Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 14. 20 June 1905

TE PUKE KI HIKURANGI. (No. 14, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Hune 20, 1905. (Wharangi No. 1) TE PUKE KI HIKURANGI. [PUTEA] TE HAAHI O INGARANGI. Me ahu atu ta matau whakamarama, mo te timatanga mai o te Haahi o Ingarangi, ahakoa e kore e tino marama rawa ki nga kai titiro pepa tenei tuhituhi, e taea hoki te pewhea, i runga ano hoki i te ahua uaua o tenei putake ka tuhia iho nei, ara:—Kaore i mohiotia te tangata tuatahi na ana i kau- whau te Rongo Pai ki Ingarangi, engari e kiia ana e etahi o nga kaumatua o mua, i tae ano a Paora ki reira; i muri mai o tona haerenga tuatahi ki Roma. Otira kaore tenei i mohiotia, heoi ano ko te kii noa a Keremeneta Pihopa o Roma, i ta ana puka- puka ki te Haahi o Koriniti, i tae a Paora ki te mutunga mai o te whenua, i te taha wha- katehauauru; kotahi rawa te mea i tino ma- rama, ko te taenga hohorotanga o te Rongo Pai ki reira, i te takiwa ranei i nga Apotoro i muri tata iho ranei. Tera ano tetahi rangatira o tetahi waahi o Ingarangi, ko Karatako (Caradoc) tona ingoa, i whawhai ki nga taua o Roma, i te wa ia Karauria Hiha A.D. 43; a, riro herehe- re ana ia ki Roma. Ko tona papa ko Para- na (Bran) i puritia ia ki Roma e whitu nga tau, he mea nona ki tona tama kia Karatako, kei whawhai ano ki nga tangata o Roma; e kiia ana i tahuri mai tana Kaumatua ki te Whakapono o Teke (Tex) a no tona hoki- nga ki Ingarangi, ka whakakona e ia tona iwi ki nga tikanga o te Whakapono. Tera ano tetahi wahine e whakahuatia nei e Paora te ingoa (ia 2 Timoti IV—21) ko Karauria te wahine a Purena, he tamahine taua wahine na tetahi Kiingi o Ingarangi, i whakahoa taua Kiingi ki nga tangata o Ro- ma, koia i marenatia ai taua tamahine ki tetahi o nga rangatira o Roma kia Purena. He wahine whakapono tenei, he wahine rangatira hoki, kua puta ano tona aroha ki tona iwi ake, kia whakaakona ki te Rongo pai o Teke. I te tau 200 A.D; ka puta tetahi kupu a Tereturianu, e kii ana; ko nga waahi o Pi- ritana (Britain) kihei nei i taea e nga taua a Roma, kua riro katoa ia Teke. Heoi kua nui haere te Haahi ki reira i taua wa, ina hoki, kua pahure ke atu ki ko noa atu o nga waahi i taea e nga taua a Roma. I te wa o te tukinotanga e Tiokeretianu i te tau 303—4: kua nui haere te Haahi ki Ingarangi, Tetahi tangata i whakamatea ki reira i taua wa, ko Arapana (Alban) tona ingoa, ko tona kainga ko Werurama (Veru- hu) he hoia taua tangata, otira i te mea e whaia ana nga tangata o te Haahi e te hoa- riri, ka rere tetahi o ratau he Piriti, ki te whare o Arapana huna ai i a ia, te taenga atu o nga kai whai ki reira, ka mea atu a Arapana ki a whakaorangia taua Piriti, heoi katahi ia ka mau ki tona kakahu huru- huru, ka kakahuria iho e ia ki waho puta tonu atu ia ki waho, ka mahue ko te Piri- ti nei ki roto i te whare. Tona putanga atu ki waho, Ka hopukia ia e nga kai whai, ka kawea ki te aroaro o te kai whakawa, ka whakahaua ia kia anga ki te tabu whakahere ki nga atua maori, no tona korenga e wha- kaae, ka kiia ia kia patua, e, patua tonuta- nga iho ia. E mau tonu nei tona ingoa ki te waahi i patua ai ia, ara, e kiia ana te ingoa o taua waahi ko "St. Albans,'" i muri iho ka hangaia he whare Karakia ki reira, hei whakamau maharatanga mona. No muri mai o tenei, ara no te tau 314 A.D; ka karangatia e Konotataina (Con- stantine) tetahi Hinota Pihopa kia huihui ki Aare (Aries) i te taha tonga o Karia (Gallia) e takoto nei ano nga tuhituhinga o taua Hi- nota, me te mau ano o nga ingoa o nga Pi- hopa i tae ki reira. Tokotoru nga Pihopa o Ingarangi i tae ki tana Hinota. No Rana- na tetahi, no looka (York) tetahi, no Kere- rona (Caerleon) tetahi, a, kotahi te Piriti, kotahi hoki te Rikona. E kiia ana no Piritana etahi o nga Pihopa i tae ki te Hinota o Naihia i te tau 325 A.D Otira kihei i takoto toitu nga tuhituhi, koia i kore ai e ahei te whakapumau i tena kii. Engari te Hinota i huihui ki Tarakia (Sardica) i Thrace i te tau 347 A.D. Me tetahi ano i huihui ki Arimenamu (Arimi- num) i Itari, i te tau 360 A.D. I tenei Hi- nota e hoatu moni ana te Kiingi ki nga Piho- pa o tawhiti, hei whakaea i nga moni i pau i te roa o te huarahi. Ko te nuinga o nga Pihopa o Piritana (Britain) kihei i whakaae ki te tango i taua mom, torutoru noa iho nei nga mea i whakaae ki te tango i taua moni, he rawa-kore hoki no ratau. Na tenei ko- rero i mohiotia ai, kua tokomaha noa atu nga Pihopa o Piritana i taua wa. I muri mai o te tau 400 A.D; kua hoki iho te kaha o Roma, i te mea e whakaekea tonutia ana e nga iwi o waho. No te tau 410 A.D: Ka whakarerea . a Piritana e Hororiu Kiingi o Roma, whakahokia ana e ia ki Roma nga kai-whakahaere o te Kawa- natanga o taua motu, me nga hoia 20,000 mano, e tiaki tonu ra i reira i mua. Katahi ka whakaekea mai etahi o nga iwi o te tua- whenua : No te tau 429 A.D ; i timata ai te whakawhiti o nga Hakona (Sexons) ki Piritana, me te whawhai haere ki te tangata whenua, me te tango hoki i te whenua mo ratau. He maha nga iwi o nga Hakona. kihei i huihuia ki roto i te Kiingitanga, heoi haere ana he iwi, tango ana i tana waahi o te whenua i hiahia ai, me te patu, me te pei haere i te tangata whenua, a, riro katoa ia ratau te nuinga o te whenua; ko te taha a- nake ki te Hanauru o Ingarangi me te pito hoki ki te Raki (ara ki Kotarani) nga waahi Kihei i riro ia ratau. Ka ara ake i konei e whitu nga Kiingitanga, ko o ratau na Kara- kia, ko te karakia ano o o ratau tipuna, ki- hei hoki ratau i aro mai ki te karakia o te iwi e peipei nei, e patupatua nei hoki e ra- tau, ara, he tamariki atahua, e rue ana te pai o te ahua ki to te Anahera (Angel.) Otira ko te tangata tuatahi na ana te wha- kaaro kia kauhautia te Rongo Pai ki nga, Hakona (Sexons) i Ingarangi, ko Kerekoriu (Gregory). I tipu ake ai taua whakaaro ona, no te takiwa kaore ano ia kia tu hei Pi- hopa, engari he Atirikona ia no te Haahi o Roma ; e kiia ana he kitenga nona i etahi tamariki i Roma, e hokona ana hei pononga, ka uia e ia to ratau whenua, tona rongonga ko Ingarangi; he whenua hoki tera e noho kuare ana ki te Rongo Pai o Teke. Katahi ia ka hiahia tonu i reira, ki te haere ki te kauhau i te Rongo Pai ki taua whenua, pu- puri noa ona hoa, kihei rawa ia. i pai, katahi ratau ka anga atu ki te Pihopa, ma ana ia e pupuri ; na te kupu rawa a te Pihopa i wha- kaae ai ia ki te noho. No te matenga o te Pihopa, ka whiriwhi- ria i muri iho, ko Kerekoriu hei whakaapi mo tona tuunga, kaati tona tuunga hei Pi- hopa, katahi ano ka mana tona hiahia ki te kauhau i te Rongo Pai ki nga takiwa o Inga- rangi. Tonoa ana e ia ko Akutini (Augus- tine) hei timuaki, no tetahi whare Monaki i Roma, e wha tekau hoki ona hoa, be Monaki ano no taua whare. I hoatu ano hoki e ia he pukapuka, nae era atu mea hei mauranga ma ratau, mo ta ratau mahi nui ina tae ki Ingarangi, me etahi pukapuka ano ki nga Pihopa, me nga Kiingi o Karia (Gallia or France) kia manaakitia haeretia ai ratau, to ratau haerenga, kihei i tika atu ki te whe- nua i mauna mai nei i reira nga tamariki, i kitea ra e Kerekoriu i Roma, no te pito hoki aua tamariki ki te Hauraro, engari i tirohia he waahi pai hei unga atu mo ratau ko Ke- neti (Kent) i te pito whakatetonga. Te Kii- ngi o Keneti i taua wa, ko Eterepaata (Athelbert) ko tona wahine he Karaitiana ; he tamahine hoki na te Kiingi o Parihi, ko tona ingoa ko Peata (Bertha). I tukua ai e tona papa hei wahine ma Eterepaata, he whakaaetanga na ana kia mau tonu taua wahine ki te Haahi Karaitiana, kia kaua ho- ki e peehia e te tangata whenua. Te taenga o taua wahine ki Keneti, ka hangaia, ka whakapaia hoki e te Kiingi tetahi o nga wha-

