|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 5. 30 May 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
• ————
[NAMA 5, O TE TAU TUAWHA 4.]\_\_\_\_\_WAIRARAPA. MEI WENEREI 30th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No 1]
TE PUKE KI HIKURANGI.
——
[PUTEA.]
HUI A TE KOMITI I
PONEKE.
Akuhata 27, 1896. 7p.m.
Te nohoanga o te Komiti rangatira i Po-
neke, mo nga take hei whakatakoto atu ki
te aroaro o te Pirimia.
Te Tiamana: Ka panuitia nga take a
nga rangatira i whakatakoto ai hei whaka-
tikatika ma te Komiti, ka mutu te panui atu
ki te huihuinga rangatira.
Pepene Eketone, ka mea: E te Tiamana
e inoi atu ana ki a koe me to Komiti, ko
aku take i roto i nga take i panuitia maina,
me unu mai ki waho, maku ano e whakata-
koto ki te aroaro o te Pirimia, kua rongo
koutou ki taku kupu mo aku take e pa ana
ki oku iwi. Ko te take i penei ai au e te
Komiti ko aku take i mahara ai au kaua hei
ngaro, ko toku mahara hei tiaki tonu i a au
me toku iwi aku take, kua kore nei i roto i
tenei whiriwhiringa. -
Wi Kauika :' Ka korero mo te ahua o tona
takiwa, ara, o Taranaki, kei raro i te ringa
o te Kai-tiaki mo te Katoa, i raro i te rohe
kua takoto mo te Tai-Hauauru, ko ia he iwi
mate, i raro ] te ringa o te Kai-tiaki. (He
tokomaha ano nga tangata i tu mai).
Tiamana, ka mea : E whakamarama ana
ia mo te inoi a Pepene, kia unuhia ana take
i roto i nga cake kua oti nei te whakatopu,
hei whakatakoto atu ki te aroaro o te Pirimia
a te Hatarei. E mea atu ana ahau, kei te
mau tonu nga take a Pepane, i roto i nga
take kua panuitia atu nei, kotahi tonu te
take a Pepene i unuhia ko te mana o te
rima-rau eka, me nuku ki te mano eka. 2.
Ko ta te Komiti i whakauru ai ki nga take
a Pepene, ko tenei, ko te whakapuare i te
hoko me te reti, ki te takiwa o Ngati-Mania-
poto, me taka ki raro i te Komiti Poraka ma
te Komiti e whakaae te reti me te hoko, ki
mana ai aua hoko aua reti ranei. Koia nei
noa te wahi i whakaurua e te Komiti i runga
i te ahua e tonoa nei kia tangohia nga niho
o roto i taua Komiti Poraka. He tokomaha
nga tangata i korero mo taua unu a Pepene i
ana take.
Tiamana, ka mea: Ka whakaaetia te
toho a Pepene, kia unuhia ana take kia wha-
kahokia atu ki a ia, ma ana ano e whakata-
koto. Whakahokia ana e te Tiamana nga
take a Pepene ki a ia.
Wi Pere: Kaore au i Le whakaae ki te
whakaaro a Pepene e mea nei kia puare te
hoko te reti ki tona takiwa, no te mea ki te
puare te hoko ki te takiwa o Ngati-Maniapoto
ko te takiwa tena e ngaro atu ai te whenua
o Ngati-Maniapoto. He pono tenei korero.
Engari mehemea he whakapuare, i te hoko
me te reti ma te Komiti Poraka s whakaha-
ere, i runga i nga kupu tohutohu, whakaae
a te iwi nona taua whenua, katahi ka mara-
ma. No te mea ko te huarahi a Pepene,
koinei te huarahi i mate ai te motu nei, e
pukai nei nga Pitihana i te whare. Kaati i
runga i te hiahia o Pepene, kaati kia watea
te Komiti kei eke koutou ki te whakaae ki
nga take a Pepene, a ka kiia na koutou i
tono he mate mo te takiwa o Ngati-Mania-
poto. Tera atu te roanga o ana korero.
He tokomaha nga rangatira i tu mai ki
te korero mo taua take.
I muri ka whakahaerea ko te menemana
a Wi Kauika.
Heoi nukuhia ana mo te tekau i te ata.
TE PIRIMIA ME NGA
MAORI.
Ko te whakatutukitanga o nga whakaaro
o te, iwi Maori, i te huihuinga mai ki Poneke
nei, i te tuunga o tenei Paremata; a i tua
o te tina o te Hatarei, ka whakatakotoria
atu nga take ki te aroaro o te Pirimia ; kati
ko tenei huihuinga, koia nei tetahi o nga
huihuinga tino nui atu i tu ki Konei, kai
ko atu pea i te 200 rau nga tangata o nga
wahi katoa o tenei koroni i hui mai; he
mea whakahuihui e te Pirimia, a, he mea
powhiri e te wahine a te Puni, mokopuna a
tetahi tino rangatira ko te Wharepouri te
ingoa, ara, te tangata tuatahi nana i whaka-
noho te Pakeha ki te Tauranga o Poneke.
Ko H. T. Whatahoro te Tiamana o te
Komiti, hei hoatutanga i nga take i whaka-
huihuitia ai ratau e te Pirimia a, i karanga-
tia ai hoki ngarangatira o nga hapu o tenei
motu kia tae mai ki taua hui;—
Ko te take tuatahi i whakaarohia o te
Komiti, a i whakaaetia hoki me whakatakoto
ki to aroaro.
Ko te taima tuatahi tenei i puta ai te tono
a nga mangai o te iwi Maori i konei ki te
Kawanatanga, kia whakaaetia kia tukua o
ratau whenua ki raro i nga tikanga whaka-
haere Kaporeihana o te ture. E mohio ana
ano koe rau noa atu nga Pitihana kua tukua
ki te Paremata, tono kia mutu ta te Kawana-
tanga hoko i nga hea motuhake o te tangata
i roto i nga Poraka whenua. Ko te tino hia-
hia o nga tangata maori i naianei, he tuku
Pitihana ki a koe e te Pirimia, me tou Ka-
wanatanga, tono kia whakaaetia kia whaka-
korea te mana hoko o te Kawanatanga anake,
a kia tukua te whenua ki nga Komiti; a ko
nga hoko katoa me whakahaere me whakarite
e nga Komiti i runga i te whakaaetanga a nga
tangata ao ratau ia Poarka ia Poraka whenua
a me pena hoki te tikanga mo nga riihi. E mea
ana matau me pa tenei ture ki nga takiwa
katoa o tenei koroni, haungaia te takiwa ki
te whenua o te Kingi Maori. Tuarua: E
hiahia ana tenei hui kia whakakorea te mana
o te Kai-tiaki o te Katoa, mo runga i te taha
ki nga Poari Kaporeihana, a, me tu ko te
Komihana takiwa mo nga whenua Karauna
hei riiwhi moua, hei hoa whakahaere mo te
Komiti i raro ano ia i ta te Kawanatanga
tohutohu.
Wi Pere:— Te take i tono ai nga Maori
kia mutu te hoko a te Kawanatanga i te hea
takitahi i roto i nga Poraka whenua, he
mate tena mo te Maori. Ina hoki, mehemea
tena ano he Poraka whenua kua whakapaia
e nga Maori, a e mahia ana hei paamu; tena
pea e tae mai te Apiha a te Kawanatanga ka
hoko i etahi o nga hea i roto i taua Poraka,
heoi kua he te mahi paamu, kua kore e whai
tikanga te Poari Kaporeihana o te tura nei.
Tetahi hoki ki te whakahaere tonu te Ka-
wanatanga i te tikanga hoku takitahi i nga
hea, kua kore he take e tahuri ai nga Maori
ki te tuku i o ratau whenua ki raro ki nga
tikanga Whakakaporeihana o te ture, ka ki
hoki te nuinga o nga Maori "He-aha te
huanga, o te mahi whakatu Komiti ? ka pu-
ritia e matau o matau whenua ka hokoa atu
ki te Kawanatanga"— E mohiotia ana he iwi
kuare te Maori, e kore ratau e whakaaro mo
nga ra e haere ake nei—he torutoru nei pea
nga tangata o roto i te Poraka e whai-wha-
kaaro ana mo nga ra e haere ake nei, a, ka
pupuri ratau i t3 whenua. Kaore hoki he
painga o te Kai-tiaki o te Katoa, no te mea
he nai nga utu e puritia ana e ia, o roto i
nga hua mai o nga whenua maori mo te
whakahaere, no reira i whakaae ai te hui
me mutu te Kai-tiaki o te Katoa, me whakata
ko te Komihana o nga whenua o te Karauna
o te takiwa e takoto nei te whenna, hei
riiwhi mona, hei hoa mahi mo nga Komiti.
Kauika (o Waitotara) Kai te mohio koe
i tangohia te whenua i taua takiwa e te Ka-
wanatanga, i ranga i te Raupatu i nga ra o
te whawhai. I whakahokia mai etahi whe-
nua ki a matau ki nga Maori, ko aua whenua
i whakahokia mai ra e te Kawanatanga hei
Rahui mo nga hapu, kai raro i te Kai-tiaki
o te Katoa, a, e whai-mana ana ia ki te riihi
atu i aua whenua ki nga Pakeha, mo te 21
tau, ka pau taua 21 tau ka whai-mana ano
ia ki te riihi atu ano i aua whenua mo te-
tahi atu 21 tau. No reira ka tono atu au
ki te Pirimia, kia paahitia tetahi ture wha-
karite tikanga, e hoki atu ai aua whenua ki
nga Maori ma mutu nga riihi tuatahi, mo
nga tau e 21, a me mutu te mana o te Kai-
tiaki o te Katoa ki aua whenua.
