|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 4, Number 6. 30 June 1901 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 6, O TE TAU TUAWHA 4.]\_\_\_\_\_\_WAIRARAPA. MEI PARAIRE 81st 1901.\_\_\_\_\_\_[Wharangi No 1]
I TE PUKE KI HIKURANGI.
I [PUTEA.]
NGAKAU POURI.
I MATE KOHI (CONSUMPTION.)
• (He mea tango mai i roto i te Pipiwharau-
• roa, nama 38 wharangi G mutu atu ki te
wharangi 7, "tatau ka hanga i te tangata."
He kupu nui tenei, kua eke ki runga i te
turanga o te Ngakau Pouri, e whakaarotia
nei e te hinengaro tupato, koi ngaro rawa
H atu te kaakano i mauria mai e nga Kauma-
• tua, i nga tau maha ka hori ki muri,
E toru enei kupu, tuatahi, tatau ka hanga
i te tangata. Tuarua^ tatau ka whakatipu i
I te tangata. Tuatoru, ma te haa o te mangai
I e noho ai he manawa ora.)
I E mohio ana ahau he tino mate te kohi
I kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha-
I kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whanau-
I nga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai Ki
• te whakaatu ki a ia i etahi mea mo tenei
I mate, te tino mate nai ata i te ao, te mate
I tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata,
I he tino mate uruta e noho tonu ana ki a
I tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa
I mehemea i mohiotia wawetia i mua, atu i te
I tino kahanga.
I Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i
I nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki
I etahi tangata, i kore ai ki etahi, i muri iho
I ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua
I mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha-
1 kaatu au i te patu mo taua mate i te mea
I kaore kau he rongoa.
NGA TAKE o TE MATE KOHI.
Tetahi tino take nui o te mate kohi, he
i ngarara tino paku rawa, kaore e kitea e te
I konohi maori, e kiia ana e te Pakeha he
J "microbe,—maikorope" i te tino paku rawa
I o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te
whakanuinga ake ka pouriuri noa te kitea ;
otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana
I taonga i te karaaihe whakanui, hei whakanui
i nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei
ngarara ko te microbe kei nga waahi katoa e
puhia haeretia ana e te hau, ko nga waahi
ia e tino momona ana te tipu o taua hanga
kei nga waahi e nui ana te noho huihui o te
tangata, kei nga taone nunui kei nga waahi
hoki e noho ana nga tangata e pangia ana e
te mate kohi. Kei roto taua ngarara i nga
korokoro i nga waha o nga tangata katoa,
otira kaore ana rawa, mehemea he ora, he
kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira
ki te ngoikore te tinana i te mate, i te kaha
ranei ki te kai waipiro, ki te horo ranei i te
hau kino o nga whare werawera, mate pa-
ngia ranei e te rewharewha me era atu mate,
katahi ano ka timata te ngau i nga pukapuka
ka paihanatia ka timata hoki te nui o te mate.
E kore rawa koe e pangia e te mate kohi ki
te kore he macrobe i roto i a koe, i o puka-
puka, otira ahakoa uru ki nga pukapuka e
kore koe e pangia mehemea he tinana ora tou.
Na, ka kite koe tera atu ano etahi take.
Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e ho-
horo tonu ana te pangia e taua .mate, ko to
ratau kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na
reira ahakoa kaha noa nga uaua o te tangata,
otira e hohoro pea tona pangia e taua mate,
hohoro ke atu te pangia o te tangata kaore
nei ona kikokiko i kaha. E pangia ai tenei
tangata, ma te pangia e te rewharewha, ma
te taka, ma te nohoanga i waho, ma te kino
ranei o nga kai. Ko nga tangata e penei
ana ko nga tamariki a nga tangata i mate i
te mate kohi. Ko nga Iwi Maori kaore nei
ano kia roa te urunga ki nga tikanga Pakeha
e kaha ana te pangia e taua mate, otira na
te Pakeha i mau mai te mate kia ratau. I
te mea kua roa noa atu te mate ki te Pakeha
kua taunga ia ki taua mate, na reira ia kaore
e kaha te pangia. Ko te take tenei i nui ai
te mate o te Maori i te mitara, i te piwa, i te
\_ mate kohi, notemea kaore ia e taunga ki.
era mate, ehara hoki i te mate nona no raua
iho, he kore hoki kaore e mohio ki te tiaki i
nga turoro, engari i mahia etahi mea hei
whakakaha i te mate.
He take katoa no tenei male te tinana hi-
roki te whare paru, te hau kino i roto i nga
whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe-
mea he mate etahi o nga tangata, te kainga
maku, te nui o te tangata ki roto i te whare,
e horo i te hau ki i te puehu, te kino, te kore
e nui o te kai. Te mea kino rawa ke te kore
o te tangata, o te whare e kitea e te ra, ma
te ra hoki e patu te microbe ka mate. Ki te
mea he mate o pukapuka, tera koe e pangia
e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka, e
hohoro tonu ranei te pangia, kia maha rawa
ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki
he mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te
matia, i te mata, i te haona kau ranei, tera
koe e pangia e te mate kohi.
E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana
i nga turoro e pangia ana e te mate kohi, i
te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria
ake tetahi wahi i maku i te huare o te turoro,
ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau
ranei e titaritari, a ma konei hoki e pangia
ai ratau e te mate kohi. He take ano no te
mate kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi,
i te pata ranei o te kau e pangia ana e te
mate, te kai i te poaka mate, e kino rawa ai
ma te kore e maoa te tunu.
He mea hoki e pangia ai te tangata e te
mate, ma te maku ma te makariri, ma te
ngenge ma te ruwha, i te mea kaore te ti-
nana i te kaha, penei nae te puhia o te poti
e te hau ki te moana, kaore o kai, kaore e
mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu
koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te
ngahere i roto i te marangai, he take tima-
tanga mate katoa enei.
Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma-
ori he rewharewha, he piwa, he matao i te
maku i te mate kai, i te ngenge i te mea
kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu te
maremare engari ka mare tonu, ka heke te
tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate,
te take kua whakamate-kohi taua maremare.
Nga Tohu o te Mate Kohi.
E rua nga timatanga o te mate kohi:—
1. Kua whakaaturia e ahau tetahi tima-
tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te
piwa i te mea kua pai haere, i nauri iho ranei
i te mitara, i te maremare; ka miharo te
tangata i te kore e hohoro tona ora, engari
ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano
te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te
takuta ki a ia he kohi tona mate.
2. I etahi wa ano timata noa ai kaore
kau he mate i te tuatahi. I te tuatahi tonu
ka kite te Maori, ahakoa he tangata kaha,
koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua
timata tona ahua turoro, kaore e kaha tona
tinana, ka whakaaro ia kua mama rawa ia,
ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea
tona tuhatuha, ka whakananu hoki te huare
ki te toto. Ka timata te heke a te werawera
kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e
moe ana ka nui atu te hene a te werawera,
hei te ohonga ake i te ata ka nui te ngenge
te iwi kore. Kaore e roa ka pau tona hau,
ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga
kaore e roa kua ngenge, kaore e rite tona
kaha ki to mua. Ka wera tona kiri ka maku
tonu. A ko ia kei te whakaheke haore tona
atu kei te iwi-kore. :
Hei etahi wa i te Maori e mate ana, i te
ohonga ake i te po e ki ana tona waha i te
toto. I muri iho e kore ia e puha ano i to
toto, kia kaha rawa te mate kore noa ranei,
engari ka tu-a-toto tona huare. I etahi wa
ka pangia te turoro e te mate rere e kore
rawa e mutu, ahakoa kai ia i te koromiko.
Tera ano hoki pea e mamae tona taha i
raro iho i ona rara.
Tera ano etahi tohu nui atu o te mato
kohi, engari ko enei e mohiotia ana e te tu-
roro. I te mea kaa mohio ia he mate tona
ka haere ia ki te tohunga Pakeha ara ki te
takuta, ka tirohia tona poho, ka patototia ki
ona matimati, ka whakarongo ki te haruru
o roto o te poho ki tana mea whakaronga,
he tino taonga nana, me tana ata titiro ano
ki te tinana katoa o te tangata. Otira ko nga
mea e kitea e ia, kei a ia anake e mohio ana,
ma tera hoki e tino mohio ai ia he kohi te
mate ehara ranei, i etahi wa hoki ahakoa
e kitea enei tohu katoa o te mate kohi i ru-
nga i a koe kua whakaaturia atu nei e au,
kore ake koe i te pangia e te mate kohi, a i
etahi wa ahakoa e rua ano pea nga tohu i
kitea ki runga i a koe, otira kai te kaha atu
to pangia e te mate kohi.
Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki
te kore e pai te tiaki e kore rawa ia e ora,
engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka
hiroki, ka poto te hau, kaore e kaha ki te
kai, ka mamae ia ina mare, otira ka nui tona
koakoa me tona tino mchio tonu e kore e
hapa tona ora, otira e kore rawa ia e ora,
engari ka mite i runga i te ngoikore i te
ngohe noa iho, o tona tinana.
Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha
nana nga korero nei, te tikanga mo te patu i
te mate kohi, i te mea kaore kau he rongoa.
ETITA.
(Whakarongohia e tatau nga kupu a te
Pakeha Takuta i runga ake nei, e tohutohu
nei i te ahua o te mate nei o te kohikiko, te-
nei mate kai nga Iwi e toru, e noho nei i A-
otearoa me te Waipounamu, tae atu hoki ki
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 6. O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE EI HIKURANGI, MEI PARAIRE 31st 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 2 ]
nga Moutere e tu mai nei i te moana, tae noa
ki nga tangata ke e noho nei i roto i te Iwi
Pakeha ; ehara i te mea ko te Maori anake e
mate ana i te kohikiko, e ahei ai te korero a
te tohunga he atua Maori tenei kohikiko,
me te whakapono ano etahi tangata tokoma-
ha ki tenei reo.
I marama ai te ngakau ki te hopu ake i
tenei whakaatu, kia mohio ano tatau ko nga
mate katoa e pa ana ki te tangata Maori, e
korerotia ana e nga tohunga he atua maori
kai-tangata, kai te pa aua mate ki te Pakeha
me era atu Iwi nunui, e pa ana enei mate ki
nga Kararehe, te maremare, te kohikiko, te
huango, te pohe, te porangi, te rumatiki, wa-
ihakihaki, te mate i te whanautanga, te tuu-
ma, te kaute whakapupuni waewae, te mu-
mutu, te ngerengere ; otira nga mate katoa
e pa ana ki te tangata, e pu ana ki te karare-
he ; e kore hoki pea te tohunga Maori e kaha
ki te korero, he mate atua maori kai-tangata
e patu nei i nga Kararehe e rongoatia nei e
te Pakeha ka ora, kua korerotia hoki i runga
ake nei, nga mate e pa ana ki te tangata, e
pa ana ki nga Kararehe.
i te 19 o Aperira, kua ta nei te "Kaunihe-
ra Maori Marae o Rongokako" ka tonoa mai
e te Kawanatanga ana tangata tirotiro i nga
Kararehe e pangia ana e te mate, a nga Pa-
keha me a nga Maori, kitea ana ko tetahi o
nga Kau miraka a Hoani te Toru Rangita-
kaiwaho, tetahi o nga Kaumatua o te Kauni-
hera o Rongokako, ka ki atu nga tangata a
te Kawanatanga a Wepu me Henare Parata,
he mate nui kai te Kau nei, heoi kaore te
Kaumatua nei i whakapono i ki atu ia kanui
te ora o te Kau nei, heoi ano te mate kai te
konohi, kanui ona miraka me te kiriimi, te
pata, ka ki atu nga kai tirotiro heoi tona ti-
kanga, me patu te Kau i runga i te ture, hei
reira koutou kite ai i te nai o te mate o te
Kau nei, mehemea ka inu tonu koutou me
nga tamariki i nga miraka o te Kau nei, ka
pangia, koutou e te mate tae atu ki nga ta-
mariki e inu ana i ona miraka. Ka whakae
te Kaumatua nei kia patua taua Kaa, no te
matenga katahi ka haehaetia e nga kai tiro-
tiro te Kau nei, ka kitea kua kino noa atu a
roto i te ngakau me te peeke o nga miraka
me nga iwi, ko te putanga tera i kitea atu ra
i te konohi, katahi ka titiro te Kaumatua ra
me etahi atu, he tika te mate o te Kau nei,
katahi ka mauria ki tawhiti tahu ai ki te ahi,
kaore i patua ki te kainga nohoanga tangata,
tena ano e haere ki te titiro i a te Wairata
Kau me a, Niniwa, ki te kitea he mato ka pa-
tua ano, ka tahuna ki te ahi kia pungarehu
atu.