   2                 TE PUKE  KI HIKURANGI.
 re Karakia o mua, hei whare Karakia mona ;
 a e tu tonu mai nei ano taua whare Karakia
 i Kanatipere (Canterbury) ko tona ingoa ko
 "St. Martins." Heoi  te rongonga o taua
 Kiingi i te Rongo Pai, katahi ka ahua rata
 nuu : na konei a Akutini i tika ai ki reira, i
 timata ai hoki ta ana mahi.
   No te 7 o nga ra o Akuhata o te tau 596
 A.D ; i u ai a Akutini ratau ko ona hoa ki
 Keneti, whakaaetia ana. e te Kiingi he noha-
 nga mo ratau ki Kanatipere.
   I muri iho ka Whakapono  te Kiingi, ki
 Iriiria hoki, ka whakaae hoki te nuinga o
 tona iwi ki te Rongo Pai, kihei i roa, ka
 hoki a Akutini ki Karia, kia whakapakia ia
 e nga Pihopa o reira hei Pihopa mo Inga-
 rangi : na te Pihopa ia o Aare i whakapa.
 I tae ano etahi o nga hoa o Akutini ki etahi
 o era atu Kiingitanga o nga Hakona, me to
 whakarongo ano etahi o nga tangata o reira
 ki ta ratau whakaako; he tokomaha hoki o
 ratau i Iriiria. Otira i muri  mai katahi ka
 hoki katoa- ano taua hunga ki o ratau Kara-
 kia o uma. Heoi ano to iwi i mau tonu, ko
 nga tangata o Keneti. Ko te tau 635 A.D;
 ka hiahia a Pirimiha (Brinus) ki tenei mahi
 a, tonoa ana ia e te Pihopa o Roma, ara e
 Hororiu,  kia haere ki te takutai o te taha
 tonga o Ingarangi ki Weheke (Wessex) na
ana i Whakapono ai te Kiingi me tona iwi
 katoa, a, noho tonu iho ia hei Pihopa me
tana waahi.
   No te tau 605 ka mato a Akutini, otira
i a ia ano e ora ana, ka puta tona whakaaro
kia korero ia ki nga Pihopa o te Haahi  o
mua e noho ra i Weera (Wales) kia whaka-
kotahitia he tikanga mo  te Haahi  katoa  i
Ingarangi, toko-whitu nga Pihopa  i tae ki
 taua korero; e toru nga kupu a Akutini, i
kiia e ia kia whakaaetia e ratau, ara:—-
   (1.) Ko  ta ratau Ture  e kitea ai, ko te
whea Ratapu te ra o te Aranga, kia whaka-
rerea, kia mauna ko to Reina.
   (2.) Kia mahi tahi ratau me ia hoki ki
te kauwhau i te Ronga Pai ki nga Hakona.
   (8.) Ko  nga. tikanga mo  te  Iriiri, me
whakarite ki o Roma.
  Heoi kihei enei mea i whakaaetia e ratau.
o kiia ana he ahua whakakake nona ki ta
ratau titiro.  otira tera ke ano  pea  tetahi
putake  he tupato no ratau ki te Pihopa o
Roma, kai totoro mai ana tikanga ki runga
ki a ratau ; ina hoki, e kore ratau e whakaae
kia Akutini, hei timuaki mo ratau.
  Tera ano etahi tangata ngakau nui ki te
kawe i te Rongo Pai ki nga waahi e noho
kuare ana, he Monaki no tetahi motu iti, i
te taha ki te Hauauru o Kotarani, ko Iona
te ingoa, i ahu mai enei i mua i Airana
(Ireland) ko te putake tenei.  Tera  tetahi
tai tamariki no Kotarani ko Peteriki te ingoa,
1:0 te tau 390 A.D; ia i whanau ai, i riro
herehere ia i nga tangata o Airana, i te mea
ka 16 ano ona tau ; i tona oranga mai i reira
i muri mai o nga tau e 7, ka haere ia ki
Karia (Gallia) kura ai, a, i te taenga o ona
tau ki te 40, ka hoki ia ki Airana;  ki te
kawe i to Rongo Pai ki te iwi i whakama-
 hia ra ia, a, Whakapono iho i a ia nga ta-
 ngata o tera whenua. No  te tau 465 A.D ;
 ia i mate ai. No taua iwi i Whakapono ra
 i a Pateriki, tetahi tangata ko Koramapa
 (Columba) te ingoa, a, na ana i timata te
 mahi tuatahi ki lona i te tau 563 A.D. No
 te tau 633 A.D ; ka tae a Owara (Oswald) hei
 Kiingi mo Notahamapiria (Northumbria) i
 te pito whakateraki o Ingarangi.  1  tona
 tai-tamarikitanga, ka peia ia i tona whenua,
 noho rawa atu ia ko Kotarani ki te iwi Ka-
 raitiana ; no tona tuunga hei  Kiingi, ka
 tikina e ia i lona he tangata hei whakaako
 i tona iwi ki te Rongo Pai, ko te ingoa o
 taua tangata ko Aitana (Aidan) inoia ana e
 taua tangata ki te Kiingi he kainga mona,
 kotetahi motu iti ko Ritawhana (Linclesfarne)
 te ingoa, e tata ana ki te tua-whenua, a, i
 tona nohoanga ki reira, ka huaina e ia he
 ingoa mo taua motu, ko te Motu Tapu (Holy
 Island) haereere ana ia i reiri, me ona hoa
 Monaki, ki te kauwhau i te Rongo Pai, ki
 nga whenua o nga Hakona. Na reira hoki
 i riro mai ai nga Kiingitanga e rima o nga
 Hakona hei Karaitiana. E  82 nga tau o te
 unga mai o Akutini ki Keneti, katahi ka
 riro katoa a Ingarangi i te Rongo Pai, ka
 mutu hoki te Karakia Maori o te iwi.
   I te mea kua uru katoa nei nga iwi o I-
ngarangi  ki te Whakapono, kaore ano  kia
whakakotahitia te Haahi; Engari he Kingita-
nga ano me tona Haahi me tona Haahi,
a, takikotahi te Pihopa o ia Kiingitanga o
o ia  Kiingatanga, e noho huihui ana hoki
to Pihopa me  ona boa Minita i te kainga
kotahi, haereere ai hoki ki te Kauhau ki nga
tini kainga, ki te mahi hoki i era atu mahi
a te Haahi i whakaakona e Aitana ratau ko
ona hoa, me te mau ano ki nga tikanga o
Kotarani o Airana. He  pera ano nga Ha-
ahi i whakaakona i mua e Akutini e Piri-
miha, e whakahoa ana hoki kia raua, a, ko
nga tikanga i rite ki o te Haahi o Roma, me
era atu Haahi hoki o Oropi, e ahua totohe
ana tetahi ki tetahi, i te mea e rereke ana
nga tikanga mo te ra o te Aranga, mo etahi
mea  atu hoki.
