|
loading...|
|
Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 5, Number 23. 27 September 1904 |
Commentary|
|
1 1 |
▲back to top |
[NAMA 23.] WAIRARAPA HEPETEMA HATAREI 17 1904, [TAU TUARIMA.]
TE PUKE KI HIKURANGI .
[PUTEA]
Whitiwhiti ora, Whitiwhiti ora ki tai ao, ki
te uru ora o Taane te wai ora, ki tenei tama
nau e Taane, ka ea ki runga, he tipua be ta-
whito, he ioio nai, he ioio roa, ki te uru o
tenei tama nau e Taane, ko te ueue tawhito
ko te ue ue tipua ko te ueue Atua nau e Ta-
ane, te Wananga a Rangi ki tenei tauia nau
e Taane uru ora e i.
Tenei e nga iwi, e nga hapu, e nga taane,
e nga wahine, e nga tai-tama e nga tai-ta-
maahine o nga motu e rua nei, ka mihia ta-
urangitia atu koutou i te wa mamao, i tua
o nga pae Maunga, me nga tuatea o nga mo-
ana e tau arai nei ia koutou i ena marae o
tatau, me matau i enei marae o tatau, te ki-
te atu matau ia koutou i kona, te kite mai
koutou ia matau i konei, ko te hinengaro i
roto ia koutou ia matau, e takare ana i te ao
i te po, ki te tuku i te mihi aroha o tatau
tetahi ki tetahi, ano he tuakana he teina i
roto i te whakaaro kotahi, heoi kia ora tatau
i roto i te tini o nga manaakitanga katoa a
to tatau Atua, a to tatau Ariki a Ihu Karai-
ti, e whangai nei ia tatau i te ao i te po, kia
ora kia ora tatau katoa.
Tenei te oha a to koutoutipuna, a to
koutou mataa, a to koutou tuakana, a to
koutou taina, ka whakaputaia ki waho o te
whare aitua, ka tukua atu e matua kia haere
atu ki nga,tini.marae o nga morehu a aitua,
mihi haere ai kia koutou i kona, kia matau
i konei, ki nga haerenga o Tamahau o To-
moana ratau ko o raua hoa rangatira, wha-
kariterite o nga iwi o nga hapu o nga motu
e rua nei, ko tana pikaunga hei haringa atu
ki o koutou marae koia tenei:—
(1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki
nga iwi me nga hapu, me nga tangata taane
wahine hoki, ma koutou e powhiri mai ia ki
o koutou marae, i a ia e haere ana ki te wha-
kamanawa haere kia koutou, ki nga morehu
a aitua i mahue ake ki te ao nei, a, ma kou-
tou e nga iwi e nga hapu, e hoatu nga tohu
o te pai o te aroha ki to tatau taonga, ka tu-
kua atu na kia koutou.
(2.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
onga e homai ana e nga Pihopa, e nga mi-
nita o nga Hahi katoa hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato, hei arahi i nga iwi i nga
hapu o nga motu e rua nei.
(3.) Ka manaakitia ete "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau, ki nga whakahae-
re e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga, e pata mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
(4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki
te whakamarama i nga ahuatanga e puta
mai ai he matauranga nui ki nga mahi ahu
whenua, e puta mai ai he ora mo te iwi, me
te hapu, me a tatau tamariki me a tatau
mokopuna i tenei ao.
(5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau hei
painga, hei oranga mo nga iwi me nga hapu
o nga motu e rua nei, i roto i nga mahi mo
nga ture Kaunihera whenua, Poari whenua,
Kaunihera marae, komiti marae ranei.
(6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau, ma-
rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata,
nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
wai pai, i nga kahu tika, i nga rongoa pai
tika ki nga tu mute katoa.
(7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu e tu mai nei i Poneke, hei ako i te iwi i
nga hapu kia mohio ki te ahua o ia ture o ia
ture, me toua pai me tona kino, me nga ma-
hi e pai ai aua ture e kino ai ranei aua ture.
(8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi toa, Parakimete,
naahi Kaata, Paki, Kooti, Humeke, Teera
kahu-taane wahine hoki, Teera Meke, hani-
hi, nae era atu tu mahi katoa e puta mai ai he
painga ki te iwi ki nga napu, ki nga tangata
hoki, engari he utua inihi mo enei tu panui.
(9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga tangata matau ki te
korero pukapuka Paheha, Nupepa Pakeha
ranei, kia whakaturia hei painga hei whaka-
marama i nga iwi i nga hapu i nga tangata,
ki nga whakahaere a nga iwi me nga hapu
Pakeha o le ao, e puta mai ai he mataura-
nga kia tatau, ki nga iwi me nga hapa
Maori.
(10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae katoa e-powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o nga
whare Wananga Maori o nga tipuna iho, o
te hono i wairua, o tawhiti pamamao, o ta-
whiti nui o Hawaiki, tao mai ki Aotearoa
nei me ona whakatipuranga katoa tae noa
mai nei kia tatau, hei whakaako hei tohu-
tohu ki nga mea tika, ki nga mea pai e puta
mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau
uri katoa.
(11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga tuku mai a nga tangata e pa ana ki o
tatau aitua, me o tatau marenatanga me nga
whanautanga tamariki, me nga mahuetanga
taane, wahine ranei, me nga wetekanga ture
marena, me era atu tu korero katoa e pa ana
ki nga take penei.