Ko te korero tenei a nga kai tirotiro nei
ko te patake tenei o nga mate e pa nei ki te
tangata, e kai ana i nga kai kikokiko, e noho
ana he mate i roto ka piri nga mate ki te
tangata, ki roto ki te ngakau ki te kiri ranei.
lie tikanga hoou tenei, katahi ano ka pa
mai ki te Iwi Maori, tuatahi tonu na te ''Ka-
unihera" te Kau ka mate nei te patu, ara,
na te Kawanatanga, he Kawanatanga takiwa
hoki ratau, hei aki ia Henare Parata me ona
hoa kia kaha i roto i te Iwi, ki te patupatu
haere i nga Kau mate, me nga Poaka mate,
me nga Hipi, tae noa ki nga Kuri hakihaki,
me nga Ngeru, me nga Kiore, me era atu
Kararehe e mohiotia ana he mate kai roto io
ratau tinana me o ratau ngakau, na te Ka-
wanatanga o te Hetana tenei mana nui i tu-
ku mai ki te Kawanatanga takiwa, me ana
kai-whakahaere i nga mahi hei ora mo te
tinana, hei pai mo te Iwi, hei rangimarie mo
nga uri.
Tena whiriwhiria mai e nga tohunga Ma-
ori nga mate e mohiotia ana he atua Maori,
ara, nga mate e mohiotia ana e ratau e kore
o pa ki te Iwi Pakeha, i waho atu o enei
mate e pa nei ki te Maori, ki te Iwi Pakeha.
He rongoa ano a te Maori i mua, he rau no
nga rakau me nga kiri o te taha putanga mai
o te ra, he pohatu he wai matao, he wai we-
ra, he korero he atua whiowhio ; engari ko
te waha tonu o te kaupapa ki te whio ki te
korero me era atu mahi.
Kaati me tango mai e matau ko ta ratau
rongoa ko te rau rakau ko nga kiri, me te ri-
mu o te moana, he nui nga rakau rongoa
me nga otaota, a tetahi putanga o te "Puke"
ka panuitia atu nga Ingoa o nga rakau me
nga otaota e mahia ana hei rongoa ; engari
ko aua rongoa katoa a nga Kaumatua me
a ratau rongoa korero, rongoa tohunga me
to ratau mohiotanga ki te wehewehe i nga
mate, kua he katoa i roto i enei ra, engari
ruarua nei nga otaota e tika ana mo nga
mamae pakupaku, e ora noa nei ahakoa ka-
ore he rongoa.
Me hoki ake ta matau korero mo nga take
e toru i runga ake nei. Tuatahi, tatau ka ha-
nga i tangata, he kupu nui tenei he kupu
tika, ta matau vvhakaaro mo tenei take, kua
tu nga "Kaunihera" o te motu i te pane tae
noa ki be hiku, ara, nga Kawanatanga takiwa,
hei hanga i te tangata hei Hepara ma te tu-
re whakatipu tangata, hei arahi i te Iwi ki
runga i te wehi mo te tinana tangata, hei
pupuri i te taane me te wahine, kia tika te
hanga i nga kohungahunga hei tangata mo
Aotearoa, kia rongo ki nga tohutohu a nga
Kawanatanga takiwa. Tuarua o a tatau ta-
ke, tatau ka whakatipu i te tangata, he kupu
nui ano tenei he kupu tika, tirohia nga ka-
kahu e takai nei i o tatau tinana, tirohia nga
kai me nga wai, e heke nei i roto i o tatau
tinana hei toto hei wai, ka tau nga whakaro
ka titiro nga konohi, ka whakarongo nga ta-
ringa ka hongi te ihu ki te kakara o nga mea
pai a o tatau hoa Pakeha, te tangata nana
nga oranga o roto i enei wa, haere ake nei ki
nga tau maha e tu mai nei i mua i o tatau
aroaro, tirohia mai te kaha te tupato te
mohio, na enei taonga e toru i whakatipu te
tangata, i nga ra o nga tipuna me nga matua
e korerotia nei he nui te tangata i maa atu o
te taenga mai o te Iwi Pakeha ki enei motu,
mehemea ia he tika tera korero, otira i kite
kanohi ano te kai tuhi o enei korero i te nui
o te tangata o enei takiwa o Wairarapa haere
ki Heretaunga te Wairoa, tae atu ki Turanga
te Whanganuiatara, Porirua, Waikanae, 0-
taki, Horowhenua, Manawatu, Oroua, Ra-
ngitikei, Whanganui, mamaru ana te tanga-
ta, hopohopo ana te waewae ki te tu ki te
whenua i roto i nga marae kainga, i te nui o
te tamariki e ngokingoki ana i te roro o nga
whare me nga huanui.
No to runga ake whakatipuranga tamariki,
ka tirohia atu ngaro ana nga tahuna one me
roto i nga hopua wai, e kaukau ana e takaro
ana, e mamau ana e pikipiki ana i nga puke
onetea, e whakaaraara inatua ana e whai taki
ana. Ko to ranga ake whakatipuranga Tai-
tamariki, ko nga taane he mahi kai. he mahi
wahie, he amoamo i runga i nga pakihiwi,
he waha ki runga i nga tuara, he patu poa-
ka i te ngaherehere wiki atu, mate whiwhi
rano ka hoki ai ki te kainga, he mea whaka-
ma ki te Taitamariki o mua, te hoki kau ta-
hanga ki tona matua, ki tana wahine, me
ana tamariki, ki ona hungawai ranei, he mea
nui tenei ki nga Taitama, me nga Taitamahi-
ne o mua, ona hungawai tuturu, me ona
hungawai o roto i te hapu, no kona ka ta-
ngohia mai e te Taitama me te Taitamahine,
ko te kaha, ko te tupato, me te mohio, kia
riro katoa enei i roto i tona ngakau, hei
arai atu i te kupu nei na, mangerehonia, he
kupu tenei e wehingia ana, e whakamatia
ana e nga whakatipuranga o te. Iwi Maori,
ahakoa rangatira i te mahi ano kaore i whi-
whi, engari i hoki kau tahanga ki tana wahi-
ne, he nui te whakama kaore e ara te ua ki
runga, ahakoa mahi manu i te ngahere, Ihu
Waka moana ranei, ara, Waka hi ika ranei,
no reira heke haere tonu enei kupa i roto i
nga whakatipuranga, tae noa ki a muri ake
nei, ka mutu atu te rongo o nga taringa e
whakahuatia ana e te Iwi Maori enei kupu,
mangerehonia, whakama, kaha, tupato, mo-
hio.
Kua huri ke enei kupu nunui i naianei, ki
runga i tenei Whakatauki ! He Ihu kuri he
tangata haere. Na enei kupu i runga ake
nei i mau ai tenei kupu nui a te Iwi Maori,
whakatipuranga i nui te tangata i ata kimi i
nga kupu hei hoa haere tahi, mo te whakati-
puranga e u ai tenei kupu nui; mangereho-
nia, whakama, kaha, tupato, mohio.
Mehemea enei reo e rima ka hoatu e te
Iwi kia puritia e nga "Kaunihera Maori Ma-
rae" ka tipu ano te tangata Maori, ki tona
tokomahatanga.
Tuatoru o nga take ; ma te ha o te ma-
nga: e noho ai he ora tinana ki te tangata,
e uru ai te kaha, te tupato, te mohio, wha-
karongona te ha o te reo o te Kawanatanga
me ana "Kaunihera Maori Marae" me ana
kai tirotiro me ana Komiti marae, ki te wha-
karongo tatau ki te ha o te mangai o enei
tangata, ka tae mai ano tenei kupu ki runga
i a tatau, " E haere atu ana he whakatipu-
ranga, e haere mai ana he whakatipuranga."