  No te matenga o te tuaono o nga Pihopa
o  Kanatipere, i te tau GG4 A.D ; ka puta te-
tahi whakaaro o nga Kiingi o Notahamapi-
ria o Keneti, kia whakakotahitia he tikanga
mo  nga Haahi katoa o Ingarangi, whakaae-
tia ana ta raua whakaaro e nga Pihopa, me
nga tangata hoki o te Haahi.  I  kii raua
kia tirohia tetahi tangata e paingia  ana, e
tetahi taha me tetahi taha, ka tuku atu ai ki
tetahi waahi ke ara ki Roma, ma te Piho-
pa o Roma e whakapa hei Pihopa mo Ka-
natipere, kia waiho hoki koia hei Timuaki
mo nga Haahi katoa, puta noa i Ingarangi ;
Whiriwhiria ana e raua ko Winihaata (Wig:-
hard) ara, ko tetahi o nga Minita o Kanati-
pere, tukua atu ana ki Koma, kanui te ma-
naaki a e Pihopa o Roma i a ia, otira kihei
i roa ka pangia ia, me etahi hoki o ona e te
mate uruta, mate iho ratau; te matenga o
Winihaata, ka tirohia e te Pihopa o Roma
tetahi atu tangata hoi whakakapi mona, ko
 Hateriana (Hadrian) he tangata tenei no A-
 wherika, he tangata mohio hoki ki nga ti-
 kanga o te Haahi.
   Te kianga atu kia Heteriana kihei rawa ia
 i whakaae, ka tohe tonu ano te Pihopa o
 Roma  kia Heteriana a, na tenei i whakaatu
 kia ia, tetahi tangata he kaumatua, ka 66
 ona tau, ko Teotoa (Theodore) te ingoa,
 whanau  ia ki Tarahu o Kirikia, he tangata
 pai he tangata mohio hoki, whakaaetia ana
 e te Pihopa o Roma a Teotoa hei Pihopa,
 otira ko Heteriana ano e haere ana hei hoa
 mona.
   Tetahi mahi a Teotoa i muri tata iho i to
 raua taenga ki Ingarangi, he haere ki te ti-
 rotiro haere i te Haahi puta noa te whenua
 katoa, manakohia ana hoki ia e te Haahi.
   No te tau 673 A.D ; ka karangatia e ia he
 Hinota, kia huihui ki Hatawhata (Hertford)
 i tae katoa hoki ki reira nga Pihopa, he to-
 komaha-ano nga Minita, katahi ka whakaae-
 tia e te katoa, kia kotahi ano he tikanga mo
 nga mea katoa o te Haahi, puta noa i Inga-
 rangi, kia waiho ko te Ake-Pihopa o Kanati-
 pere, ara, ko Teotoa. (Theodore) hei timuaki.
 Heoi ko te Haahi  kua  kotahi, i te mea e
 motuhake tonu ana nga Kiingitanga. I muri-
mai  i taua Hinota, ka tahuri a Teotoa, ki te
wehewehe  i nga Pihopatanga nunui, kia to-
komaha  ai he Pihopa, kia taea ai e ratau a
ratau mahi. I whakakahangia ano  e raua
ko Heteriana (Hadrian) nga kura o Ingara-
ngi, i nui haere ai te ingoa o aua kura, ki
nga waahi katoa o Oropi.
  i taua wa kotahi tonu te Porowini o  te
Haahi o Ingarangi, ko te Pihopa o Kanati-
pere te Timuaki, kua huaina hoki ia hei Ake-
Pihopa, no muri noa mai, no te tau 735 A.D;
i wehea atu ai te pito whakateraki hoi Poro-
wini ke, ka whakaritea hoki ko te Pihopa o
looka (York) hei Ake-Pihopa, ara, hei Pi-
hopa Timuaki.
  Tera ano etahi tangata whai ingoa o te
Haahi a Ingarangi, i muri mai ia Teotoa, ko
tetahi o aua tangata ko Paeta (Boeda) he ta-
ngata kakama hoki ia ki te mahi, ki te ako.
1 whakatipuria ia i tona tai-tamarikitanga
ki tetahi o nga whare Monaki, a, i te mea
ka 19 ona tau ka meinga ia hei Rikona.
  No te Whakapaanga i a ia hei Piriti i te
tan 703 A.D ; ka tohea ia e te Pihopa rana ko
te Timuaki o to whare Monaki i noho ai ia,
kia anga ia ki te tuhituhi pukapuka,  hei
whakaako i etahi. E 3O nga tau i mahi ai
ia i taua mahi, ko nga tini matauranga o te
tangata i taua wa, i riro katoa i a ia, me ta-
na tuhituhi pukapuka ano hei whakaako i
te tokomaha ki aua mea. Te pukapuka i
nui ai tona ingoa i muri mai nei, he korero
whakatepe i nga mahi a te Haahi o Ingara-
ngi, o te timatanga mai, a, tae noa mai ki
tona takiwa. No te ra o te Kakenga i te tau
735 A.D; i mate ai ia ; i te mea ka ata oti pai
i a ia te Rongo Pai a Hoani, te; whakawhiti
mai i te reo Kariki ki te reo o tona iwi ake.
  Tetahi mahi a nga tangara o Ingarangi i
tana wa, he kawe i te Ronga Pai ki nga Ta-
uiwi  o  te tua-whenua,   ko  Wiriporota

TE PUKE KI HIKURANGI. 3 (Willibrord) tetahi o enei, i eke ia ki runga Kaipuke, me ona hoa Minita tekau matahi, a, u rawa atu aua ratau ko te ngutuawa o te Raine (Rhine.) Te tahuritanga mai o nga tangata o tera waahi ki te Rongo Pai, ka whakapakia ia e te Pihopa o Roma, hei Pi- hopa mo te waahi kua kauhautia nei e ia te Kongo Pai ki reira. Te tangata ia i nui ra wa ata tona ingoa ko (Boniface) tonga ingoa tipu ko Winfrid. Na te nui o tona mahi kawe haere i te Rongo Pai ki nga iwi o Tia- mani, i kiia ai ia ko te Apotoro o Tiamani; i tona whakawhititanga tuatahi ki te tua- whenua, no te tau 716 A. D ; otira kihei i roa kua peia mai ia me ona hoa, be kore no te tangata whenua e pai ki te whakarongo ki ta ratau whakaako, heoi hoki ana ratau ka- toa ki Ingarangi. No te tau 719 A. D; ka haere ano ia me etahi hoa ona, tika tonu atu ia ki Roma, kia whakapangia ia e te Pihopa o Koma, ara, e Kerekoriu n (Gregory n), na ana nei ia i kii kia haere ki Tiamani kau- hau ai. No te tau 723 A. D ; ka whakapakia ia o te Pihopa o Roma. He karangatanga na ana i haere ai etahi atu tangata o Ingara- ngi, i uru ai ki tona mahi, no muri mai ka meinga ia e te Pihopa o Roma hei Pihopa, ara, hei timuaki mo nga Pihopa o Wiwi o Tiamani. Otira no tona kaumatuatanga, ka hoki ano ia ki te kauhau i te Rongo Pai ki nga Tauiwi e noho kuare tonu ana. E mahi ana ia i ienei mahi, kua oti etahi ta- ngata te Iriiri, kua rite ano hoki te ra mo to ratau whakaunga, ka rokohanga ratau e te taua a etahi o nga Tauiwi, patua iho ia, me ona hoa, me ona Akonga hoki i te tau 755 A. D. Ka mutu te waahi tuatahi. "Te Puke Ki Hikurangi." Whakatu Toa Taonga. Wharepu. Ki te Etita tena koe me o hoa mahi, me nga kai pupuri i to tatau taonga ia te "Puke," te oha a to koutou matua, a to koutou tipuna kia ora koutou i roto i te aroha. Tukua atu ena kupu kia te "Puke," hei whakaatu ki nga tangata o te Awaiti, taane, me nga wahine hoki, i nga take e whai ako nei:— Kia ata whokaarotia e ratau enei take, ko enei take, he take i paahitia i roto i to tatau hui, i te Parapara kua hori ake nei. I paahitia i roto i taua hui, kia tu tetahi toa hokohoko taonga, a, paahitia ana taua take, ko tenei take i whakahaerea hei painga mo nga tangata o roto i te rohe o te Awaiti, puta atu ki nga tangata o waho atu o tenei rohe. Ko te kohikohi a te tangata mo taua toa, koia tenei he pauna, kotahi te kohi, a, kapi