kite au e riri ana tetahi tangata mo te kore- nga o ana korero e taia e taua manu na, he- oi mo tena. I kite au i te Taihauauru e ta- utoko katoa ana i te waka nui nei i a te "Puke Ki Hikurangi" ko te nuinga o nga tangata kei to tatau "Puke" anake. Koia ahau ka mea, e hika Renata kia ara to ua, kia piki ai te Hikurangi na e aa ; heoi taku pao. Na te Ipututu Tarakawa. Te Puke Hept 23rd 1901. Kaingapai. Oketopa 2th, 1901. Ki Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" tena koe me ou hoa mahi, e panui nei i nga wha- kaaro a nga Iwi me nga hapu o nga motu, e panui nei hoki i nga mihi i nga mahi i era atu painga mo te tinana mo te wairua, e nui ana hoki tooku whakamihi mo nga korero a Takuta Pomare, e korero nei i roto i "Te Puke," a, i rongo tinana hoki au ki tona mangai e korero ana i nga korero e kore nei e taea e tetahi tangata te whakahe, ki taaku ake whakaaro i whakaaro ai, era e puta mai he tino painga ki o tatau tinana me o tatau wairua, e whiwhi ai tatau ki tetehi waahi o te rangatiratanga o te Atua, e whaihua ai hoki o tatau uri ki runga ki te whenua, e rite ai hoki te kupa a te Atua e ki ra, kia hua Kia tini kia kapi ano hoki te mata o te whe- nua, otira ma te whakari ano i tenei mea i te tohutohu e tutuki ai e oti ai, e whiwhi ai ki nga painga mo te tinana me te wairua i te Atua. Heoi ka whakaatu au ki oku hoa katoa e tahi mai ana ki a au, ko te waahi tika hei u-. nga mai mo a koutou Pukapuka ko Kainga- pai, otira ka tuhia ki raro nei. P. M. Tui.

        [NAMA 13. O TE TAU 4.]  TE PUKE KI   HIKURANGI, TUREI OKETOPA  15th 1901. -  [Wharangi No. 7]
 I                    Kaingapai.  .
 I                       Lower Valley
        '                    Martinborough.

 I                   Kaikoura.
 I               Hepetema  29th. 1901.
      Ki te Etita o "Te Puke" tena koutou ko
 I  hoa mahi i to tatau taonga i a "Te Puke Ki
 I   Hikurangi," heoi te mihi, mau e panui ata
 I   ki "Te Puke." No te 29th, 1901 o tenei ma-
 I  rama i rewa ai nga poti ki te whai i nga
 I   Weera, no te ekenga  o te poti ki runga i te
 [   Weera  ka  werohia e te pootitia ka tu tana
 I   Weera no te tuunga katahi ano ka kahakina te
I    poti kotahi meneti i haere ai, ko te roa o te
1    waahi i haere ai te Weera nei i roto i te mene-
    ti, e rima tekau tiini 50, ka ki hoki te poti i
B    te wai, kua rewa katoa nga taapu taura kua
B    tae hoki ki te hope o te tangata te wai, ko te
E   taumaha  o taua Weera e tae ana ki te 12
B
I    tana, katahi ka tapahia te taura, na te poti-
I    tia ano i tapahi te taura i te takiwa kua tu
I    nei te Weera kei te karanga atu te tangata
I    whakatere i te poti kia tapahia te taura, ka-
[   ore te potitia e rongo, i runga i te tumanako
I    kei puta te Weera, kei te ruku haere tonu te
I    potitia i roto i te wai, e haere mai ana hoki
I    te wai i te ihu o te poti, tera hoki tetahi ta-
I   ngata-kei runga i te poti e karo ana i te tau-
I    ra, koi whiwhi ia i te taura ka riro ia i te
    Weera  te mau. ka tapahia nei te Weera nei
    ka riro i a ia e rua nga haeana e 60 whanga-
     nga o te taura, ka rere hoki te pootitia ki roto
I    i te wai ka kau atu ki tetahi poti, ka hoki
    mai ki uta, kotahi haora e noho ana i te ka-
    inga ka- kitea ano tetahi Weera, ka haere ano
    ratau ki te whai, ka werohia ka mau, no te
    4 onga haora ka u mai ki uta, kaore he ta-
    ngata i mate o ratau, ko nga Weera katoa i
    kitea i tenei ra e 8, kotahi i mau o enei Wee-
    ra, ko te Weera  tuatahi tenei o tenei tau,
    engari kaore ano kia  mutu ta ratau patu
    Weera, kei waenganui o Oketopa te mutu ai
    ka hokihoki ai ki nga kainga ake, ka nui te
    manako noa etu o te ngakau mo te hunga
    pata Weera e haere ana i waho moana, enga-
    ri kotahi te take i kore ai e mau taua Weera
    he kino no te meana. Heoi ano nga kupu
    korero o konei, kia ora tona rae o taua wha-
    naunga, e mahi  maina koutou i to tatau
    taonga ia "Te Puke" ma te Atua koutou e
    awhina, heoi ano.