Me whakaaro ano tatau, na te ha o nga
mangai o te Iwi Pakeha i marena atu ki te
ha o nga mangai o nga Kaumatua Maori,
whanaunga ana mai ko te whakapono i te tau
1814 ; ka whanau mai tona taina ko te Tiri-
ti ki Waitangi i te tau 1840; ka whanau I
mai te tuatoru ko te hui ki Kohimarama i
te tau 1860 ; ka whanau mai te tuawha ko
nga mema Maori Paremata i te tau 1866 ; ka 1
whanau mai te tuarima ko te Kooti Whenua I
me ona Ateha i te tau 1867. I
I te tau 1867 ka pakoko nga ha i marena I
nei kia ratau i te tau 1814, he roa te wa e I
kore ana e whanau tamariki, no te tau 1893 I
nei ka timata ano te whakakorero a nga I
Kaumatua whai-korero, he mea ui i roto I
i a raua tamariki matamua, i te whakapono I
me te Tiriti, ka kitea e aua Kaumatua, tena I
ano e hapu e whanau tamariki atu ano nga I
ha nei, ka kitea e te whakaaro a nga Kau- I
matua, ko te take i pakoko ai nga ha e rua I
nei, he kaha no tetahi i runga i tenei kupu B
"Kahore kahore he inana ano toku," me te I
mea nei i mahue raua i runga i tenei kupu ; I
ka ki atu tetahi o nga ha nei me noho koe I
i runga i te rangimarie o to taua marena- I
tanga, maku koe e atawhai, he putake toku I
kai Ingarangi, he rakau nui e ngaro ana nga I
wahi o te ao ki roro i ona inanga, ko nga I
rau a tana rakau hei oranga mo taua tahi,
me noho i raro i te whakaiti i te ngakau I
mahaki, hei pa mo taua ; i runga i enei kupu I
tahuri ke ana tetahi o nga ha nei, ka kore I
nei he tamaiti atu ano ma raua i enei tau i
maha. I
I ma roto atu i nga kupu a te ha te tiro- I
hanga te rapunga me te patukitanga, a nga I
Kaumatua, i te huanui e whanau ai ano nga I
ha nei, e hoki ai tetahi ki runga i nga kupu I
a tetahi o nga ha nei; No te tau 1898-94- i
95-96, ka kitea ka tuturu te kupu me tiki i
ki te putake o te rakau nui o tetahi o nga ha B
ma roto i te rangimarie haere ai, o te Hoia- i
tanga haere ai. B
Note tau 1897, ka tukua te hiahia o te I
ha tahuri ke ra i tona hoa, ki te putake o I
tona hoa, he mihi he Inoi, i ma roto i te I
Hoiatanga o te rangimarie o te ha i whiti
ai ki Ingarangi., no taua tau ano ka hoki
mai te utu a te Kuini Wikitoria, ma ta raua
tama tuawha, e whakaoti tona hiahia ma
te Paremata o Niu Tireni, ma ana Minita,
hapu tonu ake te ha nei i runga, i enei I
kupu a te Kuini Wikitori. No te tau I
1900 ka whanau he mahanga, ko te "Kau-
nihera Whenua" ho taane, ko te ''Kaunihera
Maori Marae" he wahine, hei whare mo te
tangata rangatira, rawa-kore, pani, putao,
manene, hunga-iti, e tuturu ai te noho i roto
i te ngakau ata whakaaro marie ki nga mahi
hei awhina, hei painga mo nga tinana toko-
maha kaa oti nei te korero i runga ake nei,
tena e nga rawa-kore, e nga pani, e nga
putao, e nga manene, e te hunga-iti, mara-
nga maranga e ara ki ranga, ruia te puehu i
runga i a koe, whakatiputia te tangata ki
nga hua pai o te oneone, kai runga i a koe
te rangatiratanga o te rangimarie e awhi
ana. Tena to kaha, to tupato, to mohio,
panaia ata te mangerehonia mete whakama
ahuakau. Engari puritia te whakama tika
i korerotia i runga ake nei ; tangohia mai te
puku mahi oneone, te puku korero te puku
rauhi tangata taonga, te puku hanga whare,
mo tou kotahi me tau hoa wahine, me a
korua tamariki, e wehe i roto i ou whanau-
nga i tou hapu e noho huihui ana. Pikitia
te turanga o te whakaputu, o te rauhi, o te
whakawhaiti ki te rua, tena te wa kai mua i
to aroaro e tu ana mai, e karanga mai ana
kia mahara ki nga ra o tou Kaumatuatanga,
e tutuki ai te kaha me te ngoikoretanga, ki
te 70 me te 80 tau, kua rongo nei tatau i
tenei kupu nui, ma te kaha ka tutuki ai te
ora tinana ki te 80 nga tau. Tena whaka-
matauria kai te whea waahi te kaha rao tenei
kupu e takoto ana.
Me korero ake e matau te tikanga mo tenei
kaha : kia pai te whakahaere a te tangata
i tona tinana, kia tupato ia ki nga mea e
kitea atu ana e ona kanohi he mate kai roto,
kia tupato ia mo nga mea e whakaarotia ana
e tona ngakau e whawhatia ana e ona ringa,
me ata whakahaere i nga kai e tukua ana e
ia ki roto i tona ngakau, hei toto hei wai,
whakatipu i tona tinana e roa ai ona ra, me
mohio hoki ia i te tuatahi ki nga korero e
rongo ai ona taringa he pai he kino, ka wka-
karite ai e ia ko te pai.
Ko tenei taonga hoki ko te wairua e kore-
rotia nei. kai roto i te tangata tona kainga
noho, penei tona ahua ; ko nga mea e kakara
ana ki te ihu o te tinana he kawa he haunga
ki a ia, ko nga mea he haunga ki te tinana
he kakara kite wairua.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 6, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MEI PARAIRE 31st 1901.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 3]
No konei me haere tahi, te tupato, te mo-
hid, hei whakakakara i nga mea e haunga
ana ki te ihu o te tinana kia whai i ta tona
wairua i kakara ai. Mehemea hoki ka tohe
te tinana ki tana mea i rongo ai i te kakara,
Ua tahi, ka rua, ka toru, kua rere te wairua,
kua puta ki waho o te tinana, ngaro atu, kua
kore he painga moumou ana mahi ; No
konei tenei kupu a nga tangata matauranga
o mua, e ki penei ana, ma ia tangata ano e
whakaora tona wairua tona, wairua, ma nga
mahi a te tangata e mau ai e roa iho ai ki
te 70 ki te 80 tau.
Me hoki ano ta matau korero mo te " Kau-
nihera Maori Marae, " Te iwi e kia mau ki
a mau puritia puritia tawhia heoi ano te
piringa mai o te rarangi 71 o te Ture nui o
Niu Tireni 1852 ; ko tou ingoa he Kawana-
tanga takiwa, e rua-tekau (20) enei Kawana-
tanga kua tu i runga o Aotearoa, ko nga
pakeketanga me nga taumahatanga, me wha
katikatika, koi whai te ngakau ki te manu
ora ka rere raua e rua, na te Pakeha te wha-
katauki nei, e noho i runga i tenai kupu, Ae
ae, kua nui hoki nga ra i noho ai te iwi ki
runga i tenei kupu, Kaora kaore; kua wha-
nau hoou tenei ki roto i tenei ingoa e tuma-
nakotia ana e te iwi nae nga matauranga me
nga kaumatua me nga rangatira, ki a Kawa-
natia te iwi kua oti te " Kaunihera Maori
Marae Kawanatanga Maori Marae " huia
tangata, toroa-whakapai tangata. 1
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE PANUITANGA.
He whakaatu tenei kia koutou e hoa ma e
nga kai tautoko o te ''Puke Ki Hikurangi"
ahakoa i whea i whea, ko to tatau taonga
kua tureiti te putanga i ranga i te ritenga
ake o nga wa hei putanga mona, no reira ka
ata whakamarama au i te take i penei ai :—
Tokotoru matau e mahi atu nei i to koutou
taonga, i muri mai o nga mea tokorua o
matau kua haere atu i mua ake nei; ko te
Harawira Naera, ko Hamuera Ropata, ko
Tawhiro Renata, nga mea i mahue iho; ka-
ati i runga i te rongo kua paku ki te ao, tenei
kai te whakaekea to tatau motu e nga pua-
awai whakamiharo o Ingarangi, ara, e te
mokopuna a to tatau Kuini kua mate ake noi,
me te tohi hoki i te waahi hei tuunga mo
tona waewae ko Rotorua. I konei ka haere
tetahi o matau ki Rotorua, i te mea he hoia
hoki ia ; a i taua wa ano ka tae mai te waea
ki tetahi ano o matau kia Hamuera Ropata,
kua mate tona papa a Ropata Riwai, ka tau
mai te pouri kia matau, i te mea he mea nui
tenei he mea hoki e pa ai te mamae ki te
katoa, i konei ka haere tenei o matau ki te
tangi ki tona matua. Ka mahue iho ko au
e tuhi atu nei i tenei panui, ki te pupuri ta
matau mahi, ahakoa ra e hoa ma, kotahi au
i mahue iho hei mahi i to koutou taonga
kaua hei pouri, "He kotahi na Turahiri ka
ripo te moana."
He take nunui katoa enei e whakamarama-
tia atu nei kia koutou, maana noa e kore e
puta ake ne aroha i a koutou i te mea kua
kotahi tonu te tangata ki te hoe i te Waka,
a, ka pewhea ai ia nei te terenga o te Waka
i te hoe kotahi, hua atu ma nga hoe tokoma-
ha ka tere ai te Waka. Heoi waiho kia mutu
mai te ra o to tatau Ariki i Rotorua, a, kia
hoki mai hoki aku hoa i reira ka whai ai e
matau nga ra putanga o ta matau pepa.
He tamaiti ano taku kai te whakaakona e
au ki te mahi perehi, kaati kaore rawa e uru
atu he paku mohiotanga ki roto ki a ia, no
reira au i ki ai, mehemea e korero mai ana
te rakau ki te tangata, era e tere ke atu te
mohiotanga o te rakau i te tamaiti nei.
Kaua hei penei koutou he pakaru he pe-
whea ranei, kaore, engari he haere no nga
tamariki ki te whakarite i nga raruraru i tu-
pono mai ki mua i te aroaro, koia i mahue
iho ai ko au anake ki ta matau mahi mahi
ai, i tenei wa poto, heoi nga whakamarama
kia tau te rangimarie kia koutou.
Na to koutou hoa pono.
T. Renata.
Kai-whakahaere o te "Puke"
TE MATENGA O UTIKU MARUMARU.
Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe me te aroha pouri mo te momo
tangata Maori e heke nei ki te kore, kia aro-
ha koe ki te tuku atu i enei kupu e whai ake
nei, hei mihi mai, hei tangi ngakau mai, ma
nga hoa me nga whanaunga i te motu.
I te Taite 18th o nga ra o Aperira nei, ka
korero a Marumaru ki te tama kia Taraua kia
haere ki Rata, kia kite, kia korero hoki, kia
Ngaati Hauiti, kia Pikiahu, kia Ngaati Wae-
wae, kia Ngaati Kauhata, Ngaati Hinemanu,
mo te haere ki Rotorua, i runga i te pohiri a
te Minita o nga mea Maori; notemea he hu-
ihuinga tangata kei Rata, kua hemo hoki a
Ngakaraihe wahiae a H. Tauna, kaati no te
ata o te Paraire 19th, ka haere a Taraua me
te whaea ki Rata, mahue ake ko te Kauma-
tua anake me ona Mokopuna me tona Pakeha
mahi hoiho, kaati no te Rahoroi ka haere te
Kaumatua nei ki te titiro ki te whakapai hoki
i nga taiepa a tona tamaiti, a i te awatea ka
horoi i tona tera ka pani hoki ki te hinu, (ka
pai) heoi ka mea atu ki ona Mokopuna, kaua
koutou hei raweke i tenei tera, ka waiho e au
mo Taraua tenei tera, heoi ka maoa te kai o
te ahiahi kahui ratau ko ana Mokopuna ki-
nga taha o te teepu ka kai tahi ratau, ka
mutu, ka hui atu ki te taha o te ahi ka hiko
i tona waiata, koia tenei te waiata;— Kaore
te mamae kai rikiriki i te tau o taku ate ki
te makau, ngaro noa; tenei ake te roanga.