noa te rima pauna, ka kiia i kona kaa kapi tona hea i taua rima pauna. Na kei te tangata te whakaaro kia kohi to- nu ia i tetahi atu rima pauna, e pai ana, kite taea te kohi e te tangata te rima pauna tua- rua e te tangata, kua rua ona puru hea, ka pena haere tonu te kohi a tae noa ki te rima tekau pauna, ka mutu mai nga hea e tika a- na kia kohi te tangata kotahi, te wahine, te , tamaiti kua tae nei ona tau ki te tekau ma- rima. Kei te tangata ano te whakaaro kia mutu i te rima pauna tuatahi pai tonu, i te rima pauna tuarua pai tonu, ite tuatoru ra- nei o nga rima pauna pai tonu, engari e kore e whakaaetia kia mutu i te kotahi pauna i te rua i te toru i te wha pauna ranei, engari te rima pauna. Ko nga tangata o te komiti kua oti te po- oti koia tenei. Arama Tinirau. Te Kawau. Tangaroa. Nopera. Ngarangi Whakaputaia. Mareata Tairei. Hone Warena. H. T. Whatahoro. Tokowhitu aua mema, ko te kohi ma te mema kotahi i naianei tonu, e rima pauna ma te mea kotahi o aua mema, i te mea he mema ratau koia i kiia ai kia kohi ratau i te rima pauna i te tau tuatahi tonu, haunga a mu- ri atu kei te mema tona whakaaro o tana ko- hi i tera wa, Na ko nga ture o tenei toa kua oti te paa- hi e te komoti, e te iwi hoki i iaua hui kua kiia ake nei, kua marama katoa tera. Ko te whare toa ka tu ki Wharepu, waahi o te Awaiti nei, ko tenei toa ka kiia tona ingoa, ko te toa ropu tangata hokohoko tao- nga o te Awaiti. Ko taua toa i kiia ake nei, kei te tahi o nga ra o Hune nei oti ai te mahi a te Ka- mura, ka oti te whare, me nga ruuma tako- toranga taonga katoa he nui te pai o taua toa katoa, e toe ana ko te whata tuunga ta- onga te mahi e te kamura, 16 putu te roa 12 putu te whanui, e 6 putu te tiketike o nga pakitara o te whata nei. Na, kei te tahi o nga ra o Hanuere tau 1906, whakatuwheratia ai taua toa e kiia ake nei. Na, e nga tangata o te Awaiti, tena ra kia kakama mai ra ki te kohi mai i nga moni, hei tango hea mo koutou, kia uru ai koutou ki tenei taonga nui, e kiia ake nei. Na, he whakaatu tena kia koutou, ki te kore koutou e ngahau mai ki te kohi, a, pau noa enei marama kotahi tekau, ti- mata mai ia Maehe tae atu kia Tihema o te- nei tau, ka mutu te mana o tenei whaka- haere, ka riro taua toa i te Pakeha, ka kore te mana Maori i tena wa. No konei e te iwi, kia kaha te whakaaro ki te kohikohi mai. koi riro to tatau tika i te Pakeha, a, ka waiho hei mea patu ia tatau taua toa, ina natua tatau. Heoi te whakaatu a te komiti i naianei kia koutou. H. T. Whatahoro. Tupapaku Matatera. Ki te Etita o te "Puke". E hoa tena koe, nae o hoa whakahare i to tatau taonga, ara i te taonga a o tatau Tipuna kua wehea atu ra ki te po, ia te ."Puke." Kia ora to- nu koutou katoa i kona:—E hoa tukua atu enei kupu ruarua e whai ake nei. E hoa tenei tetahi mate ohorere i pa mai ki tetahi wahine ko Hera te Tanu tona ingoa, ka 70 ona tau nuku atu ranei, ka hui hoki ana ta- mariki me ona uri mokopuna, me nga uri hold a ona mokopuna, i te paanga mai o tona mate, kaore i mohiotia ko te mate i te awatea o te taite i te 8 o nga ra o hune 1905, ka noho ko raua anake ko tana taane Pa- keha i te whare, katahi ka tonoa tana taane ki te patu heihei ma ana, mo tona tina i taua ra,e hipa atu ana te taane, e mate ana i taua wa ano, ka tae atu taana hunaonga a te Waru Tamatea, titiro atu ai ki te toa o te whare e takoto ana te kuia nei, ka penei kai te moe, no te haerenga atu kia tata, katahi ka karanga atu e kui e kui kaore i o mai kua mo- hio kua mate, katahi ka hamama ki te auare haere i waenga paamu, pena i tetahi tangata porangi, i a ia e auare ana, ka rongo mai te taane a te kuia nei, katahi ka oma mai te ta- ane ate kuia nei, katahi ka ni mai mehe aha tena, kaki atu ko tau wahine kua mate kata- hi ka hamama te waha o te Pakeha nei ki te tangi ki tana wahine, pena ano me te maori e tangi ana, me te mau ano i te maemae, mau mai hoki he rau whiro ki nga ringa o te Pakeha nei, kapo mai hoki nga ringa, i te taima i whakaeke ai nga tangihanga, ko to- na ahua tonu tera o taua Pakeha, tae noa ki ki te wa i nehua ai te tupapaku, he nui hoki nga iwi i tae mai ki te tangi, kia ora koe H te Etita, me ou hoa i kona na to koutou hoa Na Pera. T. Tamatea. Whakapuaki i oku whakaaro. Taumarunui. Ki te Etita o te ''Puke Ki Hikurangi" e hoa tena koe me to komiti, te whakahaere mai na i te taonga o te hunga mate, i waiho ake nei hei taonga mo tatau mo te hunga- ora, kia ora koutou i tenei tau hou o to tataa Ariki 1905. E hoa utaina atu enei kupu ruarua ki ru- nga i ta tatau manu ia te "Puke Ki Hiku- rangi," hei hari atu ki nga Marae o te Tai- hauauru, hei matakitaki iho ma nga iwi, ma nga hapu e noho mai na, kaati ka wha- kaatu ake ahau i oku whakaaro mo runga i te take e pepehatia nei e te motu nei. ara, o te mema, taku mahara mo te karanga a ta- ku Iramutu a te Weraroa Kiingi, e mea noi kia pootitia atu ia hei mema mo tenei tau e tu mai nei. Kore rawa toku ngakau i te mahara ka taea e koe nga tai manatanaga te hari, notemea ko nga tangata kaha i kite ai ahau, i rongo ai hoki, ko Hoone Heke, ko Wi Pere, ko Henare Kaihau, ko Mahuta enei ta- ngata he kaha he tupato, be mohio ki nga tikanga Maori, me nga tikanga Pakeha hoki, i tenei wa kua kite ahau kua eke nga Reiti me nga taake ki runga ki nga whenua Mao- ri katoa. No reira e hoa ma, e noho mai nei i nga Marae o Aotearoa, ko te tuarua o aku maha- ra mo tenei take, titiro atu ki nga mema o te Pakeha he nui rawa, e kore ai e puta te kaha me te tupato me te tika i te mema Ma- ori, e kii nei ma ana ka taea ai nga tai ma- hatanga ; runga i nga whenua Maori me o