(12.) Na i tenei haerenga atu o te "Pa-
ke" i te 17 o nga ra o Hepetema nei, ki te
toro haere, ki te whakamanawa haere, ki te
uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, o
ia tangata taane me nga wahine, ki te kimi-
kimi utanga haere mo to koutou maunga
tapu, i puputia ai nga morehu, kia kaha
koutou e nga iwi e nga hapu e nga tangata-
ki te homai utanga hei pikau maku, ki o
koutou marae, ko te whangai moku i te tau,
kotahi tekau hereni, kia kaha te whangai i
au, ma tae atu au ki o koutou marae, aha-
koa ki mai koutou he porangi ta koutou
mokai e pai ana, he whakatauaki ano tona,
"he ihu kuri he tangata haere" koia ta kou-
tou mokai ka kimikimi haere i nga konga-
konga i ngahoro iho i o koutou kainga, he
|
|
2 2 |
▲back to top |
[NAMA 28 O TE TAU 5.] TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATAREI 17,1904. [Wharangi No. 2
pupuri mai i te manawa ka nguha ki te ara.
Kua whakamaramatia e to koutou taonga i
enei putanga ka hori nei, nga Patuwatawata
mo to koutou taonga, kaati ko i ana tonu te
kaupapa hei tirohanga iho ma koutou, tae
noa ki nga tangata i kowhiria hei whaka-
haere i nga tika mo te "Puke". Heoi e tu-
pono mai te whakaaro pono i roto i te hine-
ngaro ki te oha a to koutou whanaunga,
homai o koutou ingoa tono pepa o te "Puke
Ki Hikurangi," me a koutou panui e hiahia
ai koutou hei pikaunga ma to koutou mau-
nga tapu, hei matakitaki iho ma nga tini
tangata o nga marae o Aotearoa me te Wai-
pounamu, haunga ia nga mea kei roto i etahi
o tatau taonga, ara, ia to Matuhi raua ko te
Pipiwharauroa, no konei e nga iwi e nga
wehewehenga hapu o roto, kia kaha kia ka-
kama, koi rokohia mai tatau e nga tai a
Ruatapu, e pokaikaha noa iho ana i te pae-
nga o te maara, a, i roto ranei i to ururua i
to whakaaro kore, no reira haere mai e piki
ki runga i to tihi o to koutou maunga hei
taanga manawa mo tatau.
Kaati kua whakaaro hoki to koutou ko-
miti o te "Puke" kia inoi ata ratau ki nga
Tiamana Kaunihera me nga Timuaki Komi-
ti o roto o nga rohe Kaunihera o nga motu
e rua noi, kia tautoko mai koutou i to tatau
"Puke" te oha a to koutou hoa whanaunga,
kua wehe atu ra ki te po-tangotango, ki te
po-tiwhatu-ai-kerekere te whaia. 1 te mea
kua whakahuatia koutou ki runga ki nga
turanga kua kiia ako nei, kia kaha ki te inoi
ki nga tangata taane, wahine, tamariki o ro-
to to tatau hapu i roto io tatau rohe Kauni-
hera, kia uta mai i o ratau whakaaro ki ru-
nga ki to tatau maunga, ara, o koutou
whakaaro e kitea iho anu e te hinengaro e
pono ana, e tika ana, koi ara hei matua-a-
iwi haerenga mo te iwi ki runga ki to tika,
me te pono i roto i enei ra, koia i hihiko
ake ai te whakaaro ki te hapai i enei kupu,
kia wawe te iwi to takatu i roto i tona koha-
nga, ki te titiro i to tika i to hee, i te ora i te
mate. Koi rokohia tatau a nga poo a Wha-
karuaimoko potiki, a Papa raua ko Rangi.
Kia kaha mai koutou ki te whakawhaiti
mai i nga tangata kei waho e taka ana, no
konei kia uaua ma nga tangata taane, wahi-
ne, tamariki ranei, e hiahia aua ki te tono
popa, e tuku mai o ratau ingoa me nga ingo-
a o ratau kainga tuturu, me nga Poutapeta
hoki e patata ana ki o ratau kainga, a, kia
noho tumanako i roto i o koutou whakaaro
rangatira tenei panui.
Na, e nga iwi me nga hapu, tenei te oha
a o koutou tipuna, a o koutoua matua, ka
tukua atu ki o koutou marae, me nga pikau-
nga i utaia atu ai ki runga Ui a ia, ma kou-
tou e titiro iho e maro ana . ata waiho ake
ena, engari kohikohia i nga mea e ngohe-
ngohe ana. I te mea kua mate to koutou
whanaunga te tangata nana tatau i whaka-
huihui i nga ra ka taha ki tua, mahue iho
nei ko te iwi ki muri nei pokai-kaha noa iho
ai, he mea tika ano kia rapu tatau te iwi i
runga i te ngakau mamae, me te patuki me
kore e uakina kia tatau nga tatau o te tika
me te Honore, ia tatau e haereere nei i roto
i te atarangi o Le mate i tenei ao. Katahi
ano hoki te ngakau ka oho ake i roto i te po-
uri ki te maramatanga, ka tatu hoki te wha-
kaaro kia tukua atu a te "Puke" kia haere
atu ki te tutoro haere i ona tauranga iho o
mua, koia ka utaina atu nei ki runga kia ia,
ko te whakatuwheratanga i nga whakaaro
me nga mahi e tika ana hei utanga mai ma
nga iwi me nga hapu o runga i nga motu e
rua nei, kua tuhia i runga ake nei. 1 te
mea kua watea a te "Puke" ki te pikau i
nga utanga katoa e hiahiatia ana e te tanga-
ta hei pikau ma te ''Puke" engari ko nga
kupu taunu, korero kino, ngautuara, e kore
ena e utaina ki runga ki to koutou maunga,
no reira kia tupato ano koutou te uta mai i
nga taonga pera ki runga ki to koutou mau-
nga. Hei nga taonga anake e puta ana te
kakara ki te katoa o te ihu o te tangata, kia
whai ai te tangata i te kakara pai, ka haere
ki te kimi haere hei taonga mona, kei pouri
mai mo enei kupu kia koutou.