               Manuera Ngatuere.

                  Teuhi Wairoa. •
                       Oketopa 28th, 1901.
     Kia "Te Puke  Ki Hikurangi" e "Te Pa-
    ke." tena koe, me toou Komiti katoa, kia ora
    koe me toou Komiti katoa, a ma te mea e
    korerotia nei e o tatau Minita kai te rangi te
   Ariki, maana koe me toou Komiti e tiaki e
   whakakaha, heoi kia ora koe me toou Komi-
    ti i raro i te Ariki, heoi nei aku mihi kia koe
   me toou Komiti katoa. He kupa atu naku
   kia koe me toou Komiti, tukua atu aku kupu
   ki nga Iwi e rua Maori Pakeha.
     E  hoa ma he hiana noku kia panuitia atu
   toku whakaaro ki nga Marae katoa o Aotea-
   roa me te Waipounamu, me  era atu motu
   atu i waho ato o Niu Tireni, kia rongo i toku
   hiahia ina ka panuitia e "Te Puke" ki nga
   Iwi katoa,
     He Panutanga tenei ki nga Iwi, ki nga reo,
   ki nga hapu, ki nga rangatira me nga huihui-
   nga tangata katoa, ki nga rangatira katoa,
   taane wahine, ki nga pu korero, katoa taane
   wahine. E tama tenei whakaaro mo te tunga
   o te hui a te Minita Maori a Timi Kara i
   Rotorua,  nga take i korerotia e te Minita,
   e toru nga tino take, mo te Kaunihera Marae
   katahi, mo te whare whakairo hei mau ki I-
   ngarangi ka rua. ko te kowhiri i nga tangata
   hei haere ki Ingarangi ka toru, haaunga ake
   etahi o nga take o te hui, engari mo enei
   take e toru, tuatahi, ko te Kaunihera kua oti
   tena take, waiho ma te Ture whakatikatika
   tena e whakaoti, heoi mo tera take, tuarua,
   mo te whare whakairo, tuatoru, mo nga ta-
   ngata mo te haere ki Ingarangi, e nga ranga
   tira taane wahine i runga ra, e nga pu korero
   i runga ra, ka Inoia atu au kia koutou i tenei
   Inoi; e aku hoa me tuku tenei haere ki I-
   ngarangi mo  te tau o to tatau Ariki 1903,
   koia te take o taku Inoi ki nga rangatira ta-
   ne wahine, me nga pu korero, kia nukuhia
   taua haere mo te tau 1903, hei reira ka wha-
   katutuki ai i taua haere ki Ingarangi, ao
   reira i Inoi ai au ki nga rangatira tane wahi-
  ne, me nga pu  korero me te Iwi katoa, me
  nga motu e rua nei. me era atu motu i waho
  atu o Niu Tireni, me Inoi tatau ki te Kawa-
  na ki te Pirimia ki te Minita Maori kia Timi
  Kara me era atu kai-whakahaere a te Kawa-
  natanga, mo   runga i enei take e korerotia
  nei kia nukuhia taua haere ki Ingarangi mo
   te tau 1908, ka whakatutuki ai i taua haere
   a tatau ki Ingarangi. E nga rangatira tane
  wahine, tirohia i te 28 o nga upoko o Kahu-
  ngunu, i te 18 te rarangi: Inoia ka whiwhi
   koutou, patukia kauakina kia koutou; ua e
   nga hoa kia rite te Inoi ki nga mata o a ta-
  tau rakau kia te Kawana kia te Pirimia kia
  Timi  Kara me era atu kai-whakahaere a te
  Kawana.   E nga hoa koi pouri koutou rao
  tenei whakaaro, waiho tenei tau kia whaka-
  rongo  ana nga  Iwi e raa nei, i te ra o te
  taenga mai o te Tiuka ki tenei motu, ka ora
  nga Iwi e rua Maori Pakeha, koia i hiahia
  ai tooku ngakau waiho kia tatu te ora ki nga
  Iwi e rua Maori Pakeha, kaati tena.