4 TE PUKE KI HIKURANGI ratau taonga, ko te tuatoru ko te kaha o te Kawanatanga ki te whakapiki haere i nga mema ki te moni, kia huri ai ki runga ki ana putake, no reira taku whakaaro me wai- ho i runga i te whakarongo me te hiahia o nga iwi me nga hapu, ki te rekareka o nga kauhau a ia tangata, a ia tangata e wkakai- ngoa ana i a ia hei Mema, no reira e Wera mo to kupu e kii nei, hei te tangata tika hei te tangata kore hara ki ona hapu, ki ona iwi te tangata tena hei pooti kia tu hei Mema mo te Tai-hauauru, ko ahau kaore rawa e kitea be koha moku ki o taua iwi, ki o taua hapu, ka whakaae ranei koe kia whakaingoa ahau hei mema mo tatau, taku mahara e ko- re koe e whakaae mai, tera koe e penei mai ko koe to taua mea mohio, ka kii ahau ko au to taua mea mohio notemea he tamariki koe. he kaumatua ahau e tata ana ki te ono te- kau aku tau inaianei, no reira kaua e kainga weraweratia te kai kei wera te waha, kaua e horomia marotia kei raoa. No reira i te kai ka ano hoki koutou i te whakaingoa ia koutou kia tokorua kia tokotoru ranei kaore he pai. tona tikanga waiho atu te taonga o Waikato kia ia. Heoi ake na to koutou hoa aroha. Te Warahi Te Whiutahi. He Whakautu. Maraenui. He roanga tenei no nga korero i kiia ra e nu i tera panuitanga aku, i nga korero i tu- kuna atu na e au ki te ' Puke," ara, mo te kiinga ra a taku hoa a Heta, e toru ano ana waka i mohio ai ia. heoi, i kiia ano e au i te whakamutunga o taua panui aku, kei muri he atuatanga o aua tipuna, me nga whaka- papa o aua tipuna, kaati, me timata ake e nu ia Kupe, e tika ana he atua a Kupe, i ka- pi katoa tenei motu i nga tumatakuru, i nga taraongaonga a Kupe, koia ana a Tamatea i kiia ai e tatau he atua ano tena tipuna o ta- tau, na tona kaha ki te tahu i nga taiepa a Kupe, tera koia e taea e te iwi mahi puihi nei te tahu, a. taiawhio noa te motu katoa, heoi mo tena. He whakaatu noa atu tena kia rongo mai nga hoa i te motu, i te atuatanga o enei o tatau tipuna, ko Rongokako he atua ano, ma hoki ra i kiia ake ai he atua, no tona ki- nga atu kia Pawa, be tipuna ano tenei no tatau, ka mea a Pawa taua ka purei koai o taua e kite wawe i Whakaari, i purei atu raua i Nukutaurua, tau rawa atu te tapuwae o Rongokako ki Horoera Ngaati-porou, tau rawa atu ki te Whai, kaati mo tena. Ko Pawa i tika ma uta, ka piki i te Wha- kaauranga, he maunga tenei kei uta o Moo- tu, ka kite ia i Whakaari e kaa ana he ahi i runga i taua Motu, a, taea noatia tenei ra, i te mea kua kite te kehua nei a Pa- wa i Whakaari, ka huri tona aroaro ki te Tonga, no reira i miia ai e ia tonga mimi, na rere ana he awa nui noa atu, koia tonu te ingoa o taua awa ko Waipawa, e puta ana tenei awa ki Turanga, heoi mo tena. He nui o tatau tipuna kehua, me hoki mai te kii aku ki e tatau tipuna o muri nei, kia Kahungunu he atua ano tenei tipuna o tatau, ko Paea i paihanatia nei e ia te wahi- ne a Tamatakutai, kaore e taea e te tangata i naianei te kii kei te tipu ano te Aruhe a Kahungunu i naianei, engari kua mate hae- re i te karaihe Pakeha te patu, he kehua ka- toa nga tipuna, kaati kaore e pau te tuhi iho, kei hoha te kai perehi me ona hoa titiro, me hoki ake taku kupu mo Kupe, he uri a Kupe kia au, me Whakapapa i konei. Ko Kupe. " Te Haunui. " Popoto. " Ue Haia. " Kahukuraepa. " Tamangenge. " Kauwhataroa. " Awhirau. '• Rapa. '• Rongomaiwahine ia Kahungunu. Tenei ano tetahi Whakapapa o Kupe, aha- koa na te teina a Kupe na Ngake, aua atu ko Kupe tonu tena, me titiro i te pukapuka tuaona a Hoone Waiti, wharangi 194, kei reira e whakaatu ana i te Whakapapa o Ku- pe, me Whakapapa i konei. Ko Kupe to mua. " Ngake to muri. " Tamatea Kihia. " Tutea. " Tamaiere. " Rurea. " Tamairakei. " Whare Kohu. " Puehu. " Aweawe. " Maiao. " Rongokako. Kaore he ui ki enei Whakapapa ano na Kahungunu enei korere, me matu noa pea, e hoa utaina at» enei korero ki te ''Pu- ke Ki Hikurangi." W. H. Waaka. Maraenui. Mei 1, 1905. He roanga no nga korero o te hui i tu ki Maraenui, kaati kua tukua atu tetahi pito o nga korero o taua hui, koia tena i te pepa o te "Puke Ki Hikurangi" o te tau tuaono rarangi 4, o te "Puke" ko te pito mutunga tenei. Ki te Etita o te "Puke" tena koe me te hunga katoa e noho tahina koutou, ki a ora, ki a ora, heoi tena. Me uta ano tenei wahi o nga mahi a te hui, koia tenei i te ata o te 21 o Maehe ka whakairia nga kara kiingi ana maru ana tera te pou, ka puhia hoki nga pu taina maiiti a tuki ana tera te whenua i te haruru o aua tu pu, ka kino te haere i taua ra i te tina ka eke nga ropu ki te marae, ropu tuatahi ka haere te tangata arahi mai ia ratau he kara kiingi i tona ringa e mau haere ana. Ka tata mai e tu ana hoki nga kapa wa- hine powhiri, be mea rarangi ta ratau tu e 4 nga kapa, he taane ki muri takoto ai e 6 nga kapa, ko nga ahua" o nga tamariki i ma- te nei ki te Awa o Mootu i muri i nga kapa taane, i te taha o te taiepa rino 16 katoa aua ahua, ka tata mai te ope ra, ka whaka- huatia te haka powhiri, koia tenei — Ahau-kiwi hau-weka kawea he korero kia whakarongo mai e te iwi nui tonu pakia, e te tai-whakarunga, e te tai-whakararo, ka pupuru tonu te huka tai moana nui aue, te pariha o Maraenui kia mihi mai koe kia-ta- kou tate taka rawa, he kohatu no Mootu Awa kia kiki mai koe keia. Auahi ana te mahi a te wahine, e rua nga whakahuatanga ka mutu, ka huri ki tua i nga taane e takoto ra me te powhiri ano, tae ana nga kapa nei ki muri, ka maranga ana kapa e takoto ra i te whenua, ka tu te kai- kaea o te haka taane ka mea. Haere mai e te iwi haere mai ki Maraenui, ki te kainga i mate ai a tatau kura ki te Awa o Mootu, i te o o Akuhata i te tau 1900, ka rima tenei nga tau e mamae ana tatau, a me te peehi tonu o te mamae i runga me te pouri, katahi ka rahi tona reo ki te iwi e takoto ra i raro pouri, ka mea aua kapa ra. Potango heua ake ki te whai ao ki te ao marama i aue. Ka kino te haere o te haka kua tu tenei ki runga, ka whakahua ano te tangata kaea o te haka. Tera te tira hoiho ka makere mai i te Pari nui nou na e te tai-whakararo, e awheawhe kau ana o huha i aue, hare te tangi mate aue, ka hui ki Maraenui, ki te tai e ngunguru mai nei au au aueha, e Wi Pere nau mai haramai, e Timi Kara nau mai haramai. Tera atu te roanga o nga haka nei, ka, mutu nga haka ka whakawateatia, ka mara- ma hoki te titiro mai a te ope ki te kohatu me nga ahua o aua tamariki i mate nei, ka tangi hoki i muri i te. tangi he whai-korero ki te ope, heoi tena, i penei katoa te powhiri ki nga ope nei, i muri i te whai-korero ka huri ki te tina, e 240 i runga i te teepu, ao ake i te 22 o nga ra ka puta ruai he nui te Pakeha, i taua ra ano ko aua ngahau ano, i te mutunga o nga ngahau i tua o te tina ka tuhera te pureti ka hui ki te marae, ka tu- kua te moni papa-pureti. Na te iwi o te marae. £67. " Matatua katoa. 12. " Horouta katoa. 67. " Rongo-mai-mahaki. 31. " Nga Pakeha o Opotiki. 5 16. '• Mahutonga. 5 16. " Ngaitai. 5 16. " Ranginui, i pohitia mai. 4. " Heni Tupuna. 2. I huia tenei nao te pureti moni hamene. Na te Whanau-airi, Tamepo. o 16. Heoi kei muri ano nga kupu o tenei hui, kia ora koutou. W. H. Waaka. Ki te Etita o te "Puke," e hoa ma tena koutou katoa, te mahi mai-na i to tatau tao- nga, kia ora, kia ora, heoi mo te mihi. E hoa e te Etita utaina atu enei mihi kia kite