Ka whakamaramatia i konei te ture tuai-
wa o te "Puke" e ki ra i roto i taua ture:—
Ko nga tangata kua whakatuna e to ko-
miti hei whakahaere mai i nga tika mo te
"Puke." Ko Pahira Anaru mo te rohe o
Rongokako puta noa ona rohe katoa. Ko
Ihaia Hutana mo te rohe o Tamatea puta
noa ona rohe katoa. Mo era atu takiwa o
runga i te motu nei, ina nga Tiamana o nga
Kaunihera e tono nga tangata e nama ana
kia te "Puke."
No reira ahau to Etita o te "Puke Ki Hi-
kurangi" ka ata inoi atu ki nga Tiamana o
nga Kaunihera o runga i nga motu nei, i
runga ano i te whakahau a te komiti o te
"Puke" ki au, kia inoi atu au ki nga Tiama-
na o nga Kaunihera, kia tonoa e ratau nga
moni a nga tangata e nama ana kia te "Pu-
ke" o enei tau ka taha nei ki muri. Maku
ma te Etita e tuku atu te kaute a ia tangata
a ia tangata, ki nga Tiamana o nga Kauni-
hera, a, ma ratau e tuku ki nga Tiamana o
nga komiti marae o roto i o ratau takiwa, ma
ratau e whakahaere mai taua take kua tuhia
ake nei. Kaati ina whakaaetia mai e nga
Tiamana o runga i nga motu nei tenei inoi a
te "Puke," ma ratau o whakaatu mai ki te
Etita o te "Puke" kia marama ai te tuku-
nga atu i nga kaute o nga tangata ki ia Tia-
mana ki ia Tiamana o nga Kaunihera, me
nga pukapuka Rehiiti hoki.
Heoi e tino koa ana te ngakau, ina kite
iho koutou i tenei panui, ka tuku mai i ta
koutou whakaaetanga ki te whakahaere i te-
nei take, a, i ta koutou whakakorenga ranei.
Heoi kia ora koutou katoa.
E rua nga putanga mo tenei whakaupoko.
"Te Puke Ki Hikurangi."
HE MIHI MO TAMAHAU.
Pariroa.
Akuhata 22 1904
Ki nga kai tuku korero o te "Puke ki Hi-
kuranga" tena ra koutou, nga morehu ora-
nga ake o roto o Wairarapa, e nui ana toku
pouri iho me toku aroha iho, ki te ahua o to
tatau hoa o Tamahau Mahupuku, i roto i te
pepa o te ''Puke Ki Hikurangi," ahakoa kua
mate atu tona tinana, e rite ana te ahuata-
nga kua ora mai ano ia. Ina ra kua panui
haere a te "Puke" me te ahua o Tamahau o
tona oranga ano, me te mea ano ko ona ra
ano o tona oranga, heoi ena kupu.
haere mai e Tamahau, haere wairua mai
ki roto ki to whare ki Taiporohenui, i tae
wairua mai ano hoki to tamaiti a Henare
Tomoana ki roto ki Taiporohenui, na o ko-
rua hoa i maa mai te ahua o Tomoana, me
te ahua o Meiha Keepa, na nga rangatira o
N'Kahungunu, me nga rangatira o te Tai-
rawhiti, me nga rangatira o te Tai-hauauru
nei i mau mai ki roto ki Taiporohenui, ki
konei mihia ai e o raua iwi.
Kaati tenei taku tangi mo koutou, ara, mo
u e Tamahau :—
Tera a te pukohu e i, tau hero pu ana te
tara ki te maunga tirotiro kau au ei, kei hea
ra e, o mahi e tiki e i, o mahi e tiki te hora
o te paura puhia mai ra, i to tama e i, e kore
tabu Ipo e hei 1d te kahu maori, me whaka-
puta koe ra e, me whakaputa koe te kahu o
te Kuini, te huia i Hikurangi e i, te Toroa i
te moana kia pai atu koe te haere ki raro ra,
kia powhiri mai kai o matua, kia noho mai
e i runga o te Atamira ki ahau, i te pu o te
Ture e i, hei nui mo te tau e-e-i.
Heoi kua kite iho au i te Whakapapa o
Tamahau, o te tahuhu mai ia Tamatea, te
waka ko Taakitimu, ae.
Kua kite iho au i te Whakapapa o Tama-
hau, o te tahuhu tuai ia Turi, te waka ko
Aotearoa. Ae, ko to tatau nei whanaunga-
tanga ra tenei heoi.
E whakapai ana au ma nga Tiamana o
nga Kaunihera o nga takiwa o Aotearoa, e
kohi nga moni a te "Puke Ki Hikurangi"
engari ma te Etita o te "Puke Ki Hikura-
ngi" e tuku nga ingoa o nga tangata, e na-
ma ana ki te pepa i te tau—heoi ma te Tia-
mana e tuku to Hamene ki taua tangata, kia
utua mai taua tekau hereni i te tau. Ma te
Tiamana o ia Kaunihera o tuku ki te Etita
o te "Puke Ki Hikurangi" taua moni. Heoi
e pa ma, e kui ma, e tama ma, whaia nga
whakahaere a to tatau kaumatua a Tamahau.
Heoi noho mai i tena waahi, ma te Atua
tatau e tiaki, kia ora. Na to koutou hoa.
Tutange Waionui.
Kai-tohutohu o Taranaki Kaunihera.
HE MIHI MO TAMAHAU.
Ki to Etita o "Puke Ki Hikurangi" e hoa
tena koe, me o boa mahi i te taonga a to
koutou matua, tipuna, i waiho ake ai hei ta-
onga rao te hunga ora i te ao nei.
Utaina atu aku mihi ki runga i to tatau
taonga, ka rua ona putanga mai me te wha-
kamiharo o toku ngakau mo Tamahau wai-
rua, e kawekawea haeretia nei e te "Puke"
kiia marae kiia marae, tae mai hoki ki Pare-
nako nei. No taku huakanga ake i toku pe-
pa, ko Tamahau wairua e noho ana i roto,
ka tangi matau ko aku tamariki, koia nei
taku tangi ka tuhia iho nei e au ki raro nei.