A no te 8 o nga haora i te po ka haere te
Kaumatua nei ki to ratau ruuma moenga,
ka takoto i runga i tona moenga i te taha o
te tumera, a no te 9 onga haora ka haere atu
nga Mokopuna ki taua whare ano moe ai, ka
moe ko Meri raua ko Oriwa ki tetahi taha
mai o te tumere, ko te Kaumatua nei ki te-
tahi taha atu moe mai ai. ko te Rangipouri
tetahi o ana Mokopuna ki roto i te ruuma i
tua atu moe mai ai, a no te ata o te Ratapu
20th, ka maranga ake a Oriwia raua ko Meri,
ka haere ki te kitini ki te taka kai ma ratau,
i muri ka maranga mai a te Rangipouri, ka
haere mai ki te tumere i te taha o te moenga
o te tipuna kuhu ai i ona puutu, kaati i te
tamaiti ra e kuhu ana i ona puutu me te kore
hoki e rongo i te tipuna kia whakaea te nga,
katahi ka huri atu te tamaiti nei ka titiro atu
ki tona tipuna, kua kore e whakaea te nga,
ko te moe e ahua titaha ana, e paepae ana te
ringa, maui i te paparinga, ko nga kahu moe-
nga e takoto pai tonu ana i runga i tona ti-
nana, katahi ka toro atu te ringa o te tamaiti
nei ki te pakihiwi whakakorikori ai, kua kore
i oho, kua maaro noa atu ; heoi ka puta te
tamaiti nei ki waho, ka haere ki te Pakeha i
te tepara onga hoiho, ka mea atu e Pato me
haere koe kia kite i te Kaumatua ra kua raru-
raru pea, ina hoki kua kore i te whakaea te
nga, heoi haere tonu atu te Pakeha, i waho
ano o te whare ka pa atu te reo e Maru e
Maru, kaore i whakao mai, ka tomo atu te
Pakeha nei toro tonu atu te ringa ki te paki-
hiwi whakakorikori ai, kua mataotao noa atu,
heoi ano Ua hamama te waha o te Pakeha nei
ki te tangi ki tona rangatira, ka tangi korero
te Pakeha nei, kua mate tona matua atawhai
nui i a ia, e kore pea e pai te atawhai a Tara-
ua i a ia i muri i te Kaumatua nei: heoi te
rongonga atu ano o te Mokopuna iti a te Ka-
umatua nei, heoi ano rere ke ana tera ki tona
hoiho, kaore i kuhu i ona puutu haere noa
atu ki te paamu, ka mau te hoiho haere tonu
atu ki te whai i te papa ia Taraua ki Rata,
e 28 maero ka haere nei te tamaiti nei, ona
tau 11, tae tonu atu te tamaiti ki Rata i te
12 onga haora o te awatea, heoi haere tonu
mai a Taraua me te whaea, i te hawhe paahi
o te toru ka tae mai a Taraua ki runga i tona
matua, kaati no te Mane i te 22 o nga ra
ka timata te whakaekeeke o. nga Iwi o te Ka-
umatua nei ki runga i a ia, tae noa ki te 27
o nga ra, ko nga Iwi tena o Taranaki, o Wa-
itotara, o Whanganui, i taua ra nei ka tae
mai te Waea a Nati Raukawa, ko te Turei i
te 31 ka tae mai ratau ki te Marae o Aitua,
heoi ka mau te tupapaku, ara, ka nekehia mo
te 2 o nga haora o te ahiahi o te Wenerei ka
nehu ai, heoi i te Turei e kokoti ana hoki te
Aitua ia Ngaati Raukawa, ara, ko Wereta i
mate ki Matahiwi i rawahi ake nei, ahu pe-
ra tonu atu te ope a Ngaati Raukawa, tae atu
ka tuhia mai te reta kia Taraua kia tatari
marire atu ia ratau kia tae mai i te ahiahi, i
te 2 onga haora o te Wenerei ka tae mai te
reta a Ngaati Raukawa, a Ngaati Terangi,
tae rawa mai kua tu te wha wiira me nga
hoiho pango e rua ki te aroaro o te teneti,
heoi kaore i taea te whakaaro te reta a Rau-
kawa, kua hui katoa hoki te Iwi Pakeha, kua
tu te Peene Paraihe a Ngaati Ruanui, me te
kapa wahine hapai poi a Ruanui; koia tenei
te ahua o te whakahaeretanga o nga tikanga
mo te nehunga i to tatau Kaumatua aroha
nui, haaunga hoki te pukana te tukaro a te
wahine raua ko te taane, engari na nga Inia
te tino takaro pai rawa, ara, te hapai huata
te wero te tukaro te tangi hoki mo te Kau-
matua nei.
Ko te tangata mahi o te Kawhena. Ko to
Peene Paraihe a N'Ruanui. Ko te Poi a
N'Ruanui.
Ko nga Mema o te Kaunihera o Kurahau-
po, me nga hoa Pakeha. Ko te Poueru.
Ko nga Iwi, ara, ko N'Ruanui, ko Rauru,
ko Whanganui, ko Ngawairiki, ko N'Apa, ko
Tuwharetoa, ko N'Tama, ko N'Hinemanu,
N'Haukaha, ko N'Hauiti, ko N'Pikiahu, ko
N'Waewae,* ko N'Maniapoto, ko Waikato, ko
Tuhoe, ko Apanui, ko Kauhata, ko Rangita-
ne, ko Muaupoko, ko N'Kahungunu ki Ta-
maki me era ake Iwi. Ka mauria ki tona
whare Karakia, o te Haahi Ingarangi i Pare-
wanui, ka rite o reira mahi ka whakahokia
mai ki tona Urupa i te taha o tona kainga i
Ngaiwitarawa nehu ai, ara, kuhu ai ki roto i
te whare kohatu, e toru nga Kawhena he
rakau e roa he mataa, a no te po ka hui nga
Iwi nei ki te Marae, he mea tahu he ahi ki
te Marae hei mahana, he po atarau hoki, na
Eruera Te Kahu i timata te korero, te mihi
ki nga Iwi kia Taraua hoki,i te mea koia ko-
tahi rawa te tamaiti a Marumaru e ora nei,
koia tenei nga kupu tuatahi a Te Kahu:—
Whakarongo mai e nga Iwi, na te aroha
pouri mo Marumaru koutou i kitea mai ai ki
tenei Marae, haere mai, kua oti kua okioki
ta koutou i takare mai ai, kua wehe ia tatau
i tenei ra, kaore aku pouri nui mo tona we-
henga ia tatau, notemea e penei ana te aronga
ko te tangata tapatahi te ngakau ki te pai ki
te atawhai tangata ki te rauhi i nga Iwi Ma-
ori Pakeha, kaore nei tona ngakau me tona
wairua i hao ki nga taonga o tenei ao, e kore
tona tinana e whakamamaetia e te mate :
kua korero a Marumaru i tona oranga, he
tini nga mahi a te motu i roto i nga tau kua
mahue ake nei, a kua memeha katoa, e rua
tonu nga reo e korero nei i runga i tenei mo-
tu i tenei tau, ara, ko te Kawanatanga o Timi
Kara katahi, ko te Whiti raua ko Tohu ka
rua, kaati kua whakaatu a Tohu i nga tau i
mahue ake nei te tau e oti ai tana mahi mo
te motu nei; e kore e whakahaweatia, engari
ka titiro ki nga hua, he reka be kawa ranei,
na kua pa te reo pohiri o Timi Kara ki nga
Iwi Maori o te mota katoa, me hui Ui Roto
rua i te wiki tuatahi o Hune, no reira e nga
Iwi kai runga ano tatau i to tatau mota, pa-
mai he reo i tenei waahi, na, me haere, kaati
hoki te whakahawea ki nga huihuinga, ki
nga ture, engari me whakamatau, kia wawe
ai tatau te kite i ona pai i ona kino ranei, ko
te pohiri nei hei karangatanga reo honore
mo nga Iwi Maori ki te Mokopuna a te Kui-
ni ina hoki te mana o Kiingi Eruera-VlI, o
hipoki nei i ranga ia tatau, kaore i taea te
pana tenei mana e o tatau mana Maori, he-
mea tumanako enei tikanga e Marumaru he-
mea whakaaronui nana a mato noa ia, kaati
whakarongo mai e Taraua, kua wehe atu to
matua ia tatau i tenei ra e kore e hoki mai,
no reira au ka mea, me puta mai koe ki waho
i te whare pouri mo to matua, ko to matua i
ora ko nga Iwi e pae nei, na to matua i ku-
kume mai, ko nga mahi kai te korikori i ru-
nga i te motu kua tata rawa nga ra, e puta.
ki waho i te whare pouri, ina o Iwi e takoto
nei.
Ko Mataao ka mea, kai te pai o kupu e
Kahu, no te tau i hikoi ake ai a Marumaru ki
Meremere ka korero ki au, kua mutu ia ki
nga mahi a te Kotahitanga, kua huri ake to-.
na aroaro ki te tihi o Taranaki.
Ngahina. Ngapaki. Te Ratana. Wiriha-
na, he mihi.
Taraua Marumaru ka mihi ki nga Iwi, ka-
mea ka haere ahau i runga i nga tikanga a
tooku matua, koia tena kua oti maina ia koe
e Kahu, ae kia ora, ma te Ama nana nei i
hanga te ao katoa, e mea kia pumau nga ti-
kanga a to taua matua ki roto ki au koia te-
ra, kaati ra e nga Iwi na Aitua i tango atu
to koutou matua, e taea te pehea, ko Aitua
kai tera waahi kai tera waahi o te ao.
Wineti Paranihi. Hue Te Huri. Tewi. Pe-
ne Pirere, he mihi aroha a ratau kupu, me
nga wahine hoki he nui nga mihi, a tae noa
ki te rua o nga haora o te ata ka mutu nga
korero. A no tenei ra ko te tangihanga a
N'Raukawa, a N'Terangi, he nui te tangi
arohi o N'Raukawa mo to ratau hoa mo Ma-
rumaru. E hoa ma e nga Iwi i tera waahi o
te motu tena koutou, mihi mai i tawhiti, te-
nei te pouri te mamae te aroha te huri i roto
i te hinengaro, he wa pea e mawheto ai, te-
nei ake te nuinga onga kuru.
|
|
4 4 |
▲back to top |
r
[NAMA 6, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI MEI PARAIRE 31st 1901.\_\_\_\_\_\_\_[Wharangi No. 4]
Na to koutou hoa, Keepa Waitere.
P. S. He kupu nui ano i mahue, he nui
nga mahi aroha a nga Iwi nei, hei kukume i
te wai roimata ki waho, heoi rawa te mea
kaore i paingia kia kainga ki tenei Marae,
ko te Waipiro, a oti pai katoa nga tikanga.
Na to hoa Keepa Waitere.
Porangahau.
Aperira 28th, 1901.
Ki "Te Puke Hikorangi," e koro tena koe
me toou Komiti, e whakahaere mai na ia
koe ; e "Puke" tena koe, te kai pupuri i te
kupu tohutohu ki nga morehu o Aotearoa o
te Waipounamu, kia noho i runga i te aroha
i te rangimarie i te ngakau tatu, me to wha-
kamarama ano i nga wa katoa, koia tenei e
te Iwi kia mama te tuku mai io koutou wha-
kaaro ki "Te Puke," kaua nga mea taumaha,
e kore "Te Puke" e kaha ki te tuku ki te Pe-
pa, ae, he pono ko kupu ano tena i ou haere-
nga mai kia matau inga wa katoa, heoi e
• koro ka tuarua koe i tenei marama ano, he
taimaha rawa to pikaunga mai, e koro me
: mutu to pikau mai i nga mea uaua, ata tiro-
hia mai e koe a matau whakaaro, he tika
ranei he teka ranei, a ka pa he aitua kia taua,
otira he Kaumatua mohio koe ki te tika, otira
kai te haere tahi te tika raua ko te aitua.
Na e hoa ma e nga kanohi me nga ringa o
to tatau Kaumatua o "Te Puke" e whakaha-
ere mai nei i nga whakaaro mohio, hei mau-
ranga maana ki nga Marae e haere ai ia, nui
atu te haere mohio i enei tau kua hori nei
ki muri, no tenei marama ano ka tuarua mai
a "Te Puke" e pikau mai ana i nga pikaunga
taumaha, me te whakakikiwa ona kanohi,
me taku maioha atu, e koro katahi to taenga
mai i pena ai koe, he aha ra, he taumaha ra,
e pai ana he taumaha kai, he ora no te kopu.