     Mo te ra a to tatau Kiingi o Eruera-VII,
  e ke ai ki runga i te Torona ona tipuna ona
  matua, i a Mei ia Hune ; taku whakaaro me
  ata korero ki to tatau Kawana ki te Pirimia
  ki te Minita Maori, me era atu kai-whaka-
  haere a te Kawanatanga, me penei nga Iwi e
  rua nei Maori Pakeha, me whakanui tonu
  tatau i to tatau nei ano moutere i to tatau
  nei ano turanga waewae ano, whakanui ai i
  to tatau Kiingi i a Eruera-VII,  ehara i te
  mea era tatau e mangere ki te whakanui i to
  tatau Kiingi ia Eruera-VII,  kaore, ka mahi
  tatau i to tatau nei ano turanga waewae e
  huaina nei to tatau motu ko  Niu Tireni, e
  nga hoa ka mahi tatau mo taua ra, ara, nga
  waahi katoa o te ao katoa, mo te ra e eke ai
  te Kiingi ki runga i te Torona ona tipuna ona
  matua, kaore e pouri tatau me to tatau Ka-
  wanatanga, notemea ka mahi te ao katoa i
  te ia i te po, mehemea ka kiia e hia nga po
  e hia nga ra, e mahi ana mo te ekenga o to
  tatau Kiingi ki runga i te Torona, me ki e
  4 wiki e pai ana, ma te kore ko te whawhai a
  te Poa me  te Ingarihi, kotahi te ra me te
  hawhe, ko tenei mehemea ka kiia kia rua kia
  tora ra e pai ana. me Inoi katoa tatau ki o
  tatau hoa kia te Kawanatanga kia te Pirimia
  kia te Minita mo tenei whakaaro, heoi mo
  ena take. Tuarua, mo nga poupou mo nga
  heke mo nga kakaho, mo te taahu, me wa-
  wahi taua whare ki nga Iwi o te motu nei,
  kia ia Iwi kia ia Iwi o te motu nei, maana
  tana turanga e whakairo, maana tana tura e
  whakairo i te tu whakairo a ia Iwi a ia Iwi,
  mo te ui te Pakeha rereke tenei tatu whaka-
  iro, ka kiia na Nia Tireni tenei whakairo, ka
  ui te Pakeha na wai tenei whakairo, no te
 Waipounamu,  ka ui no whea tenei whakairo,
 no Rarotonga, ko tenei e nga  hoa ki taku
 mahara  i te Paritu ki te awa o Ahuriri kia
 Kahungunu,   me tuku kia kotahi ko te pou
 taahu o te tuarongo, kaati ki te rohe o Kahu-
 ngunu, kia kotahi ma ia Iwi e mau taua o
 tenei whare, ma ia Iwi e mau tana o tenei
 whare,  heoi mo  tena take. Tuatoru, me
 Inoi ano au ki nga whakaware katoa o nga
 motu nei, o Aotearoa me te Waipounamu o
 era motu atu, me tautoko mai koutou nga
 whakaware  i tenei panui, kai konei te painga
 kia koe e nga whakaware, i te mea ka ahua
 reka tahi korua ko tau takaore i to tatau nei
 ano turanga waewae, ka katakata ano te uha
 me te toa ia raua na kata ia raua na korero-
 rero ko tana takaore, e pai ana i te mea kai
 Niu Tireni nei ano e mahi ana te whakaware
 me tana takaore, ko tenei me tautoko mai
 nga  whakaware ki tenei panui, me tere te
 tuku i to tautoko ki "Te Puke" kia wawe te
 tae mai kia au te utu o tenei panui, haaunga
 ia nga whakaware e haere ana raua na ko
 tana takaore ki Ingarangi, na ko nga wha-
 kaware e noho aua, na ko te takaore e haere