Kaore te aroha ia au e hau awhi kau au
ki te Puke i Hikuranga, koi kii e te ngakau
hoki mai e au nei ki te ao, he whakarehunga e
ka whiria aku mahara e, ka tu au i te tohu
hei aha nga mahi i waiho iho nei e tua nui
rawa e, taku nei haere e te tai ki Kehemane
kia Tamahau e, naku i huri atu e ka wehe te
aroha, ka rumakina ki waho he wai kai aku
kamo te utu noa i-i.
Kia ora a te Waira ta raua ko Raukura,
me te iwi, nga tirohanga konohi o Tamahau
heoi.
Te Hamaiwaho.
NGA WHAKAPAPA O KERERU.
Ruatoki.
Kia Niniwa tena koe me te iwi, i raro i te
atawhai a te Ariki i runga rawa.
Tenei to pukapuka kua tae mai kia au, e
whakaatu mai ana tera a Kereru e mauria e
koe ki Poneke kia mahia. Tena koe me te
nui rawa o tou aroha ki to tatau kaumatua,
tenei hoki maua ko Tutakangahau, kei te
tatari kia tae mai te tangata mahi ahua, ka
tuku ai ahau i te kaari o Tamahau kia mahia,
ko Tomoana ka tukua atu kia mahia. Te-
nei o tatau kaumatua te noho nei i te noha-
nga o to raua hoa o Kereru.
|
|
3 3 |
▲back to top |
[NAMA 23 o TE TAO 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATARE! 17,1904. Wharangi No. 3
Numia Kereru.
Ka tuhia iho o aa etahi o nga Whakapapa
) Kereru ki raro iho nei:—
Ko Kahungunu ia Rongomaiwahine.
" Kahukuranui ia Ruatapuwahine.
Rongomaitara ia Tumaroroirangi.
" Te Aonui ia Paikuha.
" Hinetekawa.
" Hineteata ia Makoro.
" Kotore ia Hinemanuhiri.
Hinepehinga ia Teaokuratawhiti.
" Tapuae ia Terauhina.
Whenna ia Kahara.
" Wharepapa ia Haumakawe.
Tutekapiti ia Kura.
Tipu ia Kauki.
Tahiri ia Kutia.
" Kauki ia Kurawetewete.
'; Tihi ia Kokamutu.
'• Tamahore ia Tomoa.
" Pahitaua ia Takoto.
" Rangiwhakahaerea ia Teruakariata.
" Kereru tenei.
I moe ano a Kotore ia Moeroto.
Ko Kauki ia Tipu.
" Ahukawa.
" Tamataipunoa ia Tauhei.
' Tawhiwhi ia Ruawahine.
' Hinepua.
' Tamateahirau.
' Tutakanaae.
' Tureia.
' Terauhina ia Tapuae.
' Haene.
" Rongoiri.
Ruariki.
" Pouwharekura.
" Ruatapui.
" Kahuturi.
" Turumakina.
Tutokamaiwaho.
" Hinetekawa.
" Hineteata ia Makoro.
" Kotore ia Moeroto.
" Kauki.
Na Turumakina ano.
Ko Marotauira.
" Hinemuturangi.
" Rakaihakeke.
'' Teokuratawhiti.
" Tapuae ia Terauhina.
" Whenua ia Kahara.
" Wharepapa ia Haumakawe.
" Tutekapiti ia Kura.
" Tipi ia Kauki.
" Tahiri ia Kutia.
" Kauki ia Kurawetewete.
" Tihi ia Kokamutu.
Tamahere ie Temoaturangatahi.
" Pahitaua ia Takoto.
" Rangiwhakahaerea ia Teruakariata.
" Kereru.
Ko Toroa ia Puhaunui.
" Ruaihona.
Tetahinga-o-te-ra.
" Awanuiarangi ia Uiraroa.
Rongotangiawa ia Terahikoia
" Rongokarae ia Tawhiwhi.
i: Tamatokoao.
" Tearairehe.
" Patumaunga ia Maitunui.
" Manohunuku.
" Terangimehatu ia Takiwai.
;- Tuaenga ia Tupurangi.
" Matenga ia Tewehinga.
" Takoto ia Pahitana.
': Rangiwhakahaerea ia Teruakariata.
': Kereru.
Ko Toroa.
" Ruaihona.
Tetahingaotera
Rongotangiawa.
Irapeke.
Awatope ia Puhiawe.
Iranui.
Ahukawa.
Tamataipunoa ia Tauhei.
Mahaki.
Ihu.
Taupara.
Whakaauika.
Hineuru ia Teikawhaingata.
Kereru.
Tamatekapua.
Kahumatamomoe.
" Takotomoetahanga.
" Uenuku.
" Rangitihi.
" Tuhourangi.
" Maruahangaroa.
Tuterakura.
" Marotauia.
" Hinemuturangi.
" Rakaihakeke.
" Teaokuratawhiti.
" Tapuae ia Terauhina.
Whenua.
Kua puta tena.
" Tuhourangi ia Rongomaipapa.
" Tutanekai.
'• Tunohopu.
" Hinetai.
" Tetahari.
'• Tamahere.
Pahitaua.
" Rangiwhakahaerea.
" Kereru.
Ko Porourangi.
Ueroa.
" Ruapani.
" Houa.
" Haua.