E hoa ma kia mania te whakahaere i to
tatau Kaumatua, waiho i te matua-iwi haere
ai, kaua e tukua ma tahaki, no nga kuri mo-
hoao tera takiwa, he mea pai ano te whaka-
mahara atu, ahakoa he pukenga koutou ki
nga matauranga katoa, kai te haere tahi raua
ko te kore matauranga, a kapa te aitua ki te-
tahi o raua ka ahuareka tetahi.
Kia Henare Te Atua e tama toua koe i to
tana Marae kotahi, i ta taua tiihi kai kotahi,
- i waiho iho e nga Kaumatua kua ngaro ki te
po, a ko maua nga morehu Kaumatua i wai-
ho e to Papa e Henare Matua te Marae nga
korero te Iwi kia maua, haaunga ia koutou
nga tamariki kaore ano koutou i whai wha-
kaaro noa i taua wa, kaore a maua hara ki
te Marae ki nga korero ki te Iwi kia koutou
ranei ki a maua tamariki, e mohio ana maua
mo koutou nga ra roa e toe mai nei.
Na e taku taina potiki e Henare Te Atua,
kua kite maua i to ngakau pouri nui i te na-
ma 3 o te tau tuawha o "Te Puke Ki Hiku-
rangi" wharangi 3, he nui o take ahua aniu-
amu noa ahua whakapaeteka, kaore maua e
mohio ki te take i tino pouri ai koe, mehemea
mo taka whakamaramatanga ki "Te Puke"
i te 28 o Pepuere 1901, he tika taua whaka-
maramatanga, ehara i te ngakau pouri noku
mo ta korua tuhituhi penei, he whakapae noa
naku mon, kaore kau ou he e ta, koia nei te
tuke o taku whakamarama me taku unu ano,
i te mea i raro katoa i nga whakatau a Tu-
hua o tatau raruraru katoa, heoi ma tatau he
whakarite i ona whakatau, i whakaae pono
maua mo nga mea kia mana nga mea ano e
tika ana, kai te mohio a Tuhua ki ta maua
whakaotinga i ana kupu, mou ra e ki nei ka-
ore i oti, engari pea koutou kaore hoki maua
i rongo, koia nei pea kai taau e mea nei i
whaoia ki ro kete whiua ai ki muri i to tuara
waha ai, koia tenei kua puta nei nga kai o to
kete ki waho he hae he whakapae teka, a te-
ra B pa ki "Te Puke" te taimahatanga o to
mahi kuare ; na e hoa me unu e koe o take
katoa mo maua ki te pai ra koe, heoi nei te
kupu ngawari e tau ai te rangimarietanga
kia tatau katoa.
Heta Matua.
Te Rau Gisborne.
Mei 25th 1901.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi."
E hoa tena koe. E kore e taea e ahau
te tuka i nga korero tawai mo te Pipiwhara-
uroa, a Tiniwa Whatanui o te Whaiti, i pa-
nuitia e koe i te Nama 2 o te tau 4. Kaore
rawa matau i te mohio ki te take i taikaha
ai nga kupu a Tiniwa, heoi ano pea he ta-
ngata paku kino, whakamauahara, otira
kaore matau ite mohio ki te nui o to matau he
i taikaha rawa ai ana kupu. I mea taua
tangata i tana pukapuka kia koe, "I oma
mai au i tera o a tatau taonga i te Pipiwha-
rauroa, he taonga mate, no reira ka kimi te.
whakaaro ki to tatau taonga nui kia te "Pu-
ke Ki Hikurangi" ki te taonga kaore ana
whakaparahako ki te iti me. te rahi, ki te
rangatira me te rawakore, e rua hereni me
te hikipene nga moni i takua e au ki te "Pi-.
pi" e rua tonu ona rerenga mai ka whaka-
mutua, ka kimi te whakaaro he aha ra.
E kore e taea e matau te ki kahore rawa e
he ana ta matau tuku i ta matau pepa ki te
tangata, e he ana ano, engari ehara i te mea
whakaaro kia he. Mehemea i ana i kaha te
kimihanga a te hinengaro o Tiniwa naana
noa i kore e puta mai tenei whakaaro ki a ia,
"E, kei te riro pea ia i a rau o tangata taku
pepa, he mahi hoki na te maori te hari i nga
pepa o etahi." E tino mohio ana ranei a
Tiniwa no matau te he? e rua rawa nga pu-
tanga atu o te pepa kia Tiniwa, kaati ko tona
Ingoa kua oti te perehi, na reira kaore matau
e mohio ki te take i he ai te haere atu a tana
pepa. He aha a Tiniwa i kore ai e whakaa-
tu mai kia matau i te korenga o tona pepa e
puta atu, penei ka tukua atu ano e matau.
He ui tenei na matau kia Tiniwa, ko wai
nga tangata i whakaparahakotia e te Pipi-
wharauroa, ki te kore e hoki ia Tiniwa tenei
patai, me tuhi ia ki te "Puke" mo tona
pouri mo ana kupu taurangi noa iho. E
kore rawa matau e whakaparahako ki tana
2/6, he moni nui tena; he nui nga tangata
e tuku atu ana matau i te pepa kahore kau
a ratau hereni e tuku ana mai, a, ko te 2/6
ia nei e whakaparahakotia? kia ata kitea te
he o te pepa o te tangata ka whakatau ai i
te he, kaua hei whakairi hara, kei mamae te
tangata. Ki ta matau whakaaro e taea e
matau te Hamene a Tiniwa Whatanui mo te
whakakino Ingoa.
Mo tona kupu kua mate te Pipiwharauroa
e kata ana matau mo tenei korero, i te Pipi-
wharauroa o tenei marama, neke atu i te
£10 nga moni i puta mai kia matau. He
tohu ranei tenei no te mate?
Ka whakahokia e matau te moni a Tini-
wa, koi kiia na tona moni i ora ai te Pipi-
wharauroa. Heoi ra e hoa me ta e koe ta
matau whakahoki mo nga kupu a Tiniwa
Whatanui. Kia ora korua ko to taonga ko
te "Puke" kia kaha te whakaako a te Nga-
kau Pouri i te Iwi.
Na to hoa aroha.
Etita o te "Pipiwharauroa."
Porangahau.
.Mei 3th, 1901.
Ka tu te hui, ko te hapu i tae mai ko Ta-
matera, ko nga rangatira o taua hapu Hoani
Terangikangaiho, Hemi Riparipa, Hoera Ra-
paea, Timoti Ngarengare, Hetaraka Morehu-
kore, me etahi atu me a ratau wahine, i hui
hoki a Ngaati Matehaere me era atu hapu me
Wi Matua me ona Mokopuna, i te 10 onga
haora i te Paraire ka tuhera te korero, ka
pootitia he Tiamana ko Hoera Kapaea.
Ka ta a Rupuha Te Hianga ki te whaka-
takoto i nga take.
1. Ko nga rarurarutanga i runga ia tatau
kia tukua ki raro i runga i te rangimarie, kia
rite ki te kupu a te Karaiti kia Pita, koa ko-
utou e wewete ai i te whenua, ka wetengia
hoki ki te rangi, kia watea ai tatau mo nga
tikanga e tu mai nei i mua io tatau aroaro.
2. Ka whakamarama ake au ki te taha
kia Wi Matua raua ko Ripeka Nohoturuturu,
me tuku nga wehewehetanga me nga raru-
raru i te taha Kia korua, me etahi atu tanga-
ta, "kia waiho tatau ma te ture anake e patu.
3. Hinerapa Rapaea:— He raruraru ano
tooku, maua ko Ripeka Nohoturuturu, kua
whakaaetia e Ripeka Nohoturuturu taua ra-
ruraru, a kua tukua e raua taua raruraru ki
raro io raua takahanga, hei puehu ngaro, me
ta raua tuku pono ki te aroaro o te Tiamana
me te Komiti, a paahitia ana e te Tiamana,
me te haina pono hoki o raua ki te kirimini.
4. Ratima Wairoa:— He raruraru ano
tooku, maua ko Henare Erueti, i whakaae a :
Henare Erueti, a kua tukua e raua tahi taua ;
raruraru ki raro, me haina pono i te kirimini ;
i te aroaro o te Tiamana me te Komiti, paa-
hitia ana e te Tiamana.
5. Ripeka Nohoturuturu:— Ko to maua
raruraru ko Wi Matua, e whakaae ana ahau
kia tukua ki raro, a ka whakahokia hoki e au
nga rawa o Wi Matua, Pounamu, Patupara-
oa, Kau miraka, Terei, Kooti, Kau mahi, ko
nga Hipi kei a Wereta Tutaki kei a ia te ri-
tenga, ko nga raruraru kei te aroaro o te
ture a ma te ture ena, e whakaae ana au kia
tukua e au nga wehewehenga me nga raru-
raru o maua ko tooku Tipuna ko Wi Matua.
6. Wi Matua:—Ko taku mahi tenei he
whakaaro kia tukua nga rarurarutanga i wa-
enganui i a maua ko Ripeka Nohoturuturu,
ka whakahokia e au te Paki kia te Moko Ki-
ngi, te Kooti kia Ripeka, te hoiho kia Rati-
ma, ko nga mea kai te ture ma te ture ano
ena, ko au ka whakamutua e au aku raruraru
ki te aroaro o te Tiamana me te Komiti,
paahitia ana e te Tiamana, a, haina ana ho-
ki ki te Kirimini pono, i te aroaro o te Tia-
mana.
Mei 5th 1901.
7. Rupuha te Hianga:— Tenei take mo
te mokopuna a Ripeka Nohoturuturu, me
Haturini Papaka, he mea naku kia mohio.
au ki te whakatau mo taua tamaiti, notemea
ko te papa o taua tamaiti kai te koingo ki
taua tamaiti, a, ka kaha tona mamae, he
mea naku kia Wetewetekia te raruraru i nga
taha e toru, i runga i te atahua. E Ripeka
Nohoturuturu, me Wi Matua, me Haturini
Papaka, he nui te pakanga kua oti, kua waiho
i waenganui i nga taha e rua, ki nga tipuna
o te wahine, me o te inatua taane, kua hai-
na ratau ki te Kirimini, i te aroaro ote Tiama-
na, a, i paahitia e Tiamana me te Komiti.
8. Rora Hokoata:— He raruraru ano to-
ku mo maua ko Ripkka Nohoturuturu, a,
tukua ana taua raruraru i runga i a Rora me
Ripeka, i runga i te rangimarie, haina ana
raua i te Kirimini, paahitia ana e te Tiamana
me te Komiti.
Te whakamarama a te Tiamana.
9. Hoera Rapaea:— Kua paenga nga ta-
ha ki nga rarurarutanga i runga i a koutou,
notemea ko te raruraru i runga i a Wi Ma-
tua me Ripeka Nohoturuturu, he mea tenei e
rite ana ki te Raiona, a, he tuakeke, he ika
whiro, otiia na te runga rawa tenei ahua, na
te Ariki te homaitanga kia penei.
Mei 6th 1901.