TE PUKE KI HIKURANGI. 5 iho aNiniwa-i-te-rangi i taku whakamihi U u ia, mo tona kaha ki te karanga hui hei whakatopu i nga matauranga o te iwi Mao- ri, ki te whakapapa me era atu ahuatanga, kua whakaaturia nei e koe i roto i tau pa nui, heoi ano ra kia ora koe i kona, me au ki konei. E hine hei kona ra e hoki ana ahau ki Porangahau, me moe atu ahau ki reira, kia kite rawa ahau i a Heta Matua, mo tona kiinga atu kia koe e toru ano ana Waka i mohio ai ia, e ai ki te tohutohu a ona pakeke. Ko Tainui, ko te Arawa, ko Taakitimu, ko Horouta. E Heta he aha i ngaro ai a Ma- tatua i ou pakeke, tae iho ki a koe, tera Wa- ka nui te rongo ki te motu katoa, otira me whakaatu ano e au kia koe tenei Waka a Matatua. Ko Toroa tona kapene, otira be maha nga tangata Whai-ingoa o tenei Waka o Matatua, me to ratau tuahine me Muriwai. Kaati me whakaatu ano e au te whakapa- pa o Toroa. Ko Toroa. " Ruaihora. " Tahinga.-o-te-ra. " Awanuiarangi. " Rongotangiawa. " Irapeke. " Awatope ia Puhiawe. " Koira. " Ahukawa. " Taipunoa. " Mahaki. " Whakarau. " Takorokahu. " Whawhatu. " Hekenga. Ruru. Kua puta tenei. He nui nga whakapapa, engari kei kapi te pepa. Me whakaatu ake e au nga iwi kei runga i tenei Waka. Ko N'Awa katoa, N'- Manawa katoa, Tuhoe i te Waimana Ruata- huna Waikare-moana katoa, te Whakatohea katoa, te Whanau a Apanui katoa, N'Rangi no runga katoa ia Matatua, me tenei tanga- ta me Puhi, i ma runga mai i tenei Waka ia Matatua, no te whakatoitanga a Toroa, no reira i wehe ai raua, noho rawa atu a Puhi ki Pewhairangi, e aranga nei te ingoa ko Ngapuhi. Kaore e whakapaua e au nga korero o te Waka nei, engari kia whakahe ano koe e hara tenei Waka i rawahi mai, hei reira ano ka whakapaua atu nga korero o te Waka nei, heoi ano te kupu ko te Waka tenei o matau tipuna. E ki ana hoki te kupu o taau panui, kaore he tohu o etahi Waka i runga i tenei motu. He tohu ano kei konei, ko Whakataane tonu tetahi tohu, na Muriwai i tapa a Wha- kataane, nona ano tena ingoa, no tana kara- ngatanga ki nga taane e ia ma, te Waka e pakia ana hoki a Matatua e te tai, kaore nga taane i rongo ka riri taua wahine, ka kara- nga ia kia Whakataane ake au i au. Kei konei tetahi tohu he whare no ratau, ara, no nga tangata o Matatua he Ana. Kaati i whakahuatia ki te ingoa o to ratau tuahine, KU te Ana o Muriwai e karangatia nei i nai- anei, me Whakataane e karangatia nei i nai- anei. Tera ano etahi tohu, ko Taaneatua he tangata tonu no runga ia Matatua, kei konei e nohia ana e te Pakeha tona iwi tua- ra e karangatia nei i naianei ko Taaneatua, kei konei te tapu o Irakewa kei Opihi Wha- kataane, heoi mo tena. Me ki atu au kia koe, otira kia rongo nga iwi o te motu, kei konei te teihana i u mai ai enei Waka i to ratau hoenga mai i Hawaiki, i u mai ki Whangaparaoa nei takiwa o Peiopureti, kati kaore noa he tohu o Taakitimu i konei, engari te haika o Tainui kei taua teihana e takoto ana he toka, i kitea ki taua teihana te Kurapae a Mahina. Kei konei a Ratanui, i kitea ki reira, heoi mo tena. Mo to kupu i omaoma nga tangata ki etahi Waka, kei te hee tena kupu, anei ke tona tikanga, kei nga moenga wahine taane, ka marena ratau ki etahi iwi, koina koe i mea ai he omaoma no ratau, heoi mo tena. Mo Kupe ma. Me whai kupu ano ahau mo tena, ahuatanga. E hara ia Kupe anake nga tipuna kehua, e ai ki taau e kii nei koe, ko katea te tipuna be kehua katoa, he kehua a Rongokako a Ta- whaki, a Pawa, a Tamatea, a Paikea, a Rua- tapu, mo tenei kupu au kaore i puta mai ki te ao nei nga uri a Kupe, i puta mai, heoi tena. E whakaae ana ahau ki nga taairo a Kupe. Kaati me mutu i konei, kei muri ka whakaaturia nga tikanga i atua ai nga tipu- na i whakaaturia nei e au, etahi hoki o nga whakapapa o Kupe, o Rongokako, me Pawa, Tamatea, me Paikea, tae mai kia Kahungu- nu, hei muri tukua atu ai e au enei take kua kiia ake nei e au, heoi ano mo tena wa. Kia Heta e ta kia ora koe, me toou whare katoa. Na to hoa. W. H. Waaka. Takatu. Ki te Etita o te "Puke," e hoa tena koe, me to Komiti. Panuitia atu enei kupu i raro iho nei, ara, kai te takatu nga iwi o te Pei o Pereti, ki te whawhati Kaanga, kia wawe te watea, kia tukutukutia a ratau Ka- rarehe, ka mate i te tauheretanga ki te tau- ra, haaunga ia nga Kararehe nunui; ko taru nei a te Pikaokao, a te Rakiraki, a te Kuihi, a te Pipipi, he taru aroha, kia watea ai nga tangata ki te whawhai ki te tohora, te tanga- ta nui whakaharahara o te moana-nui-a-kiwa, katahi hoki te taima kai te takatu hoki o matau mahara kia panuitia e te "Puke" nga utu o nga mea katea, ara, o te Wuuru, o te Hinu Weera, o te Kaanga, o te Taewa, me era atu hanga a te tangata, kia pai koe e "Puke." Heoi ano na to kai-tautoko. Manihera Waititi. Whangaparaoa. Hamua Hune 1 1905 Ki te Etita o te "Puke ki Hikurangi" tena koe me te komiti whakahaere i nga tikanga ato hunga mate, me a ratau taonga i whaka- haere ai i te wa e toitu ana te ora i roto ia ratau. Tenei ka tukua atu nga take e whakahaerea ai e to matau komiti ite tahi o nga ra o Hu- ne koia tenei. (1) Me tuku he ripoata ki te timuaki kia whakamanaia he kai tirotiro Maori mo te rohe o Rongokako hei tirotiro i nga tamariki Ma- ori kaore nei e tukua ana e o ratau matua ki te kura, engari e noho mangere ana aua tamariki kua rite nei o ratau tan mo te ha- ere kite kura kia riro ma taua kai tirotiro e to- no nga matua o aua tamariki kia tukua a ra- tau tamariki ki te kura. (2) Mo nga roto e takoto ana i waenganui i nga whenua Pakeha kia whai mana te iwi Maori ki te haere ki aua roto mahi ai, kia kaua e whaimana aua Pakeha ki te arai i te iwi Maori, kia kaua e haere ki te mahi i nga kai o aua roto me nga awa nunui, me