" Taihara.
|
|
4 4 |
▲back to top |
NAMA 23 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI. HEPETEMA HATAREI 17,1904. Wharangi No. 4
Ngatuere Tawhirimatea
Tomoana
Hoone
Henare Parata
Ngaati-Moe
Ngaati Kahungunu
H. T. Rangitakaiwaho
Kaihoata
Heuheu Tukino
Anahera
Tamahau
P. A. Harawira
HE RETA MIHI
Mangawhio
|
|
5 5 |
▲back to top |
[NAMA 23 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATAREI 17,1904. Wharangi No. 5
whi, i moe ra i a Ruawahine. Kaore ne ta-
ngata hei whakahe mo tena, no maua tuturu
ake tena ko Tamahau, kua tukua atu tena e
au kia Niniwa. Kia manawanui tatau katoa
me te karanga a-wairua atu ki to tatau matua
i te rangi kia whakaorangia tatau i enei po-
uri kino.
N. W. Te Ata.
Greytown.
Hepetema 13th. 1904.
Kua kawea mai e ahau a Ihaka Kuaha ki
te Ohipera o Kereitaone nei, i runga i tooku
mohiotanga ki tona mate, otira me whaka-
marama ake, ka naku atu i te tau i naianei
e mahi ana te takuta o Paetumokai (Feather-
ston) i to tatau matua tipuna hoki, ko te
kupu a taua takuta, ko te mate o Ihaka he
mate kaumatua, kaati nui atu te kaha o te
kaumatua nei, kotahi haerenga mai i te wiki
kia kite te takata i tona tinana, e rua hae-
renga i te wiki i etahi wiki, a taka noa tenei
tau ka hori nei, i runga i tenei kaha o to ta-
tau matua, me te kitea atu tona ahua e heke
tonu atu aua ki te he> no konei rawa ka
whakamutua e au tana haere ki te takuta,
kaati koia nei te take i kore ai au e whakaae
ki te kupu a ona tamariki, kia riro ia ratau
ki te Rawhiti, ara., ki te Mahia Nukutaurua
otira i runga ano i te taenga mai o te aroha
ki te kaumatua nei, hiahia tonu ato kia hae-
re ia ki te Rawhiti, kaati koia tenei i ranga
ake nei te take, heoi, no tera marama nei ka
kitea e au te mate o te kaumatua nei, tera
ke ia kai roto i te riu e puku ake ana, ka ka-
wea mai nei e au ki te Ohipera nei, i tenei
tau me te haawhe ka hori nei, kore rawa i
kitea e tera takuta te mate o to koutou wha-
naunga, kaati i tenei ata ka tirohia s tenei
takuta, heoi kua tika ki taaku he tauma kai
runga i te ate e tipu ana. Heoi e te iwi e
nga tuakana e nga matua, ka mohio mai
koutou kaore tera waahi e ahei kia tapa-
hia, tetahi ko nga toto o tona tinana e kore
o kaha ki te whakamoe, ki to peratia mate
tonu atu, heoi ra ma te Atua tatau e tiaki,
ka waiho tonu e au te kaumatua nei i konei.
Te Ama-o-te-rangi.
HE MIHI MO TE KAWANA.
Kaore i taro iho kua heke iho te Kawana
i runga i tona Kaipuke, a kua patu te Peene
i te "Ma te Atua e tiaki te Kiingi" ka hikoi
mai te Kawana ki uta ki te tua-whenua, ka
tu atu te Pirimia ki te powhiri, ka ki atu ia
e pirangi aua ahau ki ta karanga ia koe kia
haere mai ki to iwi ora, ka tumanako matau
ki te whakahari i tou ngakau i te wa e noho
ai koe i konei, nau hoki i mau mai te aroha
o to tatau Kiingi kia matau e noho atu nei i
tenei whenua pai a te Atua, a ka ki tonu
atu ahau i konei, kanui te hari o matau nga-
kau e noho atu nei i tenei Koroni, mo taua
aroha o te Kiingi i mauria mai nei e koe, a,
ka ki atu ano ahau i runga i te mana o te
iwi o tenei Koroni, ka whakapau matau i o
matau kaha, ki te mahi i nga mahi katoa,
kia mama ai kia hari ai hoki tou ngakau i te
wa e noho ai koe i konei."
Ka tu atu te Kawana ka ki ia.
"Ehara tenei i te wa mo te korero roa,
engari ka whakawhetai atu ahau kia koe
mo te karanga kia ahau, a mo o korero pai
hoki mo te kiingi, a mo te piri tonu hoki o
te Koroni kia ia, kaore ahau e mohio na te-
whea Minita ra i whakahau kia ua iho te
rangi nei, engari kua rongo ahau, kaore rawa
i he tetahi mahi a te Kawanatanga o tenei
motu, no reira Ka mahara anau i ua mo tenei
ua mo tetahi tikanga pai, a kuanei pea te
take i ua iho ai, no te mea he Airihimana a-
hau."
Ka mutu te korero, katahi ka tino kaha
rawa iho te ua, ahakoa he nui te ua hei aha
ma te tangata. Ka eke te Kawana ki ra-
nga ki tona Kareti ka huree ano te iwi e pae
nei, ka haere tona Kareti ka whai haere atu
te Pirimia, a te Waari me etahi atu, e haere
ana ki te marae o te Poutapeta ki reira ko-
rero ai i nga korero powhiri.
Nga powhiri tuturu
I te marae o te Poutapeta nui, kua tae
noa mai a Poneke katoa ki konei tatari atu
ai kia rongo i nga korero, engari ko te he he
nui rawa note ua.
Ka tae mai te Kawana, te Pirimia, te
Mea, etahi o nga Minita me etahi atu ano.
Te pukapuka mihi o Poneke.
Ka korerotia i konei taua pukapuka ka
mutu, ka ta atu te Kawana ki te utu utu, Ua
ki atu ia:—
"E te Mea me nga Mema o te Kaunihera
o Poneke. E whakawhetai atu ana ahau ki-
a koe me nga tangata katoa e Poneke mo ta-
koutou karanga mai ki ahau me taku hoa
me Reiri Rangikete, mo to koutou piri tonu
hoki ki te Toroona, a ko toku hiahia inaianei,
me taea e ahau te whaki atu, ka rite toku
kaha ki to mahi i nga mahi pai mo to kou-
tou motu mo Niu Tireui.