10. Ka tuhera te korero mo te Kaunihe-
ra Marae. Henare te Atua:— Taku take ka
whakatakoto ki te teepu, kia whakahaerea
he mema mo te Komiti Marae, a, i whakaha-
eretia oti ana nga mema. Ko Hoera Rapa-
ea o Kairakau Pourerere. Hoani te Kuru o
Porangahau Mangamaire. Ratima Wairoa
o Parangahau Pokakanui. Taketake Matua
o Parangahau Pakaroa. Henare te Atua
Tiamana, Porangahau, Kairakau, Pakaroa,
Pourerere. Pokakanui, Mangamaire Wainui.
otiia ko enei mema katoa mo nga marae ka-
toa, i raro ia Heemi K. Rapaea Kairakau,
Pourerere, Porangahau, Pakaroa, Pokakanui
Mangamaire, Wainui, ko nga tangata nana
i pooti enei mema e 56, ka tangi te umere,
hure ! hure !.
11. Henare te Atua:— Ko te Komiti mo
nga turoro kua whakaaeti e te hui, a tetahi
tuunga hui ka whakaari ai nga Ingoa. A
kua tapiritia tetahi take, me kohi te. tangata
me te wahine kia £2 pauna ma raua i roto i
te tau, ko enei moni hei tiaki mo nga turoro,
mo nga Takuta me nga kai-tiaki, kua ume-
retia e te hui, paahitia ana e te Tiamana.
12. Henare te Atua:— Ko tenei take kia
kohia he moni hei punga mo te Kaunihera
Marae, kua whakaaetia e tenei hui, £1 pau-
na ma te tangata me te wahine, kua umere-
tia e te hui katoa, wahine tamariki, paahitia
aua e te Tiamana.
13. Henare te Atua:— Tenei take mo te
haere ki Rotorua, kia pikingia nga tangata,
koia nei nga tangata: —
Henare te Atua.
Hoera Kapaea.
Pamoa Tutaki.
Hetaraka Morehukore.
Timoti Ngarengare.
Paora Tanatiu.
Waimarama Puhara.
Hirini.
Tiemi Rooti.
Heoi ano na Henare te Atua i tuku atu kia
tukua ki te "Puke Ki Hikurangi" kia kite
nga waahi katoa i te mahinga a tenei hapu,
ara, a Ngaati Kere me o ratau Komiti, e hu-
aina nei to ratau Ingoa Komiti, ko te whaka-
maharatanga, kia Henare Matua.
TE KATOITOI MOATA I TE ATA
HAPARAPARA.
Ko te Katoitoi moata i te ata haparapara,
maana te noke tuatahi, e rua tino kupu i ro-
to i te pepeha nei; tuatahi, ko te moata i te
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 6, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI PARAIRE 31st 1901. [Wharangi No. 5
ata haparapara; tuarua, ko te whiwhi ki te
I mea tuatahi. E rua atu ano hoki tino kupu
I ma te whakaaro e tapiri ki te hori o era e
I rua ; tuatahi, ko te kore e moata; tuarua,
I ko te kore e whiwhi; otira, ko te nui o tenei
I pepeha, he manu ano te manu, he tangata
I ano te tangata. Ko te tumanako i te tanga-
• ta he wa ka paheke, te tumanako i te mea
• iti rawa, ite huakanga o te ata, waiho ana hei
I pepeha mo te tangata, e haere nei i roto i
I nga tikanga nunui, me te mohiotanga ki te
I nui o te mea koia ia ko te moata i runga i te
• tumanako, ka whiwhi tena ki te ora, a, ko
I te taimaha o te whakaaro, ko te tumanako
I kore, ka eke tena ki te mate. Kai te wha-
I kaakona tonutia tatau e te tino tikanga o
I enei kupu e rua, i tenei ra i tenei ra ki a ta-
I tau ake mahi.
I I tangohia ake ai e ahau te whakatauki
I nei, hei pae mo aku mahara, e tau atu ai ki
I nga ngakau pukainga mahara o te aitanga a
I Tamatea-pokai-whenua. I to koutou tipuna
I te whakaaro me te tumanako, kia toitu te
1 ora o te tangata, i roto i te wharewharenga
I o nga tai nunui o te maona, eke rawa ki te
I Tua-whenua i to koutou tipuna, nga mana
I peehi i te kaha o nga ngaru, me nga mana o
I te Tua-whenua, i a ia te kura, te rama, te
B wananga, te toki. I kauria mai e to koutou
• tinana i te ao, o tera paenga o te moana nui
I ka u ki tenei ao, ki tenei whenua, ka toitu
I te ora, ka whakatuputupuria te tangata, ki
• hikitia e nga mana o te waewae, ka takahia
I e ia tenei whenua, ko huaina hoki e ia nga
i Ingoa hei pupuri i tona ahua me te ora, i
I whakatuptuupuria mai ai te kakano tanga-
• ta, kia mahara tonu ai nga whakatipuranga
R i muri i a ia, ara, te aitanga a Tamatea; kei
I konei hoki te karangatanga o nga uri tipu,
E hei aha ano hoki nga uri a nga wahine po-
nonga, he ahakoa tera atu nga tipuna i haere
I mai ki Aotearoa ; otira kotahi ano te tanga -
ta i a ia te rama, ara, te Paerata i whakahe-
kehekea ai nga Waka ki uta, i toitu ai te ora.
I I a Tamatea mai te timatanga o te ao
tuatahi, i u mai ai ki tenei whenua tae mai
ki naianei, me ki ka nuku atu i te rua tekau
whakapaparanga, kua mutu te ao tuatahi.
"TAMATEA KAUNIHERA 1901."
Ko to Tamatea tuarua tenei ki tenei motu,
ko te ao tuarua ano hoki kua hoou te kura,
te rama, te wananga, me te toki, kua hoou
I nga mea katoa, te whenua, te wai, te rakau,
J te tangata te reo me nga kupu, te kai me te
I kakahu, kua wakatuputupu ano te tangata
J me nga tikanga, e moata ai e whiwhi ai ano
I hoki ki te noke tuatahi o te ata, koia ia ko te
oranga, e tumanakotia nei kia hopukia e te
ringa kia mau, i runga i te tumanako me to
moata o te ngakau kia whiwhi.
I He uri koutou na Tamatea, kua huaina ki
to koutou rohe te Ingoa o to koutou tipuna,
hei whakamaharatanga mo te wa i timataria
ai tenei ao hoou, hei tikanga e whakaaroa ai
e nga whakapaparanga e haere mai nei. a,
hei korerotanga ma ratau ki o ratau whaka-
paparanga, te tumanako, te moata o nga
inatua ki te mea e rite ana mo nga uri, me
nga whakapaparanga e haere mai nei ki te
ao. Na reira te nui o taku ngakau ki te
whakaara i te aitanga a Tamatea kia moata,
kaua hei waiho mo a taihoa, kia rere mai te
ra, kia rewa te huka-a-papa, waiho ano e
papa ana te huka e takahi ana, i te mea ka
kitea te turipona o te tangata, ka whakaekea
te pa; kei pera koutou me te whakaaro o
nga rangatira o Waikato me Ngapuhi, i me-
tia ai te Tiriti O Waitangi, kaore i moata,
waiho ana kia poutu te ra, no reira kore ake
e whiwhi ki nga painga i raro i tera tikanga
nui whakaharahara. No reira e te whanau,
te Iwi, kia moata ki tenei tikanga, ahakoa
he tikanga i puta mai i roto i nga paru ma-
rae kainga, tahia tonutia, ahakoa kai tawhiti
noa atu nga painga e haere mai ana, aua atu,
ko te moata ki te hopu kia mau, ahakoa ko-
re e hangai ki runga i nga tikanga, aua atu,
ko te kitea tonutia mai e mahi ana, a, mana
ara, ma te Kawanatanga e whakahangai.
Te kai o te po he moe, te kai o te ao i te
wa o te ra e whiti-ana he mahi, te hua o te
mauri matatu, he kai he ara, kia kino i te
konohi kia rite i te whakaaro, na te wahine
rangatira hoki koutou. Kaati e kore au e
korero rawa ake i etahi o nga uri a to koutou
tipuna, he uri hoki era na te wahine pono-
nga, kua taiepatia atu ratau ki waho, kua
whatii koe na te wahine rangatira anake, e
aranga nei tou Ingoa ko te aitanga a Tama-
tea, kia manawanui, kia toa, kai a koe te
karangatanga o nga uri tipu, kei rarua koe e
nga uri a nga wahine pononga, hoa ia te ta-
puae o to koutou tipuna, o Tamatea-pokai-
whenua, turi pukaka piki maunga, horonuku
hororangi, mai runga o te Ika-roa-a-maui,
pepea ki te pepe kuku manawa, tai tapu
kuapa wheuriuri; koia hoki tenei te pepe a
Kahungunu i tona hakari paua, i whakahe-
kea nei ma Tamatakutai raua ko Rongomai-
wahine i Nukutaurua, e aranga na tona
Ingoa ko te "Pari Whakatakataka" kaati
ma Epanaia e korero te eanga o taua kai te
korenga ranei.
Te Ika-roa-a-maui Kaunihera, tika tonu e
te Iwi te rironga ma koutou e tapa te Ika-
roa-a-maui, ko te tuatua hoki tenei o te Ika
kai a koutou, te kiira tae noa ki te upoko
me nga whatu, me te kaokao maui, kai te
maui hoki te toa te kaha me te ora ote tangata,
kaore he kai pahua a te katau, mei kore hoki
te maui hei whangai, na te maui hoki i
whangai te hoa-riri, eke rawa ki runga i te
taha, he whakamoe kau ta te katau, kua hi-
amoe noa mai i te maui, he tuku kau ta. te
katau ki raro, ko te ora o te tangata kai te
whangai a te maui, kia eke mai te hoa-riri
ki runga i tona taha kaha, kai te maui te
puapua me te whakangungu rakau, ko nga
whatu kai runga tonu i te koromatua o te
waewae maui, kia ruru nga ringa ki roto kia
mahana ai te poho, ka ngaro hoki kai roto,
ma te mohio ma te manawanui ma to tupato,
ka tatu ai te ngakau i runga i te hari i th
koa. No reira e te Iwi he tikanga nui, he
ope nui whakaharahara enei tikanga e rua,
kua tu hei hoa-riri ki o tatau nei hinengaro,
kihei nei i whawhaitia e o koutou mutua i te
wa e ora ana, he ahakoa kaore ano tatau i
kai noa i te kai pakeke, kai te wai-u ano e
kai ana, he ahakoa, mate nuitia te iti rae te
rahi, kia kotahi te whakaaro, kia moata, kia
manawanui, kia tupato, me te mea KO nga
tu kua korerotia i runga ake nei ka horo ano
te pa.
Tenei hoki taku ngakau e te Iwi kai te
hari kai te koa kai te whakamoemiti, ki te
pai me te kotahi o te whakaaro, i meatia ai
nga Kaunihera o roto o te Ika-roa, tu tonu
atu nga mema i runga i te whakaaro kotahi,
ka ora te tangata ka ora te Iwi, he parekura
tuatahi ano tenei, he Ingoa pai ano hoki, no
reira ahau i mea ake ai i konei, ka eketia te
pa o te Iwi Pakeha, e ki nei he Iwi whaka-
aro kore te Maori, be Iwi mangere, ko ta
ratau tikanga hoki mo te Maori, ma te Ka-
wanatanga e tiaki, kai te haere tonu tenei
take i nga Paremata katoa, no reira e tu ki
runga mo a nga whatu, he ra kai tua.
WHAKATIPUTIPURANGA o TE TANGATA.