nga awa ririki ano hoki, kia tuhera katoa ki te iwi Maori ahakoa he aha te kai kei roto i aua roto i aua awa ano hoki me whaimana teiwi Maori ki te patu i aua kai. (8) Me tuku be ripoata ki te timuaki kia whaimana tenei komiti ki te arai ata i nga kai tirotiro Pakeha mo nga taru kikino kia wai- ho ma nga komiti marae o ia takiwa, o ia takiwa e tirotiro nga taru kikino o nga whe- nua Maori. (4) Me whai parani iamaaka katoa nga tangata o te takiwa o tenei komiti hei mo- hiotanga mo te katoa i runga ano i te wha- kahau o te ture tekiona 16 rarangi 8. Heoi ano na te kai tuku ripoata rao te "Puke". H. M. Tatere. Maungapohatu. Ki te-Etita o te "Puke" tena koe, rue te komiti whakahaere i te oha a te hunga ma- te, he whakaatu kia koe mo te patai mo nga moni e hoatu ana hei whangai, he moni ta- aku i tuku atu ai i Aperira nei, engari kaore i eke ki ta te komiti i whakarite ai, tekau hereni naku i tuku atu kia Karaati hei tuku atu, a, kaore ano au i kite i aku korero i te tukunga atu i taua moni, kaati ena kupu. Ka huri ake enei kupu ki nga korero a Inia Tuhata, Waitangi Wharekauri, e tako- to nei i te Matuhi No 84 Wharangi 4, he, tautoko naku i ana kupu katoa, ae e te hoa kua aue te motu katoa i te rangatira me te tangata matau, mo to kupu kaore a Tuhoe i whakamarama i te pai o tana tangata, e hoa kaore ona raruraru, he tangata humarie ia, kei a koe ra etahi kupu me hoatu kia ia ina tae ki te wa e tu ai ia, kai te iwi te kupu kei nga tangata matau, koi na te pai kia ahau na he rua nona reo, te toru he ora no te tu- uru, koi nei ra e te hoa mehemea he tuuru pakaru ko wai hei titiro atu, ko te tangata he tuuru pakaru ka rapu ia i tetahi ora mo tona tinana tonu, kaore ia e titiro i to tetahi i to tetahi i te mea he tuuru pakaru tona, no konei au nei i pai ai, kaati na nga kupu utaina atu ki runga i to tatau maunga tapu,

6 TE PUKE KI HIKURANGI i pupuri ai nga morehu o tatau tipuna i te riri a Ruatapu, kia ora e te Etita me nga kai-whakahaere. Tutakangahau. Waitangi. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi." Tenei etahi kupa hei tuku atu maau, hei titiro hei mahara ma nga iwi, ma nga kai mahi hoki i nga ture, ara, ma te Kawanata- nga. He whakamarama atu i te ahua o te noho o nga Maori o tenei motu, o Wharekauri, kua penei ta ratau noho me ta te Pakeha, i te mea kei a ratau te tikanga o ratau whenua, kua whakatipu i te taonga, nga mea hikaka ki te mahi, kua puta mai he oranga ki era, kua titiro atu te hunga e ahu ke ana nga mahara ki etahi ke. atu tikanga, i te ora ka puta mai ra ki te hunga,, mahi, «aati kua ahu katoa i runga i tera tikanga, i re mahi paamu, nga Poraka i tenei tika- nga i te paamu, Otonga poraka, 10,000 eka, he hipi, he kau, he hoiho, he poaka, nga taonga o runga. Kekereone 1,000 eka. ko taua ahua ano nga tangata.. Wharekauri 5,000 eka, Manukau 2,000 eka. Hui katea nga eka kei te mahia e nga Ma- ori ki te paamu 23,500. Ko nga taonga kei runga he hipi, he kau, he hoiho, he poaka, me te nui atu o etahi mea, hei tohu koia nei te ara e puta mai ai he oranga kia tatau he tahuri ki te mahi i nga whenua. E nga iwi kei penei te maha- ra na te papai ano pea o nga whenua i pai ai te whakatipu i te taonga, kaati me ki atu au kia koutou ko aua ngaherehere ano me nga rarauhe me nga repo ngaeri rae te tini atu o etahi taru, engari na te hikaka tonu o te ngakau ki te mahi, i te mea kua kitea he o- ranga e puta mai ana i roto i te mahi i nga whenua, he nai nga ahuatanga e puta mai ana i te mahi i nga whenua, he arai ata ho- ki i nga korero a nga Pakeha e ki nei be iwi mangere te Maori ki te mahi i o ratau whe- nua, kaati he arai atu hoki i nga ture maha e hanga mai aua hei muru i nga whenua o nga Maori. Na Inia Tuhata. PANUITANGA. Ki nga wahine tapahi harakeke. Ko te kainga o aku taane kei te Nama 16 13 o Papawai, ko nga harakeke o runga o taua waahi, he mea ata rahui marie, ahakoa hokona katoatia nga harakeke o etahi porai a o taua waahi, ko te rahui nei kaore i pa he naihi a te Pakeha, i rongo korero noa ahau kei te mahia nga harakeke o tana waahi, ka- tahi au ka haere ki te titiro. Ko te mea tuatahi i kitea e au, ko te tiraha harakeke e takoto ana, kua maroke noa atu, ka ahu atu au ki ngu putake harakeke, ka kite au i tenei tu tapahi harakeke, poro tonu ai i nga kamatamata o nga harakeke, ka waiho ano te waahi nui kia tu ana, tenei mahi me mu- tu, me mutu hoki te haere ki reira naahi ha- rakeke ai, koi hamenetia te tangata haere pokanoa ki taua waahi mahi harakeke ai. Horiana Takana Kiingi. HE KOHURU. Kotahi tetahi tangata ko Hoani Koka tona ingoa e noho ana raua ko tona wahine, i te- tahi taone paku i waho atu o Rokahamutana (Rockhamapton) ko te mahi a taua tangata be toto wahie mo nga tangata o taua taone. Heoi ra, i te 12 o nga haora, o te 20 o nga ra o Mei, ka tina raua ko tona tama, kaati kaore rawa tona tama, me tona wahine hoki i mohio, tera ano tetahi ngakau rereke kei roto ia Hoani Koka: i te mutunga o ta raua tina ko tona tama, ka eke mai hoki ko tona wahine anake ki runga i te teepu kai ai. Katahi ka haere ta raua tama ki tetahi whare ano o ratau i tua atu, ki te heu; ko tona hakoro i haere ki roto i to raua ruuma ko te wahine, te putanga mai ki waho o te ruuma, e mau mai ana he pu i tonu ringa, te taenga tonutanga mai ki tona wahine e kai ra, katahi ka puhia, e rua nga pakutanga o o tona pu ka hinga te wahine ra ki raro o tona tuuru, (ko te mataa tuatahi i tu ki te taha katau o te kaki, ko te mataa tuarua i tu ki te taringa katau.) Î muri iho katahi taua tangata ka pupuhi ano i a ia, pikaru katoa te mahunga pu ka- toa nga roro ki waho, ko te maha o nga tau o te tangata nei raua ko tona wahine, kai ko atu i te 60 te kaumatua. Hoani "Te Puke." MAKETE. Niu Tireni G. EIMIHA. (C. AMOS) Puutu. Puutu. Puutu. Ki te hiahia koutou ki nga puutu papai, haere mai kia C. Eimiha, maku e hoko atu kia koutou nga puutu papai, mama, huatau hoki mo tenei hanga mo te taane, ko te utu 12/6, tae atu ki te 30/-. Mo nga wahine, ko taua ahua ano te pa- pai me te iti hoki o te utu. Kaore e whaka- aetia te nama. Ko taku whare kei tetahi taha ake o te Kemihi o Hene Hoori. Tiriti Nui. C. Eimiha. Kereitaone.