Te Pirimia:— E nga rangatira me nga
tangata o te iwi Maori, kua huihui mai nei
ki konei i tenei ra, he nui te koa o toku
ngakau mo toku kitenga i a koutou, heoi ra
e ngahoa, me ata hurihuri marire e nga
Minita tenei take kia ata pai ai te paenga o
enei take katoa.
Kaua koutou hei ki no te Kai-tiaki o te
Katoa te he, heoi hoki tana he whakarite i
nga tikanga o te ture, engari na te kore e
marama, na te to hoki o nga kupu o te ture,
na reira e kore e taea e ia te whakahaere he
tikanga ke atu i to naianei. Engari me
penei ke te tikanga o ta koutou kupu "Kaore
matau e pai ki tena, me takoto topu tonu
te Poraka whenua, e mea ana hoki matau,
me noho katoa nga tangata no ratau te whe-
nua ki runga ki te Poraka, ma te Komiti e
whakahaere te tikanga mo te whenua" E
ki ana koutou me kaua te tangata kotahi e
whakahaere mo runga i te whenua, engari
me whakahaere i runga i te tikanga whenua
o te iwi kaua i runga i te tikanga motuhake.
Kei te pena taku titiro atu ki a koutou kupu
mai. Na, tenei te raruraru nui mo tatau :
kai nga whenua, kua oti nei te wehewehe,
kua whakataua nei te paanga o te tangata
kotahi, era pea e puta he kupu whakahe
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 5. O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI WENEREI 15th 1901. [Wharangi No. 2]
ma nga tangata pera, mo ta koutou e tono
nei kia mahia e au. Engari ki te takoto
topu te Poraka whenua, ki te mohiotia nga
tangata no ratau, katahi ka marama ta kou-
tou e tono nei, heoi kau pea te tikanga ahua
papake mo nga mana hei tukunga ata ki
nga Komiti, me te whiriwhiri pooti hoki i
nga tangata mo te Komiti.
Ka ahua papake te mahi whiriwhiri i nga
tangata mo te Komiti, ina hoki ki te tupono
he tamariki pea etahi o te hunga no ratau
te whenua, akuanei ka whakahaerea e te
hunga e tu ana hei mangai mo ratau nga
tikanga mo te taha ki a ratau. Tetahi hoki
ki te meingatia kia whakaaetia he riihi mo
etahi tau maha, me whai-mana koia te Ko-
miti ki te whakahaere tikanga, ki te riihi, ki
te hoko ranei i te whenua, ki te kore e matua
whakaaetia taua tikanga e nga tangata e tono
whai tikanga ana ki taua mea, a te nuinga
ranei o ratau ? Ko taku hoki e pai ana kia
whakatakotoria mai e koutou etahi kupu
whakaatu, kupu whakamarama mai i te tu
whakahaere mo tenei mea. He pai ano te
whakatakoto tikanga kia whakahaerea, enga-
ri ia kia tika te mahi; me titiro tupato atu
tatau ki mua, me whakaaro hoki he aba ra
tona tukunga iho, i mua atu i ta tatau tu-
kunga toputanga atu; kia waiho ma te
Komiti kua pootia e whakahaere te mana e
ahei ai taua Komiti anake ki te hoko, ki te
ririhi ranei i nga whenua o nga tangata
takitahi.
E kore e tika ki a koutou kia tere tonu
taku whakahoki atu mo a koutou take, he
roa hoki koutou e whakaaro ana i enei take,
he inaha a koutou hui i etahi wahi o te
koroni nei, a he roa hoki koutou e mahi ana,
katahi ka kitea te kupu tuturu. Heoi ra G
kere e tau he tika ki a koutou ki te whaka-
hokia atu e ahau he kupu tuturu i tenei ra,
engari ka whakatakotoria atu e au a koutou
kupu mai, ki nga aroaro o aku hoa Minita,
ka ata whakaarohia e matau aua mea, a ka
whakahaerea he tikanga a muri ake nei. Ki
te taea te whakatika nga mea nei, mehemea
ka tukua atu tetahi mana whakahaere mo
koutou i aua mea, he koanga ngakau tena ;
otira me waiho ano taihoa e whakaputa te
kupu tuturu. Ki taku mohio ka taea tenei
i raro i nga tikanga o te Wahi II, o te ture
e mana nei i naianei. E tika ana ano kia
takuna atu he maua whakahaere ritenga mo
nga tikanga e pa ana ki te mahi reiti i te
whenua. Ma nga tikanga whakatikatika
nei, ka rite ai a koutou whakaaro mo runga
i taua mea. Na, i te tukunga atu o te ma-
na penei ki te. tangata, ara, te mana whakatu
i tetahi kai-tango i nga panui mo te utu
reiti, tuhi hoki i nga ingoa o nga tangata
pera ki roto i nga pukapuka kai-utu reiti,
ka ahei ano kia hamenetia ratau, ki te kore
e utua nga reiti.
Kaati tera ano tetahi Pire i whakatako-
toria ki te Whare, hei whakatikatika i nga
ture kia pai ai, ko nga tangata nana taua
Pire, me whakaingoa ratau i tetahi tangata
hei mahi i taua tikanga kia rite ai ki ta tona
whakaaro i niania ai. Mo te kupu reiti i
nga whenua maori, tena ano etahi tangata
he nui te whenua i a ratau kaore nei e taea
e ratau te mahi. Mehemea ka tukua atu
e ratau aua whenua i runga i te tikanga
hoko, riihi ranei, ka tino whiwhi atu ratau
i te moni. Na, tenei taku kupu tono atu
ki a ratau mo te taha ki etahi atu tangata o
to ratau nei iwi ano, kua kore nei e rite ki a
ratau te whai whenua, i te mea i tukua atu
e o ratau matua o ratau nei whenua mo te
utu kore noa iho, waiho iho kia mate nga
uri, koi nei taku kupu, e kore ranei aua Ma-
ori whai rawa ra e whakaae kia whakaputa
aroha atu ratau ki nga Maori whenua kore
i roto i te koroni nei ? Na, ka penei ta
matau kupu atu ki nga tangata whai whenua
nui, kei te whakaae ranei ratau kia whaka-
taua he utu ki runga ki te whenua ara
me ki kia rua nga hereni mo te eka, hei
whakamarama ia tenei i te ritenga o taku
kupu whakarite nei, ka tuku atu ai ki te
Kawanatanga kia whakahaerea mo te taha
ki nga Maori whenua kore ? Ma koutou
tetahi hawhe, ma te Kawanatanga tetahi
hawhe, a me waiho tenei hei whenua tuturu
tonu mo enei tangata whenua kore, me tuku
taua whenua mo te hawhe o te utu. Ara
kia kotahi hereni ma nga tangata no ratau
te whenua, kia kotahi ma te Kawanatanga,
kia rite tahi ai ta tatau aroha—hei aroha-
tanga tena ki nga tangata whenua kore. I
puta mai tetahi wahi o tenei he i te taha
pakeha, i puta mai tetahi i te taha Maori;
a i runga i taku nei kupu whakaatu, ka
waiho ma nga taha e rua e whakatika te he
i tukua nei e raua tahi kia haere tonu. Me
ki hoki ahau, kua rite te whakaaro o te
Kawanatanga ki te whakahaere i nga tikanga
e taea ana kia kore at he Maori whenua kore
a muri ake nei, me te whakarite tikanga
hoki mo ratau, me awhina hoki nga Maori
i tenei, kia ora ai enei Maori whenua kore.
Tenei hoki tetahi take, i nga ra o mua, i
hoatu e koutou, ara e o koutou matua etahi
whenua nui mo nga ritenga mo nga kura,
mo te mahi whakaako. A i roto i nga rere-
ketanga o nga tikanga, kua tangohia e nga
Hahi nga whenua nei, a ko te kupu hei
whakaarohanga, mehemea ranei kua whaka-
haerea nga hua mai o enei whenua mo ranga
i nga tikanga i hoatu ai e nga kai-tuku ki
nga Hahi. Ki taku whakaaro he mea tika
kia hanga e tatau he ture, mo nga meatanga
e tau ana kia pera, hei whakamana i te Ka-
wanatanga ki te whakatu i tetahi Komihana
hei tino uiui i nga tikanga o tenei mea, hei
kimi mehemea e whakahaerea ana nga whe-
nua i hoatu ra mo nga tikanga i meingatia
i te tukunga kaore ranei, mehemea ranei e
puta mai ana nga painga i meingatia e o
koutou matua hei painga tuturu mo a ratau
tamariki mo ake tonu atu, mehemea ranei
e whakaritea paitia ana nga tikanga i mei-
ngatia e o koutou matua kia whakahaerea.
Mehemea kaore e whakaritea ana, kua taka-
hia te kupu i whakaaetia i t9 hoatutanga o
te whenua. A ma te hohoro o te mahi
whakatika i tenei ka puta ai te painga mo te
katoa o nga tangata e whai ritenga ana.
