Te Puke Ki Hikurangi 1897-1913: Volume 6, Number 6. 27 March 1905

TE PUKE KI HIKURANGI, (No. 6, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Maehe 27, 1905. (Wharangi No. 1) TE PUKE KI HIKURANGI. [PUTEA] WHAKAMAHARATANGA. Me hoki whakamuri atu ta matau hurahura mai, i nga korero mo te Ahirikona Henare Wiremu (Kaumatua), tetahi o nga tino kai rui i te Whakapono me te Maunga-rongo ki runga i te motu nei; i te wa e wera ana te ngakau o te iwi Maori, me te iwi Pakeha kia raua ano. Ko tenei kaumatua ko te Wiremu, no te tau 1823, i u mai ai ia ki Niu Tireni nei, a, i tana tau ano ka timata tona Kauhau haere i te Rongopai ki nga takiwa mohoao o Aotearoa nei. Otira no te hui whakaara- hanga i te Kohatu whakamaharatanga mona, i ata whakakaupapatia ai ana mahi pai, i hora ai ki runga ki te motu nei, koia tenei nga, korero o taua hui:— I te Taite te 11 o nga ra o Hanuere o te tau 1876, ka whakaarahia te Kohatu whaka- maharatanga mo te Wiremu (Kaumatua), ki Paihia waahi o Pewhairangi, ko taua kohatu na te Haahi Maori i whakaara, ko nga moni i utua ai taua kohatu £189 pauna. Ko te ahua o taua kohatu he "Gothic Order," ko te teitei te 14 putu, ko te whanui o raro e 4 putu, e wha nga taha rite katoa, ko nga. taha e wha, he mea tuhituhi katoa; i te taha ki te Hauauru ko nga korero tenei:— HE WHAKAMAHARATANGA MO TE WIREMU. He tohu aroha ki a ia na te HAAHI MAOBI. He tino matua ia ki nga iwi katoa, He tangata toa ki te hohou rongo i roto i nga riri Maori. E 44 nga tau i rui ai ia i te Rongo Pai ki tenei motu. I tae mai ia i te tau 1823. 1 tangohia atu i te tau 1867. I te taha ki te Rawhiti ko nga korero tenei :— Nga iwi na ana i whakatu tenei kohatu ko NGAPUHI, NGAATI-RAUKAWA, TE RAKAWA, N'KAHUNGUNU, TE AUPOURI, NGAATI-POROU, NGAATI-MARU. I te taha ki te Raki ko nga korero tenei :— IN LOVING MEMORY OF HENRY WILLIAMS. 44 years preacher of the Gospel of Peace. A father of the tribes. This monument is raised by the MAORI CHURCH. He come to us iu 1823. He was taken from us in 18G7. I te taha ki te Tonga ko nga korero tenei:— The tribes who raised this monument are NGAPUHI, NGAATI- RAUKAWA, TE RARAWA, N'KAHUNGUNU, TE AUPOURI, NGAATI POROU. NGAATI-MARU. Ko te taiepa o te Kohatu he rino katoa, he mea whakanohonoho a raro ki runga i te kohatu ; te 12 putu te whanui o nga taha e wha, be nui ata te atahua o taua Kohaia tae noa ki tona taiepa katoa. Te tuunga o taua Kohatu ko te marae o te Whare Karakia, ko Paora te ingoa. I te taha o te Kohatu he mea hanga he tuunga mo nga kai korero. Ko nga Pihopa me nga Minita i tae ki reira :— Ko te Pihopa, ko Ahirikona Karaka, ko Rev. R. Paaro, ko Rev. Matiu Taupaki, Rev. Piripi Patiki, Rev. Wiremu Pomare, Rev. Renata Tangata, Rev, Hare Peka, Rev. Matiu Kapa, Rev. Meinata Te Haara, Rev. Rupine Paerata, Rev. Reka Te Whareumu, me Inaka Te Tai, me te Wire- mu Kai-whakawa tuturu (te tama a te Wire- mu Kaumatua). He huihuinga nui tenei no te iwi Maori me te iwi Pakeha, i tae pea ki te 1500 rau nga tangata i hui ki reira. I te 12 o nga haora o te 11 o nga ra o Hanuere o te tau 1876, ka hui nga tangata ki te marae o te Whare Karakia, ka karangatia e te Pihopa, ko Matiu Taupaki hei Timuaki mo taua hui. I reira ka whakatika te Pihopa, ka karanga, kia hurahia te kahu uhi o te Kohatu, katahi ka hurahia, ka timata te Waiata a nga ta- ngata katoa i te Waiata nei; "Ano Le atahua o nga waewae o nga kai kauwhau i te Mau- nga Rongo e kauwhau ana i nga mea pai," he nui atu te pai ki te whakarongo atu. Ka mutu te Waiata ka whakatika te Pihopa ki runga, na Ahirikona Karaka i whakamaori ona korero, ka mea:— "E aku hoa Maori, e koa ana toku ngakau moku i karangatia nei e koutou, hei hoa mo koutou ki runga ki nga mahi o tenei ra. Notemea ahakoa kaore ahau i kite ia te Wiremu, ko koutou ke i kite, engari kihei to koutou aroha i nui atu i tooku, i to