Ko nga Otawhero
Ka hoatu e nga O tewhero ta ratou puka-
puka naihi, a e nenei ana nga korero:—
Ki te Kawana, te Raiti Honore Wiremu
Pai Parona Parangi kete K. C. V. O. tino Ti-
muaki o runga i te Koroni o te Kingi,
ara i Niu Tireni me ona Moutere
Mc pai mai koe kia matau e te Kawana,
(ara kia matau kua tuhi ake nei i o matau
ingoa ki raro iho nei, ara nga hunga ano o
te Peka o Nui Tireni o te Ropu o nga Ota-
whero o te Ota o te huihuinga o Maneheta-
ra,) mo ta matau mihi atu kia koe, mou
kua whaka,tuna nei hei pononga mo te Ki-
ingi, a hei Kawana mo Niu Tireni.
Ki ta matau mahara kei te mohio koe, kite
kaupapa o tenei ropu hoa, hei tiaki hei ha-
pai hoki i nga taimahatanga o nga hunga
whaimate, ngoikore hoki, a ki te whakatipu
hoki i te waimarire ki roto ki te ngakau o te
tangata, a, ki te tino whakapiri hoki i nga
hunga o taua ropu. Ahakoa e tuohu atu
ana matau ki raro ki nga Ture a to tatau Ka-
wanatanga, kaore to matau ropu e korero-
rero ana mo tenei mea mo te Ture, engari
ka ki tonu atu matau i konei ka piri tonu
matau ki te Kiingi, a ko to matau pirangi ki-
a ora tonu to tataa Kiingi hei tiaki i to tatau
Emepaea,ko Niu Tireni nei tetahi waahi o
taua Emepaea.
Ka ki atu matau i konei e te Kawana, nuku
atu i te 17,000 nga mema o to matau ropu
i roto i te Koroni o Niu Tireni, a nga moni
katoa kua kohikohia e taua ropu tae mai ki
tenei wa £427,684 „ O „ 0. A i tenei tau kua
mahue ake nei e £20,000,, O „0. I whakapa-
ua hei atawhai i nga tangata e pangia ana e
te mate, a e £3000,,O„0. I pau monga ne-
hunga tupapaku.
Ka tino Inoi matau kia tau te rangimari-
re kia koe, ki tou hoa wahine me a korua
tamariki, i te wa e noho ai koutou i Niu Ti-
reni, a kia tau hoki te ora ki Niu Tireni, ka-
toa i raro i te mana o tou Kawanatanga ki
konei.
Heoi ano na o hoa.
Na D. P. Rohipi, tino Timuaki Kereitaone
Wairarapa. A. N. Patehara, Timuaki tua-
rua J. Karehou, hekeretari. J. E. Koto-
para, kai whakahaere o nga moni.
Ka muta te utu atu a te Kawana, ka tu
atu ko te Taraweihana, ka mutu te korero
i te pukapuka a te Taraweihana, ka ta atu
ano te Kawana ki te utu atu; ka mutu.
Te Haerenga
No te taenga ki te 3 o nga haora ka haere atu
i Kerei Tiriti, huri atu ki Raumtana-ki, e 2
nga Pirihi i mua, ko nga ropu maha noatu
i muri mai, ko nga Peene ano hoki maha
noa atu, ko te Mea, me nga Kaunihera, ko
nga Minita o te whare Paremata, ko nga me-
ma o te Paremata, a, ko te Pirimia me eta-
hi atu.
I muri mai i era ko te Kareti o te Kawana
raua ko Reiri Rangikete; me tona tuahine
me Katerina Rangikete. I muri mai ko to
Ei-ti-kona a te Kawana, menga hoia eke ho-
iho o Heretaunga, me etahi ata otu hoki.
Te Oatinga i te Paremata.
Kapi tona nga waahi katoa e pamamao
ana ki te whare Paremata, kia kite ratau i
te mahi nui, ara i te whakatunga i a Roore
Rangikete hei Kawana mo Niu Tireni.
I whakaarahia he Teiti ara he paparewa
ki te kuaha o te whare Paremata hei mahi-
nga mo tana Oati. I tae atu ano etahi
maori ki reira ko nga poueru a Tamahau eta-
hi, ratau ko Niniwa i te Rangi, ko nga Mini-
ta me etahi atu tangata rangatira i tae atu
ki reira.
Whakahaerenga i te Oati.
No te 3-30 ka tae atu te Kawana ki te
whare Paremata, a ka eke atu ia ki runga ki
te Teiti ara ki te paparewa, ka tu mai a J.
F. Anaru te Karaka, ki te korero i te Ota
whakatu ia Roore Rangikete hei Kawana mo
te motu nei, ara i penei nga korero o taua
Ota:—
Komihana i paahitia i raro i te ingoa o te
Hingikete Roera, e whakatu ana i te Raiti
Honore Roore Rangikete K. G. V. O. hei
Kawana mo te Koroni o Niu Tireni me ona
Moutere ano hoki.
Eruera R me te I. Eruera te whitu i ru-
nga i te painga o te Atua o te whakakotahi-
tanga o te Kiingi o Ingarangi me Airana, a
me nga Motu katoa o taua whakakotahita-
nga i tua o te moana. Kiingi whakatu i nga
Haahi, Emepara hoki o Inia. Ki to tatau
mana e tino arohatia nei, ara ki a Wiremu
Ru Parona Rangikete, Naiti rangatira o to
tatau Ota Roera Wikitoriana, tena koe.
E whakaturia ana koe e matau, i raro i to
Komihana me te Hingikete, hei Kawana mo
Niu Tireni mo te wa e hiahiatia ana e matau,
a me whiwhi koe i nga oranga rue nga mana
o taua tuunga.