Tenei tetahi take, ara mo te mana mahi ika
i nga awa me etahi atu wahi. Me ki ahau,
tae mai ki naianei kua manaakitia e matau,
a tera ka manaakitia e matau te Tiriti o
Waitangi. Kaore o te Kawanatanga hiahia,
o te Paremete ranei, ki te mahi i tetahi mahi
e pa ai he he ki a koutou, e iti ai ranei o kou-
tou nei mana i raro i taua Tiriti. Kua tae
ki tenei take ara mo te tukunga ata i nga
Pire kia whakaarohia e nga Maori i mua i
te tukunga atu ki te Paremete. Heoi, ki
taku mahara, tena ano he Pire ft tika ana
me whakaaro e nga Maori i mua i te paahi-
tanga hei ture—ira, nga ture whakahaere
tikanga ki runga ki nga Maori. I ahua po-
uri ahau mo te putanga mai o te tono kia
whakakorea atu te Kai-tiaki mo te Katoa, i
ranga i te mahi whakahaere i nga whanua
i raro i nga tikanga o te Ture Rahui Whenua
Maori o te Tai-hauauru, koia -nei hoki te
take o taku pouri. E ki ana nga Pakeha
katoa i retia atu nei e te Kai-tiaki mo te
Katoa nga whenua ki a ratau, he tangata
kino ia, ko tana mahi he tono kia nui te
moni, e kore e whakaaetia e ia he utu mo a
ratau whakapainga, e whakahaere ana ia
mo te taha ki nga Maori kaore mo te taha
ki nga Pakaha. E rite ana te ahua o te Kai-
tiakia mo te Katoa raua ko te Pirimia, ara
e rua nga taha hei whakaarohanga ma raua,
no nga Maori tetahi taha, no nga Pakeha
tetahi. Heoi ra. he mea tika kia kiia atu e
ahau ki a koutou kua huihui mai nei, i te
tukunga atu ma te Kai-tiaki mo te Katoa
aua whenua i te Tai-hauauru ra e whakaha-
ere, hui katoa mai nga utu reti e puta mai
ana i taua wa e £6,000 anake e puta mai
ana i te tau, i naianei e tae ana aua utu reti
ki te £20,000 i te tau. Ki taku ake mahara
nui rawa ake te moni e riro mai ana i te
Kai-tiaki mo te Katoa i te moni e riro mai
mehemea i waiho ma nga Maori ano e wha-
kahaere te tikanga ki runga ki nga, whenua
nei. Mehemea hoki na nga Maori te ritenga
whakahaere kua maha nga ara e whakaha-
erea e te Pakeha. He whakawai tetahi, i
etahi wa ka tonotonoa ratau; heoi ra i raro
i enei tikanga, mahara ana ahau pai rawa
atu te waiho kia tu tetahi tangata hei tiaki
i te ture, kia whakahaerea tikatia kia kaua
ai pa he mate ki nga Maori. Kua tino wha-
kaarohia e au a koutou nei mahara, ko taku
mohio ki a koutou kei runga ake i ta koutou.
Ki te pangia a koutou tamariki e te matie,
ki te pa ranei he mate ki a koutou, no te
paanga o te mate, ka tahuri mai etahi o nga
hoa tata ki te whakaputa aroha ki a koutou,
a no reira ka puta atu te aroha o o koutou
ngakau ki a ratau. Hei kupu whakamutu-
nga tenei maku, e tumanako ana ahau tera
koutou e whiwhi ki nga painga katoa i mea-
tia e to Kai-hanga kia tau ki runga ki ana
tamariki; a kia roa o koutou ra, kia ora
koutou, kia noho hoki i runga i te ngakau
tatu me te rangimarie.
NGA TAKE I WHAKATAKOTORIA
KI TE AROARO O TE
PIRIMIA.
Poneke.
Akuhata .29, 1896.
E whakaaro nui ana nga rangatira o nga
tini hapu o te iwi Maori o nga motu e rua
o Aotearoa, me te Waipounamu o te Koroni
o Niu Tireni, kua huihui mai nei ki to aroaro
kia inoi atu ki a koe e te Pirimia, me to
Kawanatanga i runga i nga mana katoa, kua
hoatu nei ki a koe me tou Kawanatanga, e
te Ture nui o Kuini Wikitoria, o Ingarangi,
hei awhina hei tiaki i ona iwi katoa i raro
i o ona mana, kia whakaro nuitia mai e koe,
me o hoa Minita me nga rangatira whiri-
whiri o nga Whare e rua, enei take katoa e
whai ake nei. Kia whakatikatikaia te wahi
II o te Wahanga rua o te "Ture Kooti Whe-
nua Maori tau 1894," i roto i tenei ritenga e
whai ake nei:—
(1.) Ko te Tekiona 128, me whakakore
te Kai-tiaki mo te Katoa, me hoatu ko te
Komihana me te Komiti Poraka.
(2.) Ko te Tekiona 130, me whakauru
he kupu a me ki ko te wahi 7 o te Tekiona
130, o te "Ture Kooti Whenua Maori o te
tau 1894," me kaua te Kawana i roto i tona
Kaunihera, e hanga i tetahi tikanga whaka-
haere hoatu mana ki te Karauna ki tetahi
Maori whai hea ranei i roto i tetahi Poraka,
kua tu nei he Komiti Poraka, i raro i tenei
wahi o tenei Ture ki te hoko hea i roto i
taua Poraka. Engari ki te Komiti anake •
te inana whakahaere, i raro i te raana o te
Ture Kaporeihana.
(3.) Ko nga mana katoa o te Kai-tiaki
mo te Katoa, i roto i nga tikanga Kaporei-
hana me ona aheitanga katoa, me whakakore
rawa. Engari me tau ki runga i te Komiti
Poraka.
(4.) Kia kaua e araia e te ture te hiahia
o te hunga tokorua tokotoru ranei, kua mo-
tuhake nei o raua o ratau paanga ranei, e
hiahia ana kia ura mai ki raro i nga tikanga
whakahaere Komiti, Poraka.
(5.) Ko te mana hoko a te Karauna i.
nga whenua maori, me whakakore, me waiho
ma te Komihana, me te Komiti Poraka, e
whakaae te hoko, te reti me era atu take ki
te Karauna, ki nga Pakeha noa iho ranei.
(6.) Me kokiri he rarangi ki roto i te
Pire whakatikatika mo te tore whakatikatika
i nga "Ture Whenua Maori o te tau 1895," ki
a whai-mana te Maori nga Maori ranei, ki
te riihi i o ratau whenua, a kia kaua te Te-
kiona 117, me etahi atu mana penei, e arai
nei i te tangata maori, e kaha ki te arai i te
tikanga riihi a te Maori ki te Maori, ki te
Pakeha, ki te Karauna ranei. Engari ko
aua tikanga peera, me haere i raro i te tika-
nga Kaporeihana.
(7.) Ko nga Reiti katoa me nga taake e
tau ana ki te tokomaha i roto i te Poraka
kotahi, ma te Komiti Poraka e whakahaere,
i raro ano i nga painga e puta mai ana i
roto o tana Poraka.
(8.) Ko te rarangi whakatikatika i te
Tekiona 3 o te ture whakatikatika i te "Ture
Whenua Maori 1895," kia whakaaetia e te
Kawanatanga enei ritenga e whai ake nei:—
1. Ko nga painga i raro o te Teki-
ona 3 o tenei ture, me hora atu ki runga i
nga whenua e kii ana i roto i te kupu apiti,
i te Ture Kooti Whenua Maori o te tau 1894.
2. Ko nga whenua katoa i wawahia
i muri o te paahitanga o tenei ture, e te
Kooti Whenua Maori, a e wawahia hoki a
muri ake nei; me ahei te whakahaere i raro
i te Tekiona 3, o tenei ture, a ko te wahi o
taua Tekiona 3 e arai nei i nga whenua i
wawahia i muri o te paahitanga o tenei ture
me whakakore.
3. Kia whakatikatikaia te Tekiona
76, o te "Ture Kooti Whenua Maori 1894" ki
a whai-mana te Maori nga Maori ranei, te
Komiti Poraka ranei, te whakahaere i a ratau
tono wehewehe hea whenua i te aroaro o te
Kooti Whenua Maori, a kia kaua te mana o
te Karauna, i roto i taua Tekiona e kaha te
arai i nga tono wawahi a te Maori.
(9.) Kia whakaaroa e tou Kawanatanga
te whakawhiwhi, ki te whenua i nga Maori
e noho mate ana i te kore whenua.
1. I raro i nga whenua i tangohia
mo te Raupatu.
2. I raro i nga hoko o mua ki te
Karauna me te Niu Tireni Kamupene.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 5, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI WENEREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
3. I raro i te Ture Kooti Whenua
Maori. Timata mai i te tau 1865, tae mai
ki te tau 1872.
(10.) Ko nga whenua maori i tukua nei
ki te Pihopa, o Niu Tireni i nga ra o mua,
i runga i te tikanga hei tuunga Kareti mo
nga kura maori, a i aetia nei e nga Maori,
aua tu whenna, a i te mea kaore ano i tutuki
taua kupu, mai ano o reira tae noa mai ki
naianei, me kokiri he rarangi ki roto i te
Pire Whenua Maori, hei whakahoki i aua
whenua ki nga iwi tika no ratau aua whenua.
(11.) E inoi atu ana ki a koe me tou
Kawanatanga, kia kaua e hanga he ture arai
i te iwi Maori, o Niu Tireni, ki te mahi i o
ratau tika painga, hoki, e puta mai ana i te
moana waitai me nga wai maori.
(12.) E inoi atu ana ki a koe me tou
Kawanatanga, ko nga Pire Katoa me o ona
whakatikatika, e pa ana mo te iwi Maori o
naianei, a muri ake nei ranei mahia ai, me
tuku rawa ki te iwi Maori, me o ratau hui-
huinga, i mua o te paahitanga hei ture.
(13.) E inoi atu ana ki a koe e te Piri-
mia, kia whakaritea mai e koe etahi ra hei
whakapuakanga ma nga rangatira o nga
hapu, o te iwi Maori e noho nei i Poneke, i
a ratau, ake take i haere mai ai ratau i ta-
whiti ki te kawe mai ki to aroaro.
TE WHAKAUTU A TE PIRIMIA.
MO NGA TAKE A TE
KOMITI.
Te Pirimia ka mea: Na, ka whakautu
au mo a koutou putake, kua whakatakotoria
mai nei e to koutou Tiamana ki o maua aro-
aro ko toku-hoa Minita ko Timi Kara.