te mea, kinei nei i kite i a ia. Ko nga tangata penei me to koutou hoa kua mate nei, e kore e me- inga ma te Kohatu nei ka maharatia ai e tatau ; kua oti hoki te tuhituhi, "'Ka maha- ratia tonutia te tangata tika ake ake ;" ko a ratau mahi tika e kitea tonutia ana e tatau, ko ratau ia kua tae noa atu ki to ratau Oki- okinga. Ko te rima tekau matoru tenei o nga tau o tona oroko taenga mai ki konei, a, koia tetahi o nga kaumatua rui i nga hua o te Whakapono, koia tenei nga hua e tu atu nei tokoiwa nga Minita Maori. Otira ehara i te mea ko tona mahi Minita anake, te mea i maharatia ai, a, i arohatia ai hoki a Te Wi- remu. Engari e rua nga mea i tino whaka- honoretia ai tenei kaumatua ete iwi ingarihi, he tino maia ia, he tino tangata tika hoki, ko enei tikanga e rua, e kore e wehe ke i roto i nga tikanga me nga tangata hoki o te wha- kapono. Na, ko taku pai tenei, kia waiho tenei Kohatu i whakaarahia nei e nga hapu Maori, hei tohu ki nga tangata o enei takiwa-, ahakoa Pakeha ahakoa Maori ; ki te hiahia ratau ki te aru i nga tikanga a te Haahi ina- tua i Paihia nei. me noho maia ratau i runga, i nga mahi tika." Ka mutu te Pihopa. Ka whakatika ko Rev. Matiu Taupaki, ka mea:— ''Haere mai e Ngapuhi! Haere mai e te Arawa! Haere mai e te Aupouri! Haere mai kia kite koe i to taonga e tu nei. Tera atu ano te nuinga o nga iwi na ratau i wha- katu tenei Kohatu, ko N'Raukawa, ko N'- Kahungunu, ko N'Maru ; heoi e te iwi, kia puta he kupu whakahonore ma tatau, mo to ratau uranga tahitanga mai me tatau ki te mahi i tenei mea nui. Ko te mea tika rawa ia, me tino kitea mai ratau ki konei; kaati e taea hoki te aha, ahakoa kaore ratau i kitea mai ki konei, engari e matau ana tatau, ko o ratau ngakau, me o ratau whakaaro, tenei kai roto ia tatau. Tera ano tetahi mea penei me tenei e tu nei, kai Kororareka e tu ana, he tohu aroha na te Kawanatanga kia te Waaka Nene ; ko te take, mo tona Piringa, ponotanga ki te taha Pakeha, a, waiho iho ia hei tino matua kia ratau. Tera ano tetahi kai Ohaeawai, he tohu aroha ano na, te Ka- wanatanga mo ana hoia i mate ki reira. A, ko tenei e tu nei he tohu aroha na te Haahi Maori kia te Wiremu. Titiro hoki e te iwi ki nga korero o te kohatu e mea nei, he tino inatua ia ki nga iwi katoa—he tangata toa hoki ki te hohou rongo i roto i nga riri Ma- ori.' Kaati kotahi ano te take nui i haramai ai ia ki tenei motu, ara, ko tenei kupu nui a te Atua. "Haere koutou ki te ao katoa kau- whautia te Rongo Pai," (Maka xvii—15.) Titiro hoki ki te nui o nga kino o to tatau motu. Ko te tino kohatu taimaha rawa, ko te kai tangata, heoi kihei tena i tirohia e ia, a, kihei hoki ia i whakaaro ki tona whenua, ki tona iwi, ki ona whanaunga, ki ona matua, haere tonu mai ia. Ko tona taenga mai ki tenei motu i te tau 1823. Ko te kainga i tae tuatahi mai ia ko Paihia nei, ko tona pa tu- atahi i hangaa e ia ko te whare Karakia e tu mai nei. Ko tona pa ano tena i whakarite- rite ai i nga patu mo te whawhai, hei wha- kahoro atu i nga pa whakawehi o te ao. He- oi katahi ka mahia e ia tenei motu ; i te tau 1825 ka Iriiria e ia a te Rangi, te ingoa Iri- iri ko Karaitiana : Ko te mataaika tuatahi tonu tenei i mau ki roto ki te kupenga o te Rongo Pai. I muri iho i te tau 1828, ko te

   2              TE PUKE KI HIKURANGI
 Maunga-a-rongo ki Waima Hokianga, mo te
 matenga o te Whareumu ; na nga Mihinga-
 re tenei. Muri iho, i te tau 1830, ka Iriiria
a Rawiri  Taiwhanga, he toa tenei tangata
na Hongi Hika, a, e noho nei ia i waenganui
 ia tatau. I taua tau ano, ka whawhai a
Ngapuhi  ki Kororareka, ka hinga a Hongi i
 reira, ka houhia e te Wiremu te rongo ka
mau.   I te tau 1832, ka maranga te taua a
Ngapuhi ki Tauranga, he ngaki i te mate o
Te Horomiti raua ko Te Kakaha, ka haere
tahi atu a te Wiremu, i roto i taua tana, he
haere ta ana he peehi i tana riri a Ngapuhi.