Ko te whakatiputipuranga o te kakano ta-
ngata, kaore e puta ke to mua i to tenei wa,
e mau nei i te Iwi Pakeha tana whakatipu-
tipu i te tangata, engari i pokanoa te rereke-
tanga i te Maori, ina hoki to mua, ka wha-
nau te tamaiti ka noho i roto i te whare
kohanga, te whaea me te tamaiti, kaore te
tangata e kite atu, kia waru nga ra katahi
ano ka puta ki waho o te whare kohanga,
ka kawea ki te wai tohi ai, katahi ano ka
kitea e te tokomaha. Tae mai nei te Ro-
ngo-pai e mau tonu ana tena tikanga a te
Maori, otira i muri mai nei tae mai hoki ki
naianei, pokanoa te rereketanga i te Maori.
engari kai te mau tonu i te Pakeha, kai te
iwa, o nga ra katahi ano ka puta te wahine
Pakeha ki waho, ko te rereketanga i naianei,
makere tonu atu te tamaiti kua puta te wha-
ea ki waho, kei te horoi kai te mahi kai te
aha noa iho. Kaati i runga i tenei ahua ka-
ore i te ngaro te nui noa iho o nga mate e
pa ana mai ki te whaea. Ina hoki he ahua
ke te kopu o te whaea, i te mea kaore i noho
he tamaiti; he ahua ke i te mea kua whai
tamaiti, he ahua ke i te whanautanga, i te
tutenga a te tamaiti i nga waahi o te kopu,
ka takoto hapa i tona tino ahua, i te koere-
- tanga a te tamaiti, me te nohanga tamariki,
ka koha rawa te rereketanga, i te parenga o
te tamaiti i roto, i te haerenga tahitanga
mai o te tamaiti me te whenua, i te puare
whanui ano hoki o te kopu, he ahakoa kai te
hapa tonu aua waahi, whakatika tata te
whaea ki a ana raweke, me te kori a te tina-
na, a, ka uaua te whakatikatika o te noho-
anga o nga waahi o roto, pukupa tonu atu
te wahine.
He tikanga nui, he tohu tangata hoki ta
te Maori tikanga o mua, a, ta te Pakeha
hoki o naianei, te takoto marie kia ata hoki
marie tenei waahi tenei waahi ki tona ahua,
me te nohoanga tamariki, kia ata hoki
ano ki tona hangaitanga, e rawe ai te tiri i
te kakano, e noho ai ki waenga o te puke, e
ahuru ai ano hoki te kopura, ki te piri noa
atu te kopura ki te taha o te puke, ka puta
nga weri ki waho ka maroke, kaore he kai e
hua. Te manawa o te tangata ko tana ta-
maiti, ara, i nga wa o mua, ahakoa i roto i
nga wkakaoho, me te mura o te ahi i runga
i te tuara, pai-tonu to whakahaere i te tama-
iti rae te whaea. I tenei wa he wa rangi-
marie, tahangoi ana te ngakau ki te tiaki
pai i te tamaiti.
Kua whakaatutia e te "Puke" te ahua o to
tapahi a mua i te tamaiti me te whakawaha,
he ahakoa e kore e hoki atu te mahara ki to
ahua o maa. otira me tango mai ko te tika-
nga a te Pakeha hei tikanga mo te whaea
me te tamaiti i tenei wa, otira koia nei te
hari nui o toku ngakau mo te Kaunihera
Marae, hei tahi i te paru o te marae, hei tahi
hoki i nga mahara whakaaro kore ki te tina-
na tangata, e tipu ai e hua ai 1d te ao.
He aha ano kia mate, pataitia te ora.
He kura hoki ka hana, te kara ka whaaki'?
He kura te tangata i tohia ki te tohi o tu, te
kara winiwini te kara wanawana.
Te kara kai oreore he kata ki a aa nei, ho
ngaruru peke he peke ngarara, ka peke mai
ro te raa kuri moi aa, hapara mai te ata i
taia te moana ra, ko te poroa a wai ko te
poroa a hakikino.
He pinepine to kara, hau te kura, whana-
ke te kara i raro i Awarua, te kura nui, te
kura roa, te kara tawhiti.
He kara koe kia rakaia.
He kura takahipuni te kura o tu:
He tope kara no tu.
Puhi kura pahi kura pahi kaaka, ka
whakatautapa ki kawhia huakina huakina:
Poho kara he kura arangi.
Te kara i ranga, te kura i te whenua;
te kura i tai, te kura i te ake-rautangi, te ora;
te manawa o te tangata, i nga wa o mua o
ora ana e toitu ana te tangata, u tonu mau
tonu te whakaaro, te tupato, te manawanui,
ka mara te whare, ka maru te waka, ka nga-
ngana to kura ka ora te tangata, wai hold
e te Iwi, kei nga tamariki enei ra, he ahakoa
ehara i a tataa i huri ke te ahua o nga matu-
a Engari na nga wa e piki ake ana e heko
atu ana, he Iwi kotahi tona i mua, i naianei
kaa raa nga Iwi, he Iwi Maori he Iwi Pake-
ha, a, ko nga tikanga tavvhito kaa heke atu,
ko nga tikanga hoou kua piki rawa ake;
rite tahi ki o tatau tinana nei, e heko atu
una he whakapaparanga tawhito, e piki ake
ana he whakapaparanga hoou, me tenei hoki
ka pu te raha ka. hao te rangatahi. He aha
ano te mea kai te toe i a tatau, hei kaupapa
mo te whakatakoto whakaaro ki o tatau uri
i muri i a tataa ; kua ngaro te tangata kaa
ngaro te whenua, heoi kaa ko nga waahi pa-
kupaku noa i ruakina mai nei i roto i o tatau
mangai, koi na anake to tatau tika i tenei ra,
ko te paka a te tangata i taka iho ki tana
uri, me te kore a te tangata i taka iho ki ta-
na uri. No reira tukua te kura kia nga-
ngana ana i runga i te arero o te ake-rauta-
ngi.
Hei konei pea muta ai.
Na to hoa. I. Hutana.
Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi"
tena koe. No te 17 o Mei 1901, ka hui te
huinga tuatahi o te "Kaunihera Marae" o te
takiwa o Tamatea, ki Hehitingi Heretaunga,
ko Pita Kereti kai-tuhituhi Kaunihera i te
Tia.
Na te Pereiha M. H. R. i whakahaere te
taha ki te Minita Maori, nga pukapuka me
nga whakamarama. I mari o nga whaka-
marama ka tukua mai te kupu ki nga mema
kia whakaingoatia he Tiamana. I whakaa-
ria e Paora Pahi, i tautokona e Paora Kuru-
po ko I. Hutana he Tiamana, i te mea kaore
he kai whakatete, ka tuku te patai, ara, nga
ringa katoa.
I tenei wa kua heke a Pita Kereti ki raro
o te Tia, kua eke atu ko te Tiamana ki ru-
nga. Ka whakapai ki nga hoa Pakeha me
nga mema o te "Kaunihera" me nga ranga-
tira i roto i te whakaminenga, ka mea:—
E aku hoa mema, he ra whakamiharo ra-
wa tenei, he ra timatanga no tenei ahua e
noho nei tatau, he timatanga no tetahi tika-
nga hoou tikanga nui. No reira e penei atu
ana ahau, kia u te whakaaro ki te mahi i nga
mana kua tukua mai kia tatau i raro i tenei
tikanga, kia kaha, kia rite ki te kaha o kou-
tou matua ka ngaro ake nei, ta ratau mahi
he whakatu Komiti, hei peehi i nga kino mo
raruraru, kia tipu ake ai ko nga tikanga pai,
|
|
6 6 |
▲back to top |
[NAMA 6, O TE TAU 4.]\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI, MEI PARAIRE 31st 1901.\_\_\_\_\_[Wharangi No. 6 ]
otira i te kore ture hei awkina hei tautoko i
o ratau Komiti, me a ratau tikanga, ka hi-
nga o ratau Komiti, a, ka kite kua nui haere
nga raruraru, ka whakatu ano i o ratau Ko-
miti, pena tonu a ratau whahahaere, me te
tono ano kia whakaaetia e te Kawanatanga
tetahi ture hei awhina i o ratau Komiti.
I tenei wa kua eke ki runga i to ratau hia-
hia, kua oti te ture hei tautoko ia tatau, i
runga i nga whakahaere mo te ora o te tina-
na, me te peehi i nga raruraru e tipu ake
ana.
Tetahi mea nui hei titiro ma tatau, i nga
tau ka pahure, e rongo ana tatau kei te heke
te Iwi Maori, i naianei kua rongo tatau kua
piki te kaute o te Iwi Maori. Timata mai i
te tau 1896 tae mai ki tenei tau, ka toru
mano e rima rau te pikinga ake, e tika ana
hei mohiotanga mo tatau, na te kaha o te
huringa o te Iwi Maori ki raro i nga tikanga
Pakeha i penei ai. No reira ki te kaha ta
tatau whakahaere i tenei tikanga, tena e kitea
e hia ranei mano te nukunga ake i enei mano,
mo nga tau e wha e heke iho nei, no reira ki
a kaha.
I muri iho ka tu ake ko te Pereiha, he
whakakaha tonu ana kupu. I muri ko To-
moana. I muri ko Peni te Ua. he whakaka-
ha tonu. I te mutunga o nga korero, ka
hiiritia nga pukapuka. Ka timata te mahi a
te "Kaunihera" ka whakatakotoria nga mo-
tini, ka nuku mo te 2, i te 2 ka noho, ka
whakahaerea nga motini, nukuhia ana mo te
1 o Hurae a te nohoanga tuarua o te "Kauni-
hera" ka whakahaere ai i nga motini, heoi
hiki ana te whare.
Na to hoa I. Hutana.
Waimarama.
25th, 1901.
Ki a Parakau Maika Etita o te "Puke Ki
Hikurangi" e hoa tena koe koutou ko to
Komiti, e whakahaere maina i to tatau tao-
nga, ara, i te oha a te hunga mate i waiho
ake kia tatau, heoi nga mihi.
E hoa mau e uta atu ki runga ki a te
"Pake Ki Hikurangi" te matenga o te wha-
kahemotanga o tatau matua i mahue ake i
ona tuakana ki waenganui i a tatau, ara, o
Arapiu Pohokura, kua mate i te te 19 o nga
ra o Maehe nei, koia ka panuitia nei kia
rongo mai ona whanaunga. Kua mate to
koutou tipuna, to koutou matua, to koutou
tuakana taina hoki; kua wehe i o tatau ti-
nana, ko tenei kaumatua ki te whakaaro ake
ka 90 ka 100 ranei ona tau. He kaumatua
rangatira tenei no tenei hapu no Ngati-Ku-
rukuru, ko te tino taketake tonu tenei o roto
i taua hapu ; kai roto hoki ia i nga whaka-
papa katoa e haere nei i roto i nga panui
kua pata i mua ake nei, ara, i te hunga e
taku ana i o tatau whakapapa ki roto ki nga
panui. E hoa ma, he nui te pouri i tae mai
ki a matau ki ona whanaunga i mahue ake
i a ia ki te ao nei; he nui hoki no nga pai-
nga a tenei kaumatua ki runga ki a matau
ki a ana tamariki, ki te whakatau ki nga
ope tangihanga, ki nga ope manuhiri, ki nga
hui, ko ia anake te matamua mo nga kupu
o nga whakatau manuhiri me nga kupu mo
roto i nga hui. A, ko ia hoki tetahi o nga
pou o tenei taonga o te whakapono ki a Ihu
Karaiti. E hoa ma, koia tenei nga take i
nui ai te pouri ki a matau ki ona whanaunga,
tera atu te nuinga o ana painga. Kaati me
mutu i konei, kua moe hoki ia ki te urupa i
moe ai ona matua me ona tuakana, me te
iwi nui tonu.