E whakamana ana e whakahau ana hoki
matau ia koe, kia whakahaerea e koe nga mea
katoa i whakatakotoria ki roto ki tetahi pu-
kapuka whakamana mou, i raro i te Hiiri o to
Whakakotahitanga o Ingarangi me Airana,
i tuhia i te 21 o nga ra o Pepueri 1879 me
etahi pukapuka ranei o muri iho.
A e tohutohu atu ana ano hoki matau i
konei, i te wa e mutu ai te Oati ia koe, ara
i te wa e tapoko ai koe ki tou tuunga, ko koe
he riiwhi mo to tatau Kautini mo Roore Ra-
newhare i whakaturia nei i raro i te mana o
Kuini Wikitoria, i te 6 o nga ra o Aperira
1897.
A no reira e whakahaerea ana e matau i ko-
nei nga Minita me nga tangata katoa e tino
piri ana e aroha ana ano hoki, o to tatau
|
|
6 6 |
▲back to top |
NAMA 23 O TE TAU 5 TE PUKE KI HIKURANGI, HEPETEMA HATEREI 17, 1904. Wharangi No. 6
Koroni, kia mahara ratau ki enei mea.
I hoatu i raro i to matau Kooti i Heinit
Tiemi i te 9 o nga ra o Maehe 1904 i roto
te tau tuawha o to tatau Kingitanga.
Te Oatitanga
Ka oti te korero i te pukapuka Komihana
ka Oatitia te Kawana, ka mutu te Oati ka tu
te Kawana ki te panui i nga Korero i tukua
mai e te Kiingi mo Niu Tireni, e ki ana ka
nui rawa te hari o te ngakau o te Kiingi
mo te piri tonu o nga tangata o Niu Tireni
1d te Toroona.
Ka mutu to korero a te Kawana ka tu atu
ano te Pirimia ki te mihi atu ki te Kawana.
I konei ka eke to Kawana ki runga ki tona
kareti, ka haere ki te whare Kawana. No te
ra o muri iho ka puta te Kahiti motuhake,
panui i te whakataunga i te Kawana.
Kanui te whakamoemiti o te Kawana ki
nga tangata, me nga hoia o Niu Tireni, a,
ku mahara hoki ia ki te tai-maha o nga mahi
mana o whakahaere.
I te po ka mahi nga Pakeha i nga mahi
ngahau, ava, whakamarama i nga wharo me
nga Tiriti, a, ka haere te Kawana i runga i
tona Kareti haere ai kia kito ia i Poneke.
He nui nga korero i mahue ki waho, no-
temea kua roa rawa enei korero e haere ana,
na te nui rawa o nga korero nunui mo te
"Puke", no reira end i waihotia ai mo tenei
wa, a, taku hiahia kauaka koutou nga ta-
ngata korero o te "Puke" e hoha mo te roa
o enei korero.
"To Puke."
Greytown.
Ki to Etita o "Te"Puke" tena ra koe, te
kai hautu o Lo waka o te iwi, e noho mai va
i o ratau marae maha, kia ora kia ora i roto
i nga ra o tenei makariri, ma te kai-hanga
koe e tiaki o awhina e whakakaha i nga wa o
to pai o te hoc, ake ake tonu atu amene, ka-
ti te mihi kia koe. Tenei ka huri atu taku
tono ki te hunga e whakahe ana ki taku pa-
nui, tae atu ki taku ngeri, e hiahia ana ahau
kia tukua mai nga whakaho ki "Te Puke,"
kia kito ahau, ko mira ahau mohio ai ka tika
ranei ka he ranei, a maku e whakamarama
kia koutou te tikanga o taku panui, notemea
kei te matau ahau ki te timatanga tao mai
hoki ki taku haka. E tama te uaue, tama
te maroro, o: ina hoki ra te tohu o te uaua na
kaara kai runga eo, ! kaati taku whakamara-
ma mo tena take. Tenei ka huri ake oku
taringa ki to whakarongo ki te hukarere e
tuku mai nei i tona aroha ki ona hapu, tae
atu ki te papa whenua e taku nei i te anu
matao ki te tinana tangata, a mamae ana
ngaringa nga waewae ki te whakatika ki ru-
nga ki te rapu oranga, hei pupuri i te wairua
kia roa atu nga ra e titiro ana ki tenei ao ra-
ruraru, kaati ake enei kupu kei ki te pepa a
te iwi, tenei nga haka hou ma nga kotiro me
nga poai.
1. Haere e taina panuitia atu e, akurongo
aitu, aipoka reira ii.
2. Kokoe anake te tau i kore ai aku iwi e,
i penei ai au te ahua i ra ii.
8. Koro ano au e hinga ki te moenga e,
ka haramai te aroha ka kai kino i ra ii.
4. Kotahi koe tama ia rohati ia e, koto
piringa mai kitaku umai ra ii.
5. Meaha rawa ra e mutu ai te aroha ei,
me whiriwhiri ake ka mutu ai ra ii.
6. E rere ra te wai o aku kamo e, ko te
rite i te aroha koromakinoi ra ii.
Ka mutu nga haka hou maku hoa pono i
roto i te aroha.