Na, he inihi ano hoki a aku ki nga ranga-
tira e noho mai nei, hei whakahoki atu hoki
i a koutou mihi papai, i karanga mai nei ki
a au. E oku hoa rangatira, he tohu nui
tenei ki waenganui i a tatau, no te mea ka-
tahi ano tenei ahua ka kitea ki roto o te
Koroni; I nga Kawanatanga o mua ake nei
kaore i peneitia he tikanga, ara, i a ata
whakaturia he tikanga, be huihuinga ki
waenga i nga Kawanatanga me nga Maori.
Na. nui atu toku pouri i enei ra i mahue
ake nei, i te nui o nga raruraru ki nga mahi
o te Paremata; No reira i hapa ai nga wha-
karitenga i mahue ake nei, a tae mai ki tenei
ra, ka hapa ano i a au te kupu i kiia me tae
mai au ki o koutou aroaro i te 10 o nga
haora o te ata nei. Otira e kore pea koutou
e whakahe ki a an mo tenei, no te mea na
nga Pakeha tenei whakamahinga i kore ai e
hoki wawe nga mema ki te moe, a no te 7
o nga haora ahau i moe ai. Na, mehemea
i ana he Pakeha koutou, e kore e karanga
mai i a au ki a koutou mihi, i a au i tomo
mai nei, na reira te nui o taku mihi atu ki
a koutou.
Na, e whakanui atu ana au ki a koutou
mo te pai o a koutou take i whakatakoto mai
nei ki tooku aroaro, penei ano ta koutou ti-
kanga me ta te Pakeha, e ata whakarapopoto
nei i ana tikanga ki te wahi kotahi, a kotahi
ano te kai whakaatu hei whakamarama i nga
tikanga o roto, ko te tangata anake i ata
whakaritea.
Ko tetahi pai o to koutou huihuinga mai
ki Poneke nei, he rongo no ena tangata no
ena tangata o era iwi i nga whakaaro o etahi
ano o ratau ake, a ma tena e taea ai e ratau
te huihui i o ratau whakaaro kia kotahi ka
tuku mai ai ki te Kawanatanga kia tirohia,
ki te kitea te pai ka tukuna ki te Whare. •
Na, he mea tika ano maku mo ta koutou
whakahuatanga i te ingoa o te Kumi, me
whakaatu e au ki a te Kawana, ko tona ingoa-
tanga hoki tena e whakahuatia nei ki tenei
motu, a ma ana e whakaatu ki a te Kuini,
a koutou mihi mo ona.
Na, i nga Kawanatanga katoa o mua ake
nei, he uaua ta ratau whakatakoto tikanga
mo koutou whenua, me a ratau whakahaere
katoa, no te mea ko te mahi tika ma tenei
Kawanatanga, he mahi tonu i te wa e haere
ana nga mahi me nga tikanga, e mohiotia
ana ka pai mo te iwi Maori, ara, he haere
tonu ki nga takiwa maori hiiri ai, kei roa
hoki ka wareware nga mea hei mohiotanga
ma te ngakau.
Taku titiro he iwi koutou e hiahia tonu
ana ki te whakarereke haere i nga tikanga e
oti ana i te Whare, hei ture mo koutou, kaore
koutou e ata waiho kia roa, kia ata mohiotia
ai tona ahua. Na, ki taaku kaore tenei i
te tika, ara, te whakarereke tonu i nga ture
ia taima i ia taima, engari ano te ata waiho
kia mohiotia tona ahua, ka whakatikatika
ai. Ko ahau hoki i mea kaua e hohoro te
whakarereke i nga ture, no te mea ko nga
ture katahi ano ka oti ake, kei te tamariki
ano. Engari me tuku kia pakeke kia mo-
hiotia ai nga whakaaro, ara, kia penei ano
me te tangata.
Mo nga kupu a te wahine a te Puni: Ko
koutou, i naianei ka tono mai ano ki a au
mo o koutou mamae, kia whakaarohia, no
reira he mea tika kia tukua ano e au he tai-
ma ki te tirotiro i a koutou take.
Engari kaua koutou e whakahe i te Kai-
tiaki o te Katoa, ehara hoki i a ia te hee,
engari no te ture te he, he tangata whakaaro
pai ano pea a ia, mehemea ko ia ake te ra-
ngatira o tana mahi. Engari ko te take i
hangaia ai taua ture, he nui no te raruraru
o nga tikanga o mua mo nga whakatekau.
E rua nga kii o taua paaka, i takoto ai nga
moni whakatekau kotahi kai te Kai-tiaki o
te Katoa, kotahi kei te Kawanatanga, otira
he mea tika i naianei kia whakamahia te kii
i te Kawanatanga, me te kii i te Paremata,
kia taea ai te whakaputa i nga moni o taua
paaka ki a koutou
Na, mo te wahi i roto o nga take a to
koutou Komiti, e ki nei kia whakakorea te
Kai-tiaki mo te Katoa, a kia riiwhitia ki te
Komihana me te Komiti; ko tena tikanga e
whaki mai ana i ta koutou whakahe i tetahi
tikanga nui kua paahitia e te Whare hei ture,
a kua oti te whakapumau, e kore hoki e tika
kia whakakorea rawatia.
Na, he nui nga Maori i roto i a koutou
e tono ana kia kaua nga paanga i roto i te
whenua e roherohea, me waiho tonu te whe-
nua kia takoto topa, ma nga Komiti Poraka
e whakahaere, a he nui ano nga Maori o
koutou e mea aua, me wehewehe nga paanga,
kia rite ai ta ratau whakahaere ki ta te Pa-
keha, e tahuri nei ki te whakapai whenua.
Na, mo runga i ta koutou tono kia tukua
ki nga Komiti te whakahaere i nga whenua
topu, ko te he o tena, Kei runga kei nga
hunga porangi, me nga tamariki o roto o
tetahi Poraka, kaa peratia, e kore e taea e
ratau te whakahaere i o ratau paanga, ara,
kei runga kei nga hokonga kei nga riihita-
nga ranei a te Komiti, a me pehea he mana
mo taua Komiti ki te tuhituhi i aua porangi
me nga tamariki, a ko nga Kai-tiaki pea o
aua porangi me aua tamariki, ma ratau e
haina nga ingoa ?
He maha nga whenua o mua i whakataua
ki te 10 tangata anake ki roto o te Karauna
karaati, a no te mahanga haeretanga o nga
tau. kaa riro tonu atu i a ratau te whenua
o te iwi nui. Ko reira hei mohiotanga tenei
mo tatau i te whakahaere a nga Kawanata.-
nga o mua te kino o a ratau mahi.
Mo te Komiti Kaporeihana, ka ki tonu atu
au ki a koutou, E kore au e whakaae ki te
tuku motuhake atu i te mana ki ta koutou
Komiti Poraka, e tono mai nei, engari te
penei, me tu ano tetahi Apiha a te Kawana-
tanga hei kai-tiaki mo te tana ki te ture, hei
kai-tohutohu hoki ki te Komiti Poraka, kia
tika ai a ratau mahi, me a ratau whakahae-
renga. Na, e kore e tika ki a koutou kia
tere tonu taku whakahoki atu mo a koutou
take. Engari nae tuku rawa ki aku hoa
Minita kia hurihuri tahi me ahau, mehemea
e taea e matau kia kitea ne tikanga e neke
ake ana te pai i enei ture, 9 mana nei i naia-
nei, a, ka tuku atu ai kia kite koutou i a
matau whakautu.
He mea tika kia mahia he tikanga hei
whakamahi i te iwi Maori, e noho mangere
nei, kia hiahia ai ratau ki te mahi i nga ma-
hi hei painga hei oranga mo ratau, ara, kia
ai ai te ture hei akiaki i te tangata maori,
kia tahuri ki te ahu-whenua.
E ahei ana ano i a koutou te whakatu
Komiti Poraka i raro i te ture, e mana nei i
naianei, a me maroto i aua Komiti nga tika-
nga whakaea mo te Reiti me te taake, e rite
nei kia whakaurua he rarangi hou ki te Pire
kia whakataua ki te tangata kotahi. Na,
kua tukua e Timi-Kara, he rarangi hou ki
to Pire a te Kawanatanga, mea ake nei ka
tukua ki te whare kia whai-mana te Komiti
Poraka, ki te riihi i nga whenua o te katoa
i roto i te Poraka hei whakaea i nga Keiti
me nga taake.
He nui atu ano nga Maori kua ngaro ra-
wa atu te whenua i a ratau. Na, he kupa
taku ki a koutou mo tenei o a koutou take,
ara, he nui nga whenua nunui e toe nei o
etahi o koutou iwi Maori, a tena ano pea e
tahuri mai ki te whakaora i etahi o ratau
kua kore nei he whenna, ara, ki te tuku mai
i etahi whenua mo etahi ano o ratau kua
kore nei he whenua. Na, hei ritenga mo
taku kupu me kii; ki te hokona tetahi whe-
nua Ki te rua herengi mo te eka, hia kotahi
herengi ma nga tangata nona te whenua,
kia kotahi ma to Karauna, hei arohatanga
ki nga tangata kore whenua, ki a rite tahi
ai ta tatau aroha. Kei tino kore rawa, he
whenua mo nga Maori a ka matemate.
Mo nga kura i tukua nei ki te Pihopa, he
mea tika kia whakatuna he Roiara Komiha-
na hei uiui i nga tikanga mo nga moni, o
hua mai ana i nga whenua i peratia hei wha-
kahokinga atu ki nga uri tika ki aua whenua.
Kaore te Kawanatanga i te hiahia ki te
muru i nga tikanga rao nga ika o te moana
nui me nga wai maori, i te mea kei te takoto
tonu te ture o te Tiriti o Waitangi, i whaka-
tuturutia ai te paru moana ki nga Maori.