 ana ki Ingarangi, me tautoko tenei panui, ki
 te kore e tautoko i tenei panui e pai ana,
 hei kona ra, e ki ana te whakatauaki, kia au
 e tupeke ka whanatu ka haere he puapua ka
taka i aromea he kai ke na te whakaware te
 takaore nei kai Ingarangi, kai reira e tirohu-
ra ana mai nga whakaware ki te pata hiriwa
me te pata nooti, koi raru koe i taau takaore,
me  tautoko mai koutou, koi pouri koutou no
tua i tera ena kupu he ahua reka, e nga hoa
memea e he ana me tere te whakahe, memea
e tika ana me tere te utu mai, heoi nei nga
kupu  i maharatia ake ai e toku whakaaro,
a mehemea kai to tatau Kawanatanga tetahi
kopu e  pai ana. Heoi kia ora koutou e te
puehu o Iharaira, na to koutou hoa i raro i
te Ariki.
          Na Petera Whakahoro.

            Waiotahi Opotiki.
                      Oketopa  19th 1901.
      Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
        E hoa tena ra koe me ou hoa hoki, kia
   ora kia ora tonu a te "Puke" heoi te mihi.
     E hoa me tuku atu e koe enei kupu toru-
   toru ki roto ki to Nupepa, ara, ki runga i te
    te "Puke", maana e hari atu ki ona waahi e
    haere ai ia.
     I tetahi taima ka haere mai tatahi tanga-
    ta, i haere mai ia i te tua-whenua, ka tae
    mai ia ki te taha moana, ka kite i te tanga-
   ta whenua, katahi ka powhiritia ki roto i te
   whare, te urunga o taua ope ki te whare ka
    hoatu he kai maana, te taenga atu o nga kai
    katahi ka titiro te ope ki nga kai, rereke noa
    atu te ahua i ana kai, katahi ia ka kai, no
   tona kainga mau tonu iho i tona korokoro,
   he mea mahi nui naana katahi ano ka heke,
    ka ki atu ano te tangata whenna, kia kaha
    te kai kia ora ai, katahi ka ki atu te ope, ka-
    ore ahau e kaha ki te kai i o kai, he tiotio ki
   toku korokoro, notemea ko aku kai he pai ke
    noa atu i enei kai, kaore i tiotio ki te koroko-
    ro, katahi ka ki atu te tangata whenua ki
    tona ope, kaore ranei e pai kia haere taua ki
    tou kainga ? katahi ka ki atu te ope pai noa
   atu, me haere taua apopo kia kite hoki koe i
   nga  kai o toku kainga. I te aonga ake i te
    ata ka haere raua, kaore i roa kua tae raua,
   katahi ka haria te ope ki te whare, ka tikina
    hoki be kai ka hoatu, katahi ka titiro te ope,
    ae, rereke noa atu enei kai i aku kai, katahi
    ia ka kai, no tona kainga nui atu te pai, ka-
    tahi ia ka mahara o koia anake e kai nei i
    nga kai kino, ara, ko tona hapu katoa, hiahia
    tonu atu ia ki tera whenua he pai no nga kai,
    katahi ia ka ki atu ki tona rangatira e hoa
   hei konei whaka-whaititia ou hapu o te taha
   ki te tua-whenua, ka ara i au he pakanga ma
   taua,  katahi ka ki  atu tetahi pai noa atu,
   heoi ko te haeretanga tenei o te tangata nei,