Tenei ka huri ake taku mihi me taku po-
roporoaki ki to tatau whanaunga kua riro
nei i tenei ra, ara, kia Arapere Koopu, a, he
uri ia no tatau tipuna, a he hoa tata ia no
tatau, e kai tahi ana ia, e korero tahi ana ia
me tatau i te ra i te po, ara, i nga wa katoa,
no tenei ra ka tukua atu tona tinana ki te
kopu o te whenua, o kore nei e ara ki runga
a, na tona iwi Pakeha ia i whakanui i te ma-
unga atu i a ia ki te Urupa, ava, ki tona ma-
tua kia Ngatuere Tawhirimatea Teuruotane
Piriti. Kaati he nui ana tamariki kei to ora,
me tona wahine kua noho pani i tenei ao,
Kaati ma nga whanaunga e tangi mai kia
ia, kua moe atu i te moenga roa, e kore nei e
ara mai ki runga, a kua riro i te ara o te iwi
kua mutu te mamae i tenei ao matemate,
kaati heoi kia tatau ko puna roimata i te ra
i to po, a, ka mutu ka tatari atu ki te wa mo
tatau, a, heoi te kuna nui kia ia. na Ihowa i
homai, na Ihowa i tango atu, kaati ra kia
whakapaingia te ingoa o Ihowa, ake ake A-
mene. Kia ora nga poueru i roto i to pouri
ma tenei ao tatau katoa e tiaki, e homai ho
maramatanga ki roto io koutou ngakau, heoi
ano he pao.
1. Kaore ano au i rori mo te haere, ka-
taati to rorea te roimata ed.
2. E te iwi e taku moemoea. piripiri wa-
irua mamao kaupapa ooi.
Heoi ano na to koutou hoa iti rawa, i roto
i te aroha pono.
Hineiwharikirangi.
Paetawa Hepetema 5, 1904.
Kia te "Puke" tena koe, i roto i nga ra o
te pouritanga ka hori nei ki muri, i ranga i
te ngaronga o nga kai hautu o to waka nei o
Aotearoa me te Waipounamu hoki, kia ora
koe i to hokinga, ako i tena mate nui i te po-
uri, mehemea hoki tona mate aa te ringa ta-
ngata, tona whakatauki "ehara he nui upo-
ko pakaru" tena ko ta te aroha he nui atu
te mamae, he waiata :—
engari te kai atua e purea e ora tona, ko
te aroha tu tona i roto ra homai, kihei koia
ko whati mai nga tai o tupoho taane, ripora
waka i te awa i-i.
Kaati noa he mihi maku kia Tamahau ra-
ua ko Henare, i te mea kua tae ata raua ki
te okiokinga, ka whakapu atu i muri nei ko
taua waahi ano kua tae ata nei rana, he ta-
ngata ke, he iwi ke, he hapu ko, heoi ra kia
ora koe, i raro i te atawhai a to tatau Ariki
Amine.
II. T. Tohungia.
HE PANUITANGA.
He whakaatu tenei ki nga iwi katoa, me
nga wehewehenga hapu i roto ia koutou, ta-
whio noa te motu nei ara :—
Kua mutu te rere noa a te "Puke" ki nga
tangata kaore nei ano kia utu noa mai i o
ratau pepa, pera me te wa e ora ana a Ta-
mahau, ko te tikanga mo to koutou taonga
i naianei, kia tae tonu mai he tono pepa a
te tangata mona katahi ano ka tukua atu.
Haunga ia nga tangata kua utu pepa mo
ratau i naianei, me nga tangata hoki kaore
ano kia tutuki noa te tau o te utunga i o
ratau na pepa, ka haere tonu te pepa kia ra-
tau, kia tutuki rano te tau katahi ano ka
tatakina, a, ma ratau rano e tono tuarua
mai he pepa mo ratau, katahi ka tukua atu.
"Te Puke."
WHAKAMARAMA I NGA TURE MO TE
"PUKE KI HIKURANGI."
Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri
nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
ai te Whakapono ae Amene.
E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
i raro iho nei, koia noi he rama hei whaka-
marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
ruai ana ki to koutou taonga, koia tenei :—
TUKE 1.
E rua putanga o te "Puke" i te marama,
ko te utu 10/- hereni i te tau.
TUKE 2.
Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
me tuku mai te moni 10/- i to putanga tua-
tahi tuarua ranei.
TURE 3.
Ki te tuku moni mai to tangata, nga ta-
ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal
Note or Post Office Order ranei) me tuka
mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
mahau c/o ''Te Puke" Greytown North.
TURE 4
Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
"Puke" ina tutuki te tau e puta atu ana te
pepa kia ia. ka puta atu he takai whero to
takai o waho o te papa, he tohu tena kua
tutuki te tau kia ia, a, kotahi patanga i muri
iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
e tae mai he whakaatu mana.
TURE o.
E koro e tau te hee ki nga kai-mahi o te
"Puke" me to koutou taonga, mo nga wha-
kaaro a nga rangatira taane, wahine, e taku
mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia
tupato ano koutou, kana nga korero kino e
takua mai. TURE G.
Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
kia nama te tangata nga tangata ranei id te
"Puke." " TURK 7.
Ka perehi tia nga korero katoa e tukuamai
ana kia,paunitia e te '"Puke" engari ko nga
korero whakakino ingoa tangata, kaore e
whakaaetia.
TUKE 8.
Mehemea ka mohio iho te komiti o to
"Puke" ka rite te hapai a nga iwi o to motu
nei ia te "Puke," ka nekehia nga putanga oto
"Puke" kia wha putanga i te marama, ara,
kia puta tonu i nga wiki katua.
TURE 9.
Ko nga tangata kua whakaturia G te ko-
miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
ara. ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
kako katoa, ko Ihaia Hutana mo te rohe o
Tamatea, puta noa ona rohe katoa.
Mo era atu takiwa o runga i te motu nei,
ma nga Tiamana o nga Kaunihera e tono
nga tangata e nama ana kia "Te Puke"
TUKE 10.
Ki to tono mai te tangata he pepa mona,
me penei te ingoa ki waho o te kawa.
Ki Te Etita.
"O Te Puke Ki Hikurangi."
Box 20.
Greytown Wairarapa.
Printed and Published by T- Renata.
Under the Authority of NINIWA-I-TE-RANGI.
ARETE MAHUPUKU. RAUKURA TAMAHAU.
TURUHIRA PARAONE, at their Registered
Office. Main-street Greytown North.