Otira kei te whakamaoritanga o te Pire hou
a te Kawanatanga, e tino mohio ai tatau ki
nga tikanga o taua Pire.
Mo ta koutou kii; rae tuku rawa nga Pire
mo nga iwi Maeri kia mahia e o ratau Ko-
miti, me kii au. Ko Heke kei tenei taha
o oku, ka kiia he ture kino tenei, ka ki mui
a Timi, i tenei taha o oku he ture pai tenei,
a ki te mea ka pena ka ki hoki au te Kawa-
natanga, Taihoa.
Na, i te mea kua whakatuheratia atu nei
e au te ngakau o te Kawanatanga ki a kou-
tou, ko te hiahia o te iwi Pakeha kia ora
tonu koutou; no te mea he iwi iti rawa i
roto i te ao, a kua kaha hoki te whakaaro o
te iwi Pakeha, kia toe tonu o koutou whenua
ki a koutou, hei oranga mo koutou, a kua
nui hoki te kimi a te Kawanatanga, i tetahi
tikanga hei whakatapu i a koutou, a i tetahi
huarahi hei oranga hei painga mo koutou,
ara, me tahuri koutou ki te whakahaere i
nga ture mo te tinana kia ora roa ai, kia
horoia nga kino nga paru o koutou kainga,
kia kore ai he piwa e tata mai ki a koutou,
i te mea kua hoki iho to koutou kaute, i te
Kawanatanga i mahue ake nei.
Na, e whakaaro ana au, kia kohikohia
etahi o a koutou tamariki kia kawea ki te
kura takuta, kia mohio ka whakahoki mai
ai hei takuta mo koutou, kei te nui te kimi
a te Kawanatanga, ki te rapu tikanga hei
piringa tahitanga mo te iwi Maori ki te iwi
Pakeha.
A, penei ano toku aroha ki a koutou me
toku aroha ki taaku tamaiti ake, i te mea
hoki kua roa nei au e hoahoatahi ana ki a
koutou, i runga i toku turanga Minita, a ka
aroha tonu au ki a koutou, a ko koutou hoki
me aroha tonu mai ki a au, a ki te hiahia
koutou ki te inoi tikanga mai i a au, a ata
haere mai ano kia au tono mai ai a maaku
e whakamana atu, no konei ka tautokona
katoatia e au a koutou tikanga papai, kia
tautoko mai hoki koutou i te Kawanatanga.
Poneke.
10, Hepetema 1900.
No tenei ra ka tae mai te Pirimia kia kite
i nga iwi, e noho huihui ana i Poneke.
Tamahau Mahupuku : Tena koe te Piri-
mia. Ko te kupu tuatahi, me whakapai ake
ki a te Kuini, nana i homai te pai me te ora
ki o tatau matua me a ratau tamariki e noho
aua i roto i te wa o te pouritanga, kia ora
te Kuini me tona whanau.
Tenei nga waka ka u ki te Whanganui-a-
Tara, he hari mai i nga kopa, i nga pani, i
nga turi, me nga pouaru, i nga pararutiki,
E kawe ana mai kia whakahoroa te kiri ta-
whito, kia whakahoutia he kiri hou, ara kia
whakaotia nga tikanga e rua, te Pire mo te
tinana, te Pire mo te whenua i tenei tau ano,
(tera atu te roanga).
Ratana: Tena koe e te Pirimia, korua
ko to Minita, toku hiahia kia whakahoutia
nga tikanga mo te iwi Maori. E koa ana te
ngakau mo te Pire marae kia tino whakaotia,
mo te Pire whenua kia tere te whakaotia,
akuanei pea ka roa atu a Waikato me Mahu-
ta, kaati kaore aku tatari ki a Waikato, tera
pea ka tere te rautu o te Paremata a ka nu-
kuhia ano mo tera tau.
Hipango, Takarangi, Wiki Taitoko : He
tautoko tonu kia whakatakotoria nga Pire,
kaore he tikanga e tatari ai ki a Waikato.
Wi Pere: Ko toku hiahia kia paahi tonu
enei Pire e rua i tenei tau ano, kua kauma-
tuatia ahau kua hewa taku upoko, hei tohu
tenei mo te roa o te wa i tohe ai ahau i
tetahi tikanga e ora ai te iwi Maori, kua
kaumatuatia ahau, no reira taku tohe kia
|
|
4 4 |
▲back to top |
[NAMA 5. O TE TAU 4.] TE PUKE KI HIKURANGI, MEI WENEREI 15th 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4 ]
whakaotia tonutia i te wa e mau ana te kaha
o toku tinana, ko toku hiahia tenei i a au e
noho nei i tenei whare i runga i taku kite,
kei te heke tonu atu te iwi ki te po. (He
roa nga korero a Wi Pere).
Te Pirimia: He nui te mihi te koa o
toku ngakau, mo te pai me te ora o koutou
e noho nei i konei, a kei te pera mai hoki
nga iwi i muri i a koutou, ara, kia kaha kou-
tou ki te tautoko i nga tikanga i tae mai ai
koutou ki konei. E whakapai atu ana ki a
koutou kupu mihi mo te Kuini, he kupu
pono tena, kei te tangi tonu te Kuini ki o
ona iwi. He hui nui rawa tenei, he manga
no nga waka nei, kei te pai nga kupu mihi
mo te Kawana, he nui tona kaha kia puta
he tikanga mo te iwi Maori. No reira ko te
painga nui ko te paahi i tetahi Pire nei ora-
nga mo te iwi Maori; Ko te take i roa ai
tenei Pire, he noho wehewehe no nga iwi
a ko nga whakaako i a ratau, rereke ki etahi,
rereke ano ki etahi.
Ki a nui te mihi mo te hunga e tautoko
ana i nga tikanga marama, ko toku hiahia
kia puta he tikanga nui e ora ai te iwi, kua
heke noa iho te werawera i a tatau mo tenei
tikanga. He ahakoa kaua hei kaika. Ko
te haere mai a Mahuta, e haere mai ana ki
te tautoko i enei tikanga. Ehara tenei i te
ahua o moa, he mea hoou tenei, ara, te hui-
nga mai o Mahuta me nga iwi ki konei hei
tohu mo nga wa e heke iho nei. No reira
me whakaaro ano nga kupu tono mai, ki te
kore hoki e whakarangona atu, kua he ahau
mo nga tono mai a nga Ariki ki a tatau,
kaati kua tukuna te waka hei hau mai i a
Mahuta, me Waikato ki konei. Kaua e
wareware ki nga tikanga rangatira a o kou-
tou tupuna, me whai whakaaro ano koutou
ake ki te tono i a Mahuta, kia tae mai hei
hoa mahi tahi mo koutou i te tikanga, a hei
hoa mahitahi ano hoki moku. Ki te taea
hoki e koutou te whakakotahi hei hoa moku,
kia tere tonu ai te oti, kia kore ai e raruraru.
I whakahaerea ano nga Pire i tera tau, otira
kihai rawa i kotahi te whakaaro o nga mema
Maori. Taku hiahia nui kia oti tonu i a
koutou i konei, ki te oti i a koutou, ka tae
tonu atu i a au ki te Paremata, kei whaka-
rarurarua ano e te Komiti. Tera e tukua
kia tirotiro aho koutou i te Pire.
Kei te wehewehe o tatau te pakeke o nga
tikanga pai mo te iwi, ki te taea te whaka-
kotahi, nui atu te pai, Kaore hoki koutou i
runga i te whenua e noho ana, kei te takoto
noa iho. Hei whakamaharatanga tenei mo
amua, ara, te whanautanga houtanga o nga
iwi e rua.
Ki te taea e koutou te whakaoti tenei ti-
kanga, i mua mai o te wa e haere atu ai te
Kuini, i tenei ao, ho pai rawa kia oti i te wa
e ora ana a ia. Pera hoki ahau, kia oti tonu
i mua i oku ra, kua taimaha toku tinana ki
te huri ki tua i oku ra, ki te penei tonu e
kore tenei tikanga e oti mo koutou a muri
ake nei, a, kia kotahi ano hoki nga mema
Maori ka tino pai ai, tena ki te wehe tonu
kaore rawa e oti. He tika rawa kia whiwhi
te Maori ki etahi naana, hei arai i nga tika-
nga kino, i te waipiro, me era atu mea wha-
kararuraru, i te marena. He kaha rawa te
haere a te Maori ki te purei hoiho, ki te
piriota, ka whiwhi nga tai-tamariki i te he-
rengi tere tonu te oma ki te piriota. (Tera
atu ano te roanga o nga korero a te Pirimia).
TAKE MO WAIRARAPA MOANA.
Poneke.
Hepetema 1st, 1896.
Whatahoro:— Ka mihi atu ki te Pirimia,
ka mea e mihi atu ana au ki te Pirimia mo
matau i tae mai nei ki konei mo Wairarapa
Moana, kaati ma Aporo e korero atu e wha-
kamarama hoki. .
Aporo:— Ko te take o tenei korero he ha-
erenga no nga tangata ki te mahi Tuna, koi
nei tetahi o nga tangata, kua mate to ratau
papa a te Maari, no te haerenga o nga tanga-
ta tokowha ki taua whenua ka kite te Pakeha,
ka whaia nga tangata Maori, ka ki atu kia
hoki ki te kainga, kaore nga Maeri i rongo,
koi nei te take i riri ai te Pakeha; ko te
whakataunga tetahi & te Pirimia i Wairarapa
Moana ki nga Maori, no reira i hamenetia ai
nga Maori e taua Pakeha, ko te Pukapuka
tenei a te Roia i tuhi mai ai kia utu nga
Maori i te 12/- hereni.