Ki a ora koutou.
Na ta koutou mokai.
Na T. Te Orihau.
Ruatahuna.
20th, 1901.
Ki a Purakau Maika Etita o te "Puke Ki
Hikurangi" e pa tena koe, te mahi maina i
to tatau taonga i a te "Puke" heoi te mihi.
Mau e uta atu aku kupu ruarua ki a te
"Puke" hei kawenga mana ki nga pito e
wha o to tatau motu, ara, o Aotearoa me te
Waipounamu, ka whakahuatia i raro iho nei.
Tenei tetahi parekura nui whakaharahara
kua pa ki te rohe potae o Tuhoe, ara ki nga
tangata o Ruatahuna, o te kainga e kiia nei
kai konei te kura, e ai ki te korero a nga
kaumatua, heoi tena. Ka tae mai te wha-
kahau a te Kawana, kia mahia te rori e ha-
ere ana i roto o te rohe potae o Tuhoe, ka
haere atu a Taiwera ki te whakarite mahi
he mahi karawata te mahi i rite i a raua ko
te Pakeha," ka haere tana maapu ki te mahi
tokorima katoa ratau ; ka mahi taua maapu
he nui te kaha o nga tangata ki te mahi, ka
tae ki te ra hei otinga mo ta ratau mahi,
akuanei he papa kohatu te wahi i toe ; katahi
ka ki atu nga mea tokorua ma maua te papa
kohatu e waahi ki te paura, ka whakaae atu
nga hoa, katahi ka karohia e nga tangata
nei te rua kaore i hohonu, i taua ra ka moe
te maapu nei, akuanei i moe maharahara
tonu nga tangata nei, i te po tonu ka haere
nga tangata nei ki te naahi, ka kari ano i
ta raua rua, he nui te roa o te karinga ka
hohonu; katahi ka purua he paura ki tonu
a roto i te paura, katahi ka ki atu tetahi o
nga tangata nei kia tere te puru, kaore i roa
kua ki i nga whakapuru, katahi ka tahuna
te wiki ka oma nga tangata nei, tawhiti noa
atu te omanga katahi ka tiaki kaore i paku,
ka hoki mai nga tangata nei ki te taha o te
rua, katahi ka ki ata tetahi ka mate taua,
ka ki atu tetahi kaore taua e mate, kai te
mohio ahau, he roa ta raua tautohe ka ki
atu te mohio ra, me haere atu koe ki te tiki
wai, ka haere te boa ka tae ki te wai ku
maungia mai te wai; katahi ka ki atu te
mohio ra me mau koe i te hama ka whakaae
atu tetahi, he nui atu te mataku o tetahi o
nga tangata nei. ka mau te mohio ra i te
tirira poto nei taua maitai, ka patua e te
kai mahi o te haina ; ko ta raua mea e tango
ana i nga paura, ka raa ringitanga ki te wai
kaore i mate te ahi; tokorua ano o raua hoa
i reira, me tetahi ruruhi ano i reira, ko to
ratau rangatira kai tetahi kainga, ka patu
nga tangata nei ; Tahi ka paku noa te mea
nei kaore i a rikarika te tangi, katahi ka rere
te hama i roto i te ringa me te tirira i roto
i te ringa o te hoa, ka rere ake nga kohatu
me nga kirikiri ki o raua kanohi, ka whati
te ringa o tetahi, ka rere atu nga mea toko-
rua ki te hopu i nga mea kua hinga ka haria
ki te wai, e rua nga poro o te ringa o tetahi;
ko nga kaanataraka katoa tureiti katoa, Ua
amohia nga tupapaku nei. Ka hai katoa
nga tangata ki te kainga Maori, ka tangi ki
te totatatanga te mate o etahi o ratau. ka
tae mai te rangatira Pakeha ka ketekete te
Pakeha nei, katahi ka ki atu. Me mau nga
tupapaku nei ki Rotorua, ka ta a Mihaka
kaore ia e pai. Me waiho nga raruraru
Maori i te kainga Maori, ana he atu, ana
tika atu koia tera, ka ta. E tautoko ana
ahau i ta Mihaka, no te mea kaore tatau te
iwi Maori e hiahia kia ruihi atu etahi wahi
o tatau i te Pakeha, ka paahitia ki ta raua.
Heoi ano.
Na Hemopo Te Umuariki.
NGA HOIA MAORI O WAIRARAPA.
Tarawera. Hune 5th 1901.
Kia T. Renata e hoa tena ra koe, e mahi
maina i to tatau taonga kia ora tonu koe,
otira koutou katoa.
May the creator of all things that live in
the face of the Earth bestow his blessing
upon you, and all your friend in the Borough
of Greytown.
Kia ora koutou ; he whakaata aim tenei ki
a koe i te aitua i pa kia matau, ara, i te ma-
tenga o matau hoiho, i to matau haerenga
mai i Mohaka ki Tarawera nei, ko to matau
hoiho tuatahi i mate no te Waari witinitara,
' ara, kai te mohio koe ki taua hoiho kia Dead
shot no Morehu tenei hoiho, koia nei te hoi-
ho i tino kaha rawa te ki mai a Morehu kia
pai te tiaki, kaua hei kaha te whakaomaoma.
Kaati kaore matau i kaha te haere mai, i
Mohaka tae noa mai ki Tarawera nei, i ata
haere tonu mai matau, i Mohaka tae noa mai
ki tenei waahi e tuhi atu nei matau ki a koe.
Kaati i tenei takiwa e tuhi atu nei au, kua
mate e toru o matau hoiho, kotahi no te Ao
Ngatuere, kotahi no nga hoia o Otaki, kai te
mohio koe ki hoiho o te Ao Natuere, kia Ka-
imata, kanui te matemate o matau hoiho, ko
Jessie kamu tona mate, kaore ano i kai i te-
nei ra, me te hoiho hoki o K?ete Namana.
Kia ora. Na to pononga aroha.
Teewe Pahira.
Hon. Sec. to the Wairarapa Mounted
Rifles.
WAEA MAI A TAMAHAU.
Kua tae mai te waea a Tamahau kia te
Wairata raua ko Raukura, e mea ana; tona
waea:— E toru ano aku hoiho i tae ora mai
ki Rotorua nei, ko Pita, ko te Waikaha, ko
Arete, ka mutu tonu nga mea i tae mai; ko
te Orukoroheke, ko Nuku, ko Teihi, nga mea
kai te huarahi e tu mate ana; ko Raukura
ko Dead-shot, ko Taimona, ko Tiaki, ko
Deer-foot, nga mea kua tino mate rawa atu.
Ko enei hoiho katoa e whakahuatia nei
nga Ingoa i runga ake nei, no Tamahau ake
ratau ko ona wahine. Kaati i runga i te
wkakaaro nui o Tamahau ki te hapai i tenei
tikanga nui kua horapa nei ki runga i te Iwi
ara te mahi hoia, heoi taana he awhina tonu
i nga tamariki e haere ana i runga i tera hu- .
arahi, no reira i tukua ai e ia nga hoiho kua
kiia ake ra, ki te ropa hoia maori o Wairara-
pa i te haerenga ki Rotoruo, kaati na te
aitua noa i tupono mai ki nga hoiho nei, ao
reira kaore e taea te pewhea, kai te mohiotia
ano hoki, he aitua kai nga waahi katoa o te-
nei ao.
TE RONGO O MURI.
Ko te rongo o muri mo te ropu hoia maori
o Wairarapa, ara e mea ana te waea mai:—
Kua tae ratau ki Rotorua, ko nga hoiho
katoa o to ratau ropu kua mate ki te huarahi
15, ko nga tino hoiho papai tonu hoki o to
ratau ropu. Engari ko te take i mate ai aua
hoiho kaore i whakaaturia mai, ko te wha-.
kaaro noa ake he inumanga wai te take i
mate ai o ratau hoiho ; ina hoki i te whaka-
whitianga tuatahi o te awa o Waiponga, i
raro mai o te au pikitanga o Tarawera, e rua
marero te tawhiti mai i te taone, ka mate e-
tahi o nga tino hoiho o taua ropu, i muri
tata tonu iho o te inumanga o nga hoiho i
taua wai, kaati ko nga tangata e haere auau
ana ma taua huarahi me nga kooti hoki, kua
mohio noa iho ratau, a, kua taunga hoki o I
ratau hoiho ki te inu i nga wai o taua huara- I
hi, ko nga tangata mohio hoki, whakata ra- B
wa ai i te tuatahi, katahi ano ka whakawhi- I
ti i taua awa. No reira kanui te pouri o nga I
Maori mo te paanga o tenei aitua kia" ratau, I
otira era ano te Kawanatanga e tahui ki te I
whakaea i tenei aitua kua tupono nei ki nga I
Maori, ko te ki a nga Nupepa Pakeha mo
nga hoiho 15 kua mate nei, e £20 te moni a
te Kawanatanga mo te mea kotahi, hei utu
ki nga tangata nana aua hoiho.
E whakaatu ana ahau ki nga kai-titiro o
te "Puke" e haere ana ou ki Poneke a te
mane e heke iho nei, kia kite i te mokopua a
to Kuini e haere mai nei.
T. Renata.
MO TE TAU 1901. I
Ko nga ra enei hei putanga atu mo te Pepa,
i roto i te marama, a, pau noa tenei tau, ko
nga ra hei taenga atu ki o koutou Kainga
kaore te "Puke" e mohio, engari te poohita-
nga atu i konei, e mohiotia ana, koia e whai
ake nei:—
Maehe Paraire 15 Ki te Hatarei 3O
Aperira Mane 15 Ki te Turei 3O
Mei Weneaei 15 Ki te Paraire 31
Hune Hatarei 15 Ki te Hatarei 29
Hurae Mane 15 Ki te Wenerei 31
Akuhata Taite 15 Ki te Hatarei 31
Hepetema Hatarei 15 Ki te Mane 38
Oketopa Turei 15 Iu te Taite 31
Noema Paraire 15 Ki te Hatarei 3O I
Tihema Hatarei 14 . Ki te Turei 31 I
Hanuere Wenerei 15 Ki te Paraire 3O I
Pepuere Hatarei 15 Ki te Paraire 21 I
TAUIRA POTO.
ONGA TURE OTENEI PEPA.
(TURE 1.)
Ko te utu mo te Pepa o "Te Puke Ki Hi-
kurangi" i te tau 10/ hereni.
(TURE 2)
Ki te tono mai i te Nupepa, me penei te a-
hua o te Ingoa ki waho o te kawa. I
Ki Te Etita. 1
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20
•Greytown Wairarapa.
(TURE 8.)
Ki te tuku moni mai koutou, ko te Tauira
ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota
Poutapeta anake.
(TUKE 4.)
E rua putanga o te Pepa-i roto i te marama. 1
(TURE 5.) • I
Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu I
ana ki te tangata, me tuku mai te moni. 1
Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi."
Printed and Published by T. RENATA
under the Authority of H. T. MAHUPUKU at
his Registered Office Victoria:street, Grey-
town North Wairarapa.