   i muri i a ia ka whaka-whaititia e ia ona ha-
   pu, kaore i roa ka whaiti katoa mai, katahi ia
   ka whakaatu i te take ki ona hapu, te take i
   ki atu ai ahau kia hui mai tatau, ko to tatau
   maramara whenua e pakangatia ana a te ra a
   popo, ara, whawhaitia ai e te taha moana,
   ka mutu  hoki tona whakaatu katahi ka ki
   ona hapu pai noa atu me whawhai e tatau a
   popo, ka mutu hoki, i te ata tonu ka wha-
   kanohonohoia nga matua mo te riri, nga ma-
   tua mo  te himene i te karakia, nga matua
   mo te Inoi, nga matua mo te kauhau, nga
   matua mo te amene i te Inoi, nga matua nao
   te ake, ake, ake, amene, nga mataa mo te
   wero, nga matua mo te pukana, nga matua
   mo te koe, he nui atu ana matua, engari
   kaati nei nga mea e whakaatu e au, kaore
   hoki i roa kua puta mai te hoa riri, te tae-
   nga mai katahi ratau ka riri, mate katoa te
   taha ki te moana, kore rawa i riro ia ratau
   taua \\vhenua, heoi riro ana ano i te Iwi nona
  te whenua. Kaati me whakamarama e au
  enei tangata me o raua hapa. Enei tangata
  he Kawau  ara he Koau, he Koau waitai teta-
  hi he Koau wai-maori tetahi, he Aua, he pa-
   tiki, he kahawai, nga kai a tetahi, he tuna,
   he korokoro, he inanga, he kokopu, nga kai
   a tetahi, nga hapu o tetahi, 1 he toroa, 2 he
  karoro,  3 he kuaka, 4 be torea, o he tara-
  punga, 6 he  kuia, 7 he korera, me era atu
  ahua o te moana ; nga hapu o te Koau-wai-
  maori, 1 he tirairaka, 2 he kaka, 3 he koka-
  ko, 4 he koko, o he pipiwharauroa, 6 he ra-
  kiraki, 7 he kereru, 8 he ruru, 9 he weka,
  me era ahua manu atu hoki o te tua-whenua,
  kaati ena, Me whakamarama  ahau i enei
  manu, ara, i a ratau mahi. Te mahi a te ti-
  rairaka koia te tangata wero, koia i penei ai
  tana  tangi i a ia e tangi na, e parepare na
  tona tou. ta te kaka koia te kai hapai i te rau
  o te patu, ta te kokako koia te kai himene,
  ta te koko koia te kai kauhau, ta te pipiwha-
  rauroa koia te kai Inoi, ta te rakiraki koia te
  kai penei ake, ake, ake, ta te kereru koia te
  kai amene, ta te raru koia te kai pukana, ta
  te weka koia te kai koe ; na konei i kaha ai
  tenei Iwi ki te riri, he kaha no ratau ki te
 whakopono, kaati noa enei kupu. Kia wha-
 kamarama ahau i te take o enei kupu i runga
 ake nei. Mo tetahi kupu i roto o "Te Puke"
 ara, mo te kupu a Pomare takuta e ki nei
 ia, me mutu  te kai waipiro he mate no te
 tangata, e hoa katahi ahau ka  kite i tetahi
 kupu hee ko tenei, e hoa maka koe e ako atu
 e hoa e hara ia au, i te Maori i mahi tenei
 kai hai kai, nau ano na te Pakeha, a kia ahu
 mai to korero ki te Maori, i na ra mehemea
 he Pakeha koe, kaati mehemea koe he Mao-
 ri kaati kaore he painga o enei korero, e hoa
 titiro ake koe ki te riri a te manu e korero i