TE PUKE KI HIKURANGI
    [NAMA.1 O TE TAU TUAWHA.]    WAIRARAPA.     MAEHE  PARAIRE  15th. 1901    [Wharangi No 1]



    [PUTEA.]



 Aotearoa
te Waipounamu


Ingarihi


  nei, kua titiro ki te ngakau pouri o "Te Puke
   Ki Hikurangi'' e tika ana, e pono ana, ehara
  hoki i te mea whakaaro noa na te ngakau
  me  te hinengaro, engari he mea kite tonu e
  te kanohi, he mea hamama e te waha, he
   mea poropoaki  e te reo, haere ra, haere ra,
   ki tou tini ki tou mano i te po, i roto i te
  tautoko a te hunga e tuku mai nei i o ratau
  whakaaro  whakatika, whakapono mo toku
  ngakau  pouri mo te Iwi, puta mai ana he
  maramatanga,  e haere ake ana i raro i te
  puhera me te turanga rama koura, tena ano
  hoki e tukua mai etahi tangata o te Iwi me
  nga Tai-Tamariki nae nga Tai-Tamahine kua
  akona ki nga kura matauranga o ratau ma-
  hara tika, pono, ehara nei i te mea whakaro
  noa na ratau, engari he mea tuturu, no roto
  i te ngakau pono me te hinengaro ata rapu
  marie, e rite ai nga pauna o te hinu, e tiaho
  ai ki te katoa tenei maramatanga mo  te
  tinana kikokiko tangata he mea whakatipu e
  te toto, i ma roto mai i te wai-u me te taro o
  te weraweratanga, he mea uhi te tinana ki,
  te huruhuru kararehe, he hoa-riri no te ma-
  taotao me te hukapapa, he mea whakamakuku
  te korokoro ki te wai-matao o nga awa me
  nga puna wai-manawa-whenua, enei katoa
  he kai arahi anake i te toto hei parau i roto i
  te tinana, hei whakawairakau mo te kikokiko
  me te uaua hei hapai ki te tokomahatanga,
  hei arahi i te matuaiwi e tae ai ki te 70 me
  te 80 tau, te taupa o te tinana tangata, ko te
 wairua kaore ona rohe, he tangata ke hoki
 nona tera  taonga, kaore e mau i te ringa
 tangata te hopu te pupuri mehemea ka he te
 hopu, ko tenei taonga ko te wairua e mau ai
 te pupuri kia roa ai nga ra e noho tahi ana i
 te tinana, ma nga  whakahaere anake a te
 tangata mo  tona tinana, hei taiepa kohatu
 mo  te wairua e mau ai te pupuri e taea ai te
 rohe mo te tinana me te tokomahatanga.
   Ka tora enei tau e korero ana au i te nga-
 kau pouri mo te tinana tangata, no tenei tau
 1901 ka whakaatu nga Nupepa Pakeha i te
 tokomaha o nga Iwi e rua Maori Pakeha, e
 panui ana nga hepara a te Iwi Pakeha i te
 tokomaha o nga Iwi e rua Maori Pakeha,
 kua tangohia mai e ,,Te Puke Ki Hikurangi,
 taua whika mana e whakaatu ki nga marae,
  kua  puta i te nama 24  o te tau tuatoru
  wharangi 5, - ko taua whika e 810,536, ka
  unuhia i roto i tenei whika e 39,854, ko te
  whika tenei o te Iwi Maori, ka mahue atu te
  toenga e 770,682 ko te whika o nga Pakeha 
  ye whika o nga -Hainamana e noho ana i
  Aotearoa me te Waipounamu e 8077 ko a
  ratau Wahine e 34, kua hopu to tatau Ka-
  wanatanga i te ngakau pouri o "Te Puke Ki
  Hikurangi"  kua  timata te tatau i te Iwi
  Maori e mohiotia ai te pikinga whakarunga
  me te heke ki raro i te ihonga o te kore mo-
  rehu o te poroporoaki haere ra haere ra, he
  pai tenei tikanga kia tuhituhia nga ingoa o
  te lwi me tona whika.  Ka  korero ake au
  mo te whika o te Iwi Maori 39,854 ko tenei
  whika e rua nga ahua" tangata, he Maori
  tuturu, he Awhekaihe, he, takawaenga no nga
  Iwi e rua e kimi ana te mahara i .runga i te
  ahua o te Maori me ona toto. Kua panui
 -nga matauranga kua he nga toto o te Iwi
  Maori, he tika tenei whakaaro he pono, me
  titiro ki te Awhekaihe me o ratau Iwi, he
  kaha he matauranga he atahua he mateoha
  he ora roa. Mehemea kua panuitia te whika
 o nga Awhekaihe, penei katahi ka marama
 te whakaaro ki te pupuri i te tipu whakaru-
 nga o nga Awhekaihe i runga i te pai o ratau
  toto, haunga ia nga mate  tipu i roto i te
  tinana te whare o te wairua, ki te kitea ko
 nga toto tenei e tipu whakarunga ai te Iwi
 Maori ki te tokamahatanga me te mataura-
 nga  me te ora, ka pehea ki te honoa tenei
 Oriwa ngahere ki te take o te. Oriwa ata tipu,
 kua kite tinana te kanohi i tona ata tipu me
 tona matauranga, tona nui tona ora kua ki
 nga moutere o te moana, kua  kitea nuitia e
 o tatau kanohi te matauranga te mohio te
 kaha te atahua te u ki te kupu, te ora o tenei
 ahua tangata o te Awhekaihe, ko te ahua kiri
 tenei  o Iharaira e kitea  nei e tatau i nga
 morehu o nga Hurai e mau ana, e noho nei
 i o tatau aroaro, e whakaatu ana mai i te
 kiri o to tatau Ariki e whakaponohia nei e te