TE PUKE KI HIKURANGI. 7 TE PUKE KI HIKURANGI. 7 WHOREHETA AMA HOTEERA. (FORESTERS ARMS HOTEL.) I tawaahi atu o te Poutapeta o Kereitaone. HE WHARE HOU. He whare pai hoki, a, he Hoteera e muia tonutanga ana e nga Maori me nga Pakeha. KEI AU NGA WAIPIRO TINO PAI ATU. ——Ara.—— Nga Wehike, nga Tiini, nga Parani, nga Rama, nga Waina, me nga Pia tino pai ho- ki, hui tahi ki nga ahua Wai-reka katoa. —A— He nui hoki te papai o nga kai, me nga moenga, tae noa ki te Piriote ruuma. —Me— Te Tepara Hoiho. Iwa Ropata (Eva Robert's. Kereitaone Noota. T. P. ROHIPI. (D. P. LOASBY.) He toa kai, kei tawaahi ake o te Peeke o Niu Tireni. He nui nga ahua kai katoa kei au. \_\_Ara— Paraoa, Huka, Tii, Pata, Raihi, Tiamu, me era atu tu ahua kai katoa. He nui hoki nga Pureti, me nga Kapu me nga Toote, Naihi, Whaaka Tiaka, me era atu tu ahua o era tu taonga. \_ \_ He nui nga Puutu, me nga Huu, a. he ngawari hoki te utu. Nga Toowe (Stove) tunu kai, nga Toowe whakamahana hoki. Engari kaore e riro i runga i te nama. Toa o nga taonga katoa T. P. Rohipi. Tiriti Nui Kereitaone. A. TEONE. (A. JONE'S.) Kai tunu Rohi, Keeke. E tino mohio ana nga Maori ki taku Pe- ka, kai te taha tonga o te Parahi Hooro o Kereitaone. Me te tino mohio hoki o nga tangata, he tangata pai ahau ki te tunu Paraoa, Keeke, me era atu tu ahua kai pera katoa. Ko ahau hoki tetahi o nga peka kawekawe rohi ma nga tangata o Kereitaone, me Papa- wai Maori Pakeha. No reira haere mai ki ahau, ko ahau to koutou hoa i nga ra katoa, huri noa nga tau maha e tu mai nei. Tiriti Nui. A. Teone. Kereitaone. HE WHAKAUTU. E hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia ora koutou nga morehu a aitua i tona waahi, kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta koutou whakautu mai ia maua panui, koia na te tika, ka mohio iho be raruraru to te tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae, me te kaore, whakaatutia mai kia mohio aru ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko- nei, me era atu tangata e whakahe nei. e whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka, kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe, ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu au me te hui. i roto i nga ra katoa o Aperira nei, e mahi ana i nga mea mo roto, mo te tatari atu kia koe me era atu. Niniwa-ki-te rangi. He Panuitanga. Kua, tae mai etahi moni ki te "Puke," engari kaore e mohiotia, kowai te tangata, na ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana, he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai, me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua moni. "Te Puke." PANUI WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika-o Aotearoa me te Waipounama, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I pata ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha- karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te ru- nanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto- ru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou." No re huihuinga whaka- mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti- hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, mo te whakarereketa- nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te ''Puke". No reira o nga iwi, o nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono mamina e 9/- hereni, mo te 3 marama e hereni. E wha hoki putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Puke," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Puke," heoi ta matau be Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te tuha Pakeha. Kaati i te rupe- ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa- keha, koia te take i whanga tona ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e koro rawa e taea e matau te whanga atu ano, Ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha- ere, a. ka pakaru te taiepa, ka marara te ka- hui ki runga i nga tihi o nga maunga, o kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakaha- ere i te taha kia matau, kia wawe te puta ata ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa- keha kia ata takatu ana, a tona wa pea o rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te putanga atu kia koutou. Engari ko to mea ma koutou, he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kau- papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei: — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi. ki nga hapa, me nga tangata ta- ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae- re ana ki te whakamanawa haere kia koutou ki nga morehu a aitua i mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka- toa o nga motu e rua nei. (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki nga whakaha- ere, e whiwhi ai te iwi nae nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki to

8 TE PUKE KI HIKURANGI. whakamarama i nga ahuatanga e puta mai ai hematauranga nui, ki nga mahi ahu whe- nua, e puta mai ai hoki heora mo te iwi me a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i tenei ao. (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana enga tangata matau hei pai- nga hei oranga me nga iwi, me nga hapa o nga motu e ena nei, i roto i nga mahi, me nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei. (G.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau, ma- rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata, nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti- nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate katoa. (7.) Ka manaakitia e te "Pake" nga tao- nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo- tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia turo o ia ture, me tona pai me tona kino. me nga mahi e pai ai aua ture, e kino ai ranei ana ture. (H.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata whakatipu- tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete, mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti), Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki, Teera mehe, Hanihi, me em atu tu mahi katoa, e puta mai ana ho painga ki te tangu- tu, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga hapu ranei. Engari 1113 te mohio ano kou- tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua, hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.) he utu mo ana tu panui, ara, he 2/6 hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he- reni mo te inihi kotahi e tae ana poa ki te 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te inihi. Ehara, i te mea, he mea hanga noa ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao- re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa katoa kai te ao e haere am, a, koi ara hoki te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora nei. (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau ki te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake- ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga tangata katoa, ki nga whakahaere a ngu iwi, me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori. (10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka ki uta, whakaata ai i nga taonga o roto o nga whare Wananga Maori o nga tipuna iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- ti-pamamao o te Hono-i-wairua mai i Ha- ] waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona ] whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me nga whanautanga tamariki, me nga mahue tanga taane wahine ranei, me nga weteka- nga ture marena, me era atu tu korero katoa e pa ana ki nga take penei me enei kua tu hia ake nei. (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, me te whakamanawa haere hoki kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta- tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki- tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka- mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko- re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa roa e haerea nei e tatau. No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga- hau haere nei he kimikimi haere i enei tu ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru- nga i to koutou maunga tapu, te waahi i puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata- pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua. No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma- unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me nga maharatanga a te ngakau i runga i te rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu, me nga tangata katoa, ki te homai utanga hei pikautanga maaku ki o koutou marae. Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te waha haere i nga utanga e whakaekea ana ki runga, i au. Ahakoa ki mai koutou he porangi ta koutou mokai, e pai ana. he wha- katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata haere" koia ta koutou makai ka kohikohi haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o koutou kainga, nei pupuri mai i te manawa ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te- nei i nga wa kore utanga o te "Puke." Kia ora tatau katoa. "Te Puke Ki Hikurangi." WHAKAMARAMAI NGA TURE O "TE PUKE Ki HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amene. a E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro e iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- a marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu i mai ana ki to koutou taonga, koia tenei: — e TURE 1. E wha putanga o te "Puke" i te marama, - ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono a. marama e 9/- hereni; mo te toru marama e - 5/ hereni. TURE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona, i me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here- 3 ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi i tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te e tikanga. TURE 3. Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta- ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai • i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal Note or Post Office Order ranei) me tuku mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta- mahau c/o "To Puke" Greytown North. TURE 4. Kia mohio ano nga kai tango pepa o te "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te ' pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te takai o waho o te pepa, be tohu tena kua tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore e tae mai he whakaatu mana. TURE 5. E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te "Puke" me to koutou taonga, mo nga wha- kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku mai ana kia panuitia e te "Puke," engari kia • tupato ano koutou, kaua nga korero kino e tukua mai. TUKE 6. Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke" kia nama te tangata nga tangata ranei ki te -Pake." TURE 7. Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga korero whakakino ingoa tangata, kaore a whakaaetia. TURE 8. Ko te tangata kua whakaturia e te ko- miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke" ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo- kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru- nga i te motu nei, koia anake hei whakaha- ere mai i tera taha. TUBE 9. Ki te tono mai te tangata he pepa mona, me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha nga korero ka maha atu hoki nga wharangi, ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi. Printed and Published For the Proprietors by T. RENATA at their Registered Printing Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z. .