Pirimia:— Me utu atu tena moni, mo te
ture.
Aporo:— I mea mai ano ki te kore e utua
ka hopukia ki ti herehere, ko te waati mahi-
nga kai tera a nga Maori, ko taua waahi he
mutunga Awapuni.
Pirimia:— Pehea te roa atu o te rori nui
ki taua waahi.
Aporo:— Kotahi maero, nuku atu etahi
waahi.
Whatahoro:— E whakaatu ake ana au ki
te Pirimia, kua ahua puhaehae nga Pakeha
o Wairarapa i naianei, notemea kua riro ka-
toa te painga o te Moana i nga Maori; no
reira i ki ai nga Pakeha kei te awhina te Ka-
wanatanga i nga Maori; no reira au e te
Pirimia i penei atu ai, me awhina te Pirimia
rue te Minita i nga Maori mo tenei take.
Pirimia:— E pai ana. me hanga he rori
mo nga Maori, a, me panui atu hoki kia ro-
ngo nga Pakeha i te tuatahi, kia mohio ai ka
mahia he rori mo nga Maori, hei haerenga
atu ki te mahi tuna i te moana Heoi nei
nga korero mo Wairarapa.
TE TAKE A NGAI TUWHARETOA.
Heuheu Tukino:— Kia ora te Pirimia me
to hoa Minita a Timi Kara, e koa ana taku
ngakau, mo to matau taenga mai ki konei,
ara, ki toou aroaro, ko te take i tae mai ai
matau mo Tokaanu Taupo, kua oti te ruuri
hei taone, ko te take i haere mai ai matau he
mea tono mai na nga tangata e whai paanga
ana ki Taupo; koia matau i haere mai ai ki
konei, no te taenga mai nei ka kite matau i
i te ture taone Maori; tetahi na nga mema
Maori ano i tohutohu mai kia matau; no re-
ira matau i mahara ai kia tono atu kia koe,
ko taua waahi he mahinga kai na matau, e
hara i te mea no naianei ta matau mahinga,
engari no Tuwharetoa mai ra no, tae noa
mai kia matau ; ko taua whenua he mea ta-
puke na nga Maori etahi waahi o taua whe-
nua, he mea wahawaha nga oneone hei tanu,
no mua iho ano nga roherohenga kua tanga-
ta kiia tangata; he penei taua whenua, ka
mahia ki te kai tetahi waahi, e kore e hokia
atu ano i tetahi tau, engari ka haere ki tetahi
waahi ke mahi ai, ko taua, whenua he Puia
hei tahu kai ma matau, no mua iho tuku iho
kia matau tera mea, ko te kahu tonu tera o
tenei Iwi Maori, ahakoa kotahi te paraikete
ka mahana noa atu te tangata, kaati ko nga
take ka panuitia atu kia koe.
I te mutunga o te panui i nga take nei, ka
korero atu au mo nga Puia katoa, ko ta ma-
tau e pai ai kia waiho nga Puta katoa kia
matau, a ko tetahi taha no te taone, me ha-
whe i waenganui, koi nei ta matau whakaaro
me haawhe katoa nga Puia, ahakoa riro atu
nga Puia i roto i nga taone, ma matau etahi
waahi, mo te taone etahi waahi.
Tetahi o a matau kupu kaua rawa he Ro-
ia hei tu mai i roto i nga Kooti, i te takiwa
e whakawakia ana te taone, me paahi rawa
tenei kupa.
Tetahi koa matau Tupapaku kia whakata-
pua taua Urupa, otira kua oti ano te wehe i
Le panuitanga.
Parahi Paurini:— E te Pirimia e hiahia
ana au ki te whai kupu atu kia koe, i muri i
nga korero a te Heuheu kia koe. E koa ana
au i tooku taenga mai ki to aroaro, kei fee nui
te ora o tooku ngakau mo tenei ora i homai
nei e koe, a, ka nui hoki te koa o tooku nga-
kau mo tenei taone, ko taku hiahia kia wha-
katapua e koe tenei taone, hei oranga tuturu
mo te Iwi Maori; ka nui taku hiahia kia
paahi rawa enei kupu.
He kupu ke tenei kupu aku, kei waho ke
o te taone ; he rongo ake no matau ki tetahi
korero mo Wairarapa Moana, no reira au i
mahara ake ai mo to kupu i korero mai i te
hatarei nei, ara, mo te paru Moana, kei nga
Maori ano te tikanga, koia au i mea atu ai,
me whakatuturu rawa e koe, notemea he
Moana to matau.
Pirimia:— Ka mihi atu au ki a koutou mo
a koutou kupu mihi mai ki a au, e nui ana
taku mihi kia koutou, ma koutou hoki e ko-
rero atu aku kupu mihi ki o koutou hoa, kua
rongo hoki au ia koutou take, i korero mai
nei, ka nui hoki te koa o taku ngakau i ta
koutou korerotanga mai i te ture whakano-
honoho taone, kai te koa heki taku ngakau
mo ta koutou tononga mai kia nui he Rahui
mo koutou i te taone, ka nui hoki taku wha-
karongo pai atu mo nga Puia, a, ka nui ho-
ki te koa o taku ngakau mo enei take e kore-
rotia mai nei e koutou mo te Moana; taku
mahara taihoa ano ka pa he raruraru kia
koutou, penei ano me Wairarapa Moana ;
e ki aua au kaua hei patua te rarangi 21,
me hoatu he Menemana ki te taha, i mea
hoki au kaua rawa he Roia e uru mai ki roto
i nga Kooti; tetahi ka nui taku koa mo ta
koutou whakanukunga ake i te taone kia ra-
hi atu, e koa ana hoki au ki te Rahuitanga i
nga Tupapaku, e tika ana tena, ka whakaae
au.
Mo tetahi take a koutou kia whakapuma-
utia nga whenua kia tuturu rao ake tona atu,
ka whakaae au kia tuturu he whenua mo
koutou, e tika ana ta koutou korero mo te
Moana penei me Wairarapa, ka nui hoki taku
hiahia kia whakaotia he ture mo nga Moana
kia kore ai e raruraru.
KAHITI O NIU TIRENI.
I runga i te whakaherenga o nga mana kua
tau nei ki au i ta waru me te iwa o nga te-
kiona o "Te Ture Kaunihera Maori, 1900."
tenei ahau, a Uchter John Mark, Earl of
Ranfurly, te Kawana o te Koroni o Niu Tireni,
ka whakatu i nga tangata e mau nei nga Ingoa
i te rarangi tuatahi o te Kupu Apiti ki tenei
panui hei Mema Apiha Kawanatanga a ko nga
tangata e mau nei o ratau ingoa i roto i te
rarangi tuarua o taua Kupu Apiti hei Kai-
tohutohu Kaunihera, mo ia o nga Kaunihera
Maori mo nga takiwa e mau nei nga ingoa
i te rarangi tuatoru o taua Kupu Apiti.
KUPU APITI.
Rarangi Tuatahi
Nga Mema Apiha Kawanatanga.
Hone Purukini, o Kihipane.
Wiremu Kere, o Port Awanui.
Pateriki Heritana, o Poneke.
Pita Kereti, o Hehitingi.
Henare H. Kaa, o Wairoa.
Rarangi Tuarua.
Nga, Kai-tohutohu Kaunihera.
Otene Pitau, o Kihipane.
Te Hati Houkamau, o Araroa.
Hamuera T. Mahupuku, o Papawai.
P. te Uamairangi, o Heretaunga.
Kerei te Ota, o Wairoa.
Rarangi Tuatoru.
Kaunihera Takiwa Whenua Maori.
Takitimu.
Horouta.
Rongokako.
Tamatea.
Kahungunu.
Ina hoki te hainatanga a te Kawana, i te-
nei ra, te tahi o nga ra o Mei, te tau kotahi
mano e iwa rau ma tahi.
J. CARROLL, Minita mo te Taha Maori.
(He whakamaramatanga tenei ki nga ta-
ngata katoa e tango ana i te "Puke" ara,
he mea atu ki a koutou, ko te take i tureiti
ai te putanga o te Pepa o te 15 o Mei nei,
i whanga kia puta ai nga korero o te hui-
huinga tuatahi o te Kaunihera Maori o Ro-
ngokako ; me era atu Kaunihera Maori hoki,
koia i puritia ai tenei Pepa kia tureiti, heoi
ki a ora).
"Te Puke."
KAUNIHERA MAORI O
RONGOKAKO.
"TE TURE KAUNIHERA MAORI, 1900."
Nga korero o te huihuinga tuatahi o te
Kaunihera Maori o Rongokako i tu nei ki
Papawai, i te 7 o nga ra o Mei 1901.
I reira ko
P. Sheridan (Te Heritana) te
Mema Apiha Kawanatanga, Tiamana (mo
taua wa"
Hon Herewini te Huki.
Manahi Paewai.
Nireaha Tamaki. •
Manihera Maaka. " I whaka-
Hami Potangaroa. i turia ai
Kiingi Ngatuere. J i runga i
Ropoama Meihana. te poti
Aporo Hare Kumeroa. tanga hei
Hoani te Toru Rangitakaiwaho. Mema.
Whenua Heketa Manihera.
Eruha Piripi te Maari.
Heta Matua. J
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 5. O TE TAU 4.1 TE PUKE KI HIKURANGI, MEI WENEREl 15th 1901. [Wharangi No. 5]
Me Hamuera Tamahau Mahupuku. Kai-
tohutohu Kaunihera.
I whakatakototia e te Mema Apiha Kawa-
natanga ki runga ki te Uepu nga pukapuka
nei, ara: (1) Te Kahiti o Niu Tireni,
Nama 37, o te 1 o nga ra o Aperira 1901, o
mau ra i roto te panui he mea whakaputa i
raro i te ringa o te Minita mo to Taha Maori,
whakaatu i nga ingoa o nga Maori 12. i tu
i runga i te pootitanga hei mema mo te
Kaunihera.