I te tau 1833, ka haere a te Wiremu ki Ma-
tamata, kia kite i a te Waharoa, kia houhia
te rongo kia Ngaati-Maru. I te tau 1835,
ka haere a te Wiremu ki Waikato, kia  kito
ia te Wherowhero, kia houhia te rongo kia
Ngaati Maru; i taua tau ano ka huihui a
Ngapuhi, a Ngaaati-Maru, a Waikato, ki 0-
tahuhu, ka mau i kona te rongo i waenganui
i aua iwi. I te tau 1836, ka haere a te Wi-
remu  ki Tauranga, tika tonu atu ki Rotorua,
ki te peehi i te riri a te Waharoa kia te Ara-
wa, mo te kohurutanga a te Arawa ia Hunga.
I te tau 1837, ka whawhai a Ngapuhi ki
Otuihu, i te matenga o Pi, o te Nana, o te
Tutu, o Taua, kaati i roto a te Wiremu o
hohou ana i te rongo mo taua riri, a, mau
ana te rongo ki waenganui i aua iwi. I te
tau 1839, ka haere mai a Tamihana Te Ra-
uparaha raua ko Matene Te Whiwhi, ki te
tiki mai ia te Wiremu, kia arahina atu tona
hunaonga  a te Harawira Pihopa  (Bishop
Hadfield), hei Mihingare ki Otaki; i te tae-
nga atu o te Wiremu ki reira, houhia tonu-
tia atu e ia te rongo i waenganui ia Te Rau-
paraha raua ko te Rangitakee, heoi ka noho
raua i runga i te rangimarie. 1 to tau 1843
ka whawhai a Ngapuhi raua ko te Rarawa
ki Oruru, ka haere ano a te Wiremu ki te
hohou i te rongo ki aua iwi i Aurere waahi :
o Mangonui.  I te tau 184-1, ka topea e
Heke te pou o te Haki i Maiki, ka tipa te
raruraru i kona, peehi noa a te Wiremu  i
taua raruraru, kihei rawa i rongo nga taha e
rua, koia te matenga nui o te Pakeha me te
Maori i roto i taua pakanga. Ko te kupu
whakamarie a te Wiremu i taua riri, ko te
"Tiriti O Waitangi"  ara, ko te mana o  te
whenua kai te iwi Maori, a. ko te mana o te
Kawanatanga kai te Kuini.
  I muri iho ka tukua mai e Waikato ona
karere kia Ngapuhi, kia tahuri a Ngapuhi ki
te hapai i te Kingitanga Maori, kaore o Nga-
puhi i whakaae—te whakatikanga ake o Ma-
ihi Kawiti, ka whakaarahia te Kara ki Mai-
ki e tu nei, a, e mau nei hoki te rongo tao
noa mai ki tenei ra.
  Koia i tika ai to whakaarahanga o tenei
Kohatu, hei whakamaharatanga ki tenei ta-
ngata nui kua mate nei; ehara hoki i te mea
katahi nei ano ka  timatatia tenei mahi te
whakatu Kohatu.  Ina hoki e korerotia nui
nei i roto i te Karaipiture, te whakatunga a
Hakopa i te Kohatu ki Peteere ta Hohua ki
Horano, ta Hamuera ki Epeniha.  Heoi e
nga hoa. ko taku kupu ake  tenei kia tatau,
    
 kia waiho te whakatuunga o tenei Kohatu
 hei Kawenata ma tatau kia tu tonu te Haahi
 Maori kia kaua rawa e hinga ake tonu ata.
   Ka whakatika ko Ihaka Te Tai ka mea:—
   E tika ana nga korero a Matiu Taupaki,
 mo