 ao katoa, he takawaenga nei hoki ia i wae-.
 nganui i te rangi me te Whenua, ko ona toto
 te maramatanga  te ora o nga Iwi i raro i
 tona rangatiratanga, whatorotia atu te kiri o
 Aperahama, o Ihaka, o Hakopa, heoi te mea
 e waiho atu ko te tohu o te Kawenata i hoatu
 ra kia Aperahama.
   Tirohia te ata tipu o te tangata i te kapu
o nga waewae tae noa ki te mahunga, e mi-
hia e korerotia ana i nga wahi  katoa.  E
 kore e korerotia e mihia te tangata tipu kino
haaunga ia te tipu kino i roto ite whaka-
pono ; engari -ko te tipu pai tona o tona ahua
tangata, e  whakatauakitia nei  "toia nga
waewae  o to tamahine, kia pai ai te haere
i te papae ki Manutuke, hei ingoa mou ki
te roro o te whare o tera tangata ki te marae
o tera wahine atu."   Koia tenei  taua kiri
e mau nei i 6 tatau takawaenga, e kiia nei
he Hawhe-kaihe  ara te kiri o Iharaira, me
whai ano te reo, ahakoa iti nei e mau i a
koutou he mita no te reo Hiperu, kua ma-
rara ki roto ki nga Iwi katoa.  .         .
  Me  korero ake tatau mo te whika  o te
Hainamana  e 8,077, ko te Iwi tenei e kore-
rotia nei e te Iwi Pakeha he Iwi nui, ko tona
whika kai runga noa atu o nga whika o nga
  Iwi o te ac katoa te tokomaha, he Iwi puku
  mahi kapiti raurau, e tu ai he pouhori moni
  mana i enei kai e whakahaweatia nei e te
  Maori,  te kapiti, te riki, te kareti, te pahe-
  nepa, me  era atu • kai otaota, he puta noa
  mai kia ia te rawa nui i roto i te eka kotahi,
  i runga i te kaha o ona ringa ki te ahuahu
  i te eka kotahi, he nui nga uta o te eka e
  retia ana ki te Hainamana, e tae ana ki te
  rima pauna mo te eka ; ko te take i penei ai
  te nui o te utu, he mate no te whenua i te
  Hainamana, hoki rawa atu  ki te tangata
  nona kua titohea te whenua i te kaha o tana
  whakato i nga raurau ririki nei; kaore ona
  whenua  tuturu o tenei Iwi, heoi ano he
 mahi ka tini ana moni i te momona o te
  oneone o tetahi Iwi ke, katahi ka hoki ki
  tona whenua me nga moni, kaore e nui te
  kai a tenei Iwi he raihi anake, he iti te tii.
  he iti te raurau, engari he kaha ki te kai,
 poaka momona ko tana tupeka he homiana
  penei te kaha ki te whakahaurangi i te ta-
  ngata me te waipiro, moe tonu atu mo etahi
 haora maha;  ko tona Atua ko te ra ko te
 marama  me nga whetu, ko nga ika o te mo-
 ana, he ahua kau maire etahi o ratau Atua;
 kaore tenei Iwi e mohio ki a ihowa ki a te
 Karaiti me te  Wairua  Tapu, e  karakiatia
 nei e nga Karaitiana, no mua  noa atu o
 ratau na Atua, kaore tenei Iwi e mohio ki te
 • waipuke i a Noa, kaore i roto i ana kaupapa
 korero, he Iwi mohio  ki te tuhituhi heko
 whakararo  ai taua tuhi ko tona kiri i rite
 ki to nga Awhekaihe o tatau, be taura hu-
 ruhuru kai te mahunga, ki te tapahia taua
 taura huruhuru   e kore e hoki ki to ratau
 whenua,  ki. te kitea i to ratau whenua tetahi
 Haina kua motu te taura huruhuru ka wha-
 kamatea,  ko te ture tenei mo tera hara, e
 kiia ana ko taua taura hei kumenga atu ma
 to ratau Atua i a ratau ki te rangi ina mate
 tetahi; e kiia ana ano ki te mate   tetahi o
 ratau ki tenei motu e mau ana te taura hu-
 ruhuru, ka whakahokia ano ki to ratau na
 whenua, ahakoa i te hea pito o te ao.
   Taku whakaaro me tango te Iwi Maori i
 te rahurahu o nga ringaringa o te Haina-
 mana ki te oneone o te eka kotahi, kaua e
 whakahawea te ngakau mo te iti o te putanga
 mai o te utu a te oneone mo te rahurahu a -
 o ringa, me noho koe ki te kupu a nga kau-
 matua e tohutohu nei i nga wa o mua ara,
 "penapenatia hei ora mo ou uri" e kii ana
 tetahi kupu "rauhitia ki roto i to konange
paku ka whakairi ki te tuarongo o to whare"
e korero ana te Karaipiture Tapu, "Huna
tou mata ki nga hui, ki nga tangihanga ki nga
takaro, e tomo ki tou ruma i roto rawa ana ka
kati tou tatau, inoi atu ki tou Matua i te wahi
ngaro mana koe e utu nui" ki nga hua o  te
oneone me te weraweratanga o tou konohi,
me tou ruhatanga i te kaha o te wera o te
ra raumati, me te maeketanga o te po hoto-
ke, whaia tenei e nga tai-tama timata 15 tau
20 3O 40, titiro atu ki mua nga kanohi ki
te wa o te maanga o nga pahau me te kaha-
koretanga o te tinana, ka tango mai ko te
rohe o te oranga o te tinana ki te 70 me te
80 tau totika, ka huri ki muri o te 80 ka
matara te rum  o te kete, ka taka te taonga
huna ki raro i te puhera.