(2) Nga, pukapuka kii pono o ia o nga
mema he mea haina i runga i nga tikanga
kua takoto i roto i wawahanga (2) o to
Tekiona 10 o taua Ture.
(:3) Te Kahiti o Niu Tireni nama 44, o
te 2 o nga ra o Mei 1901, e mau na i roto:—
(a) Te Panui i te mea whakaputa i
raro i to ringa o te Kawana whakatu i a
Patrick Sheridan (Te Haritana) o Ponoke,
hei Mema Apiha Kawanatanga, i a Hamuera
Tamahau Mahupuku o Papawai, hei Kai-
tohutohu Kaunihera, mo
(b) Panui he mea whakaputa i raro i
te ringa o to Minita mo te, Taha Maori,
karanga, i to huihuinga tuatahi o to Kauni-
hera.
Ka tono te Mema Apiha Kawanatanga kia
whakaturia tetahi o ratau hei Tiamana tuturu.
Whakaaritia ana o Manahi Paewai na
Kiingi Ngatuere i tuarua ko
Aporo Have Kumeroa,
hei Tiamana mo te Kaunihera.
Whakaarihia ana e Eruha Piripi te Maari
na Whenua Hekota Manihera i tuarua, ko
Te Manihera Maaka,
hei Tiamana mo te Kaunihera.
I te hapaitanga o nga ringaringa whaka-
taua ana ko
Aporo Hare Kumeroa
TE KAUNIHERA MAORI
O TE ARAWA.
"I RARO I TE TURE KAUNIHERA
MAORI, 1900."
No te Turei te 30 o nga ra o Aperira, i tu
ai ki Tama-te-kapua, Ohinemutu, Rotorua,
te huinga tuatahi o te "Kaunihera Maori" o
o te Arawa i runga ano i te kupu whakahau
a te Minita Maori.
Ko nga mema i tae. Ko Tien te Tikao,
ko te Morehu te Kirikau, ko te Kokiri Hemi,
ko Raureti P. Mokonuiarangi, ko Moho Wi
Hapi, ko Hemi te Uara Rangihoro, ko Kiri
Tapihana, ko Henare Werahiko, ko te Wha-
retutaki Rotohiko, o Matuha Enoka, ko
Hikurangi to Whetu. Ko Tawa Kapene
Mea (Capt. Mair) Apiha Kawanatanga. Ko
te Keepa te Rangipuawhe (Kai-tohutohu Ka-
unihera). Kotahi o nga mema kihai i tae, .
he mate, ko Eruera Hori Karaka.
No te 4 o nga haora i te ahiahi i puare ai
te whare. Ko te mahi tuatahi, ko te wha-
katu i tetahi Tiamana. E rua nga mema i
pootitia hei Tiamana ko Henare Werahiko,
me Raureti Mokonuiarangi. No te pootita-
nga tu ana ko Raureti Mokonuiarangi, te
Tiamana o te Kaunihera.
Ko te mahi tuarua : He hanga i etahi
ture Pae-Roa (By-Laws) mo te waipiro, kia
whiua, kia whainatia ranei, te tangata nga
tangata ranei e kawe ana e haurangi ana
ranei, i roto i nga pa, kainga maori ranei, i
roto i te Takiwa Kaunihera o te Arawa Ko
aua ture kua tukua atu ki te Minita Maori
kia Kahititia, kia whai-mana ai te Kaunihe-
ra ki te whakahaere i enei ture, a te wa e
hui ai nga iwi o te motu ki Rotorua kia kite
i te Tiuku o Kanawara me Ioka. Ko te tino
take hoki tenei, i tere ai te karanga a te
Minita Maori i tenei Kaunihera kia tere te
whakaoti i etahi tikanga mo Le waipiro, kai
puta ho raruraru a nga ra e hui ai nga iwi
Maori ki Rotorua.
Ko tetahi tino take i whakaotia e te Kau-
nihera : Ko te whakaotinga i nga mema
mo nga Komiti Marae o Ohinemutu mete
Whakarewarewa. Kua tukua atu ki te Mi-
niti nga ingoa o nga mema o aua Komiti ki
a Kahititia. Ko nga ingoa enei; No te
Komiti Marae o Ohinemutu; ko Tamarahi
Tomairangi, ko Haimona Manuariki, ko te
Au Ngahuruhuru, ko Kingi Akapita, me te
Wharekiri Pohoroa.
No te Komiti Marae o to Whakarewarewa
ko Hekemaru Kaiawha, ko te Rohu Waaka,
ko Remihio Rotohiko, ko Mika Aporo, mo
Rihari Heretaunga.
Na to hoa aroha
Raureti Paerau Mokonuiarangi.
9 5/1901.
TURE KAUNIHERA MAORI 1900.
TE TURE APITI MO TE KAUNIHERA
MAORI.
NGA TURE APITI.
(TEKIONA 16. WAHANGA 1)
(A) NGA MEA E PA ANA KI TE
ORA TINANA.
(1) Ko nga whare katoa i roto i nga kai-
nga Maori ara i nga Pa, haaunga nga whare
takakai me era atu tu whare o waho, me
mahi te kaupapa o te whare ki te papa, kia,
kaua e hoki iho i te ono inihi te teitei ake i
te whenua.
(2) Ka ahei te Kaunihera ina oti te tuku
atu he whakahau a-pukapuka atu i te ahua
(A) e mau nei i te kupu Apiti i raro iho nei,
ki te tangata nona, ki te kai noho ranei o ta-
ua whare, ina whakamanaia enei ture Apiti,
kia whakamahia he kaupapa mo tona whare,
(ko te takiwa hei mahinga me inatua wha-
kaatu i roto i te whakahau) kia rite ano ki
ta te Kaunihera i pai ai, o tetahi tangata ra-
pu ranei, kua whakamanaia e te Kaunihera
hei kai-whakahaere mo ratau.
(3) Ki te turi te tangata, i muri mai o
taua whakahau, a, ki te whakakore ranei, ki
te kore ranei e rite taua whakahau, i le taki-
wa kua oti te panui i roto i te whakahau, ka
ahei kia whiua kia kaua e neke atu i te
(TEKIHANA 16, WAHANGA 2)
(B) WHAKAPAI WHARE.)
(13) Ma te Tiamana o te Kaunihera, m:
tetahi tangata ranei kua oti te whakamana
te Kaunihera hei kai-whakahaere mo ratau
e tuku he panui a-pukapuka atu me te wha
kahau ki te tangata nona te whare, a ki te
kai noho ranei o te whare, ina kitea e takoto
paruparu ana te whare, kia tahuri ia ki I
whakapai i roto ano i te takiwa kaa oti te wha
kaatu i roto i te whakahau, ko taua whaka
|
|
6 6 |
▲back to top |
\_\_[NAMA 5, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MEI WENEREI 15th 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6]
hau kia rite ki te ahua (D) e maa nei i roto
i te kupu Apiti i raro iho nei; ki te kore taua
tangata e whakarite i taua whakahau i muri
mai o te taenga atu o te whakahau ki a ia,
ka ahei kia whiua ia ki a kaua e neke atu i
te
(14) Ka ahei te Kaunihera ki te whaka-
hau kia nekehia, a, kia wahia ranei tetahi
whare e takoto kino ana ina whakaaro te Ka-
unihera kaore e tika kia nohoia e te tangata,
ina turi te tangata nona, te kai noho ranei o
taua whare i muri mai o taua whakahau, Ki
te whakapai ki te whakahou ranei ; ki te
whakaneke, ki te wawahi ranei i taua whare,
ko nga moni i pau i te Kaunihera mo te ne-
kehanga mo te wawahanga ranei i taua
whare, me waiho hei nama ma taua tangata
ki te Kaunihera, ka ahei ano te Kaunihera
ki te kawe ki te aroaro o te kai-whakawa, kia
hoki mai ai aua moni.
(TEKIHANA 16 WAHANGA 3.)
(C) NGA MEA KINO KATOA
(15) Kaua te paru, otira nga mea kino
katoa e tukua kia tapukea ki roto i nga kai-
nga Maori, kaua hoki hei makaia, e waiho
ranei, e tuku ranei kia rere ki roto i tetahi
awa wai e rere ana i waenganui, a, i te taha
ranei o nga kainga Maori, e kainga nei taua
wai e nga tangata o taua kainga, e nga tanga-
ta ranei o etahi atu kainga o taua takiwa.
(16) Kaua te tangata nona te kainga, a,
te tangata noho ranei o taua kainga, e waiho
e tuku ranei i te paru i era atu mea kino ranei,
ahakoa aha, kia puranga kia waihoitia ranei,
i roto i taua kainga, ma reira e pa mai ai he
mate ki te ora tinana, a e puta ake ai ranei
he haunga kino.
(17) Kaua he hoiho, he kau, he hipi, he
kuri ranei, e tukua kia tapukea ki roto i nga
kainga Maori.
(18) Kaua tetahi tangata hei panga, hei
waiho ranei i te tinana o tetahi Kararehe
mate i runga i tona kainga, ma reira e puta
ake ai tetahi haunga kino.
(19) Ko nga tangata e takahi ana i tetahi o
nga wahanga o te ture Apiti nei, ara 15, 16,
17, 18, ka ahei kia whiua ia, kia kaua e neke
atu i te
(TEKIHANA 16 WAHANGA 4.)
(D) WAI WHAKAHAURANGI.
(20) Kaua nga wai Whakahaurangi hei
tohatohaina e Inumia, e kawea mai ranei ki
roto i te takiwa o tetahi kainga Maori, pa
ranei; engari mehemea kua tu tetahi whare
whai Raihana ki taua kainga pa ranei, ki te
hoko Waipiro, i raro i te ture o te Koroni.
Ki te takahia tenei ture e tetahi, ka ahei
kia whiua ia, kaua e neke atu i te pau-
na mo te hara tuatahi, a, kia kaua e neke atu
i te pauna mo ia hara o muri mai.
(21) Kaua te Waipiro e tukua mai, kia
Inumia kia kawea mai ranei ki tetahi hui
Maori, ahakoa he aha taua hui, ahakoa he
hui ki te kainga Maori, ki tetahi atu waahi
ranei o taua takiwa.
(22) Ki te tu tetahi hui i runga i te tika-
nga powhiri, ka whai hara te tangata nana,
nga kai powhiri ranei, ki te whakaae ratau
kia tohatohangia he Waipiro ki nga ope ki
tetahi tangata ranei ahakoa ko wai e tae ana
ki taua hui; ka ahei kia whiua ia kia kaua e
neke atu i te
(23) Ki te mau tetahi tangata e inu Wa-
ipiro ana, e haurangi ana ranei i tetahi hui;
ka ahei kia whiua ia kia kaua e neke atu i
te
(TEKIHANA 16 WAHANGA 4 ME TE 6.)
(E) NGA WHARE HUI.
(24) Ka whai hara te tangata—
(1) I te mea ka haurangi te tangata, i te
iau Waipiro ranei ka tomo ai ki roto i tetahi
whare hui, whare, karakia, era atu whare hui
ranei o te Iwi, o taua kai nga Maori.
(2) Ki te haria he Waipiro ki roto ki te-
tahi whare hui ki era atu whare huinga ra-
nei o te katoa.
(8) Ka inu ka tuku ranei i tetahi atu kia
inu Waipiro i roto i nga whare hui, whare
karakia, whare o te katoa ranei, ko taua ta-
ngata, ka ahei kia whiua kia kaua e neke
atu i te mo ia hara o muri kia kaua e
neke atu i te
KOMlTI MARAE.
(25) Me ahei te Kaunihera ki te tuku i
tona mana, i tetahi waahi ranei o tona mana
i raro i enei ture Apiti, ki te Komiti Marae o
nga kainga Maori pa ranei, a me whai mana
aua Komiti ki te whakahaere i tona mana i
roto i nga kainga Maori, pa ranei, engari ma
te Kaunihera anake te ritenga ki te whaka-
haere ritenga, kia riro mai ai aua moni whiu.
(26) Me ahei te Komiti Marae ki te whiu
ina takahia enei ture Apiti, engari mehemea
ki te kore e utua taua whiu, i roto ano i te wa
i whakaritea kia utua, a, hei reira te Tiama-
na o te Komiti ka tuku ripoata ki te Tiamana
o te Kaunihera mo taua hara, me ona rite-
nga katoa, me te kore hoki e utu i te whiu
kua whakaritea.
KUPU APITI.
AHUA "A."
Mo TE TUKE APITI No. 2.
Kia [Ingoa.]
[Kainga.]
Tena koe. He whakahau tenei kia koe kia
whakamahia e koe he kaupapa rakau mo to
whare, kia kaua e hoki iho i te 6 Inihi te re-
wanga ake i te whenua, i roro i nga ra
i muri iho o te taenga atu o tenei panui kia
koe, kia rite ki ta te Kaunihera i pai ai [Ko-
miti Marae ranei] o tana kai-whakahaere
ranei, a, kia tupato koe, i muri mai o te ta-
enga atu o tenei panui kia koe, kei turi koe, .
kei kore ranei koe e whakarite i tenei wha-
kahau, i roto ano i te wa kua whakaatutia i
roto i tenei panui, ka ahei kia whiua koe kia
kaua e neke atu i te
He mea tuhituhi tenei i te o nga ra o 19 ,
(Hiiri.)
Tiamana [Karaka ranei] o te
Kaunihera [Komiti ranei.]
AHUA "B."
TUKE APITI No. 5.
Kia [Ingoa.]
[Kainga.]
Tena koe. He whakahau tenei ia koe kia
whakamahia, a, kia meatia ranei he moenga
kia kotahi putu te rewanga ake i te whenua
mo to whare, i roto ano i nga ra i muri
iho o te taenga atu o tenei panui ki & koe. kia
tupato koe i muri mai o te taenga atu o tenei
panui kia koe, kei turi koe, kei kore ranei
koe e whakarite i tenei whakahau i roto ano
i te wa kua whakaatutia i roto i tenei panui,
ka ahei kia whiua koe, kia kaua e neke atu i
te
He mea tuhituhi tenei i te o nga ra o 19 ,
(Hiiri.)
Tiamana [Karaka ranei] o te
' Kaunihera [Komiti Marae ranei.]
AHUA "C."
TUKE APITI No. 8.
Kia [Ingoa.]
[Kainga."
Tena koe. He whakahau atu tenei kia
koe, kia mahia he ara hau mo to whare "te
whare hui o " e tu nei ki i roto ano i
nga ra e i muri mai o te taenga atu o te-
nei panui kia koe, a, kia penei to whakama-
hinga:— (hei konei whakaatu ai te waiha-
ngatanga o te ara hau,) kia tupato koe i muri
mai o te taenga atu o tenei panui kia koe,
kei turi koe, kei kore ranei koe e whakarite i
tenei whakahau i roto ano i te wa kua wha-
kaatutia i roto i tenei panui, ka ahei kia
whiua koe kia kaua e neke atu i te
He mea tuhituhi tenei i te o nga ra o 19 ,
(Hiiri.)
Tiamana "Karaka ranei" o te
' Kaunihera "Komiti Marae ranei."
AHUA. "D."
TURE APITI No. 13.
Kia "Ingoa."
"Kainga."
Tena koe. He whakahau atu tenei kia koe
kia whakapaingia e koe, kia meatia ranei e
koe kia whakapaia to whare, i roto i nga ra e
' ' i muri mai o te taenga atu o tenei panui
kia koe, a, kia tupato koe i muri mai o te
taenga atu o tenei panui kia koe, kei turi koe,
kei kore ranei koe e whakarite i tenei whaka-
hau i roto ano i te wa kua whakaatutia i roto
i tenei panui, ka ahei kia whiua koe kia ka-
ua e neke atu i te
He mea tuhituhi tenei i te o nga ra o 19 ,
(Hiiri.)
Tiamana "Karaka ranei" o te
' Kaunihera "Komiti Marae ranei."
Kupu Whakamarama.
Ko nga. whakahau a nga Komiti Marae,
kaore he ritenga kia whakamaua he Hiiri.
He mea tuku i raro i te Hiiri o te ' ' Ka-
unihera, mo te takiwa Maori o ' i tenei
ra o ' ' 19...
(Hiiri.)
Tiamana o te Kaunihera.
He mea tuku mai e A. T. Ngata kia pere-
hitia e te "Puke Ki Hikurangi."
Ki te Etita
O Te Puke Ki Hikurangi
Kereitaone Noota.
E hoa tena koe me ou hoa mahi, i raro i
te mara o te Ariki. He kupu atu tenei kia
unuhia e koutou ta matou panui i roto i te
nama 22, o te tau 3; wharangi no 5. E tau-
toko nei i a te Ama-o-te-rangi, hei mema mo
te "Kaunihera Whenua-"
H. P. Tunuiarangi.
P. Tuui.
M. Te Takou.
Otira na Rakaiwhakairi katoa.
HE TUPAPAKU.
Otakeho, Mei 9, 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi" E
hoa ki a pai koe ki te tuku atu i enei kupu
mihi ki roto ki to Nupepa, hei whakaatu ki
nga wahi e haere ai a te "Puke" ara, ko te
Rangitahataha, kua mate ki te Auroa road
wahi o Manaia. Ko tenei tangata he uri
rangatira no Ngati-Ruanui, he tama na
Whakatakairoiro. Ko tona mate he mate
turoro. Haere ra e hoa ki te wahi e okioki
ai te katoa e po ana e ao ana te ra, ko te
huarahi tena "na te Atua i homai na te
Atua i tango atu, kia whakapaingia te ingoa
o te Atua o nga mano. Purakau tena koe
taku hoa aroha.
Na Tuterangihoaina Keepa.
Paraire Aperira 26th, 1901. •
I te 12 o nga haora ka whakahuatia nga
mema mo te Kaunihera whakahaere whenua
mo te Ikaroa a Maui, i tu ki Waipawa Haki
Pei, a oti tonu atu i runga i te pooti umere a
te Iwi, koia tenei o ratau Ingoa:— Hoani
Paraone Tunuiarangi, Rupuha Te Hianga,
Mohi Te Atahikoia.
E te Atua tohungia a Kiingi Eruera-VII.
MO TE TAU 1901.
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Maehe Paraire 15 Ki te Hatarei 3O
Aperira Mane 15 Ki te Turei 3O
Mei Weneaei 15 Ki te Paraire 31
Hune Hatarei 15 Ki te Hatarei 29
Hurae Mane 15 Ki te Wenerei 31
Akuhata Taite 15 Ki te Hatarei 31
Hepetema Hatarei 15 Ki te Mane 38
Oketopa Turei 15 Ki te Taite 81
Noema Paraire 15 Ki te Hatarei 3O
Tihema Hatarei 14 Ki te Turei 81
Hanuere Wenerei 15 Ki te Paraire 80
Pepuere Hatarei 15 Ki te Paraire 21
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
Greytown Wairarapa.
(TUKE 3.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa i roto i te marama.
(TUBE 5.)
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu
ana ki te tangata, me tuku mai te moni.
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA
under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office Victoria-street, Grey-
town North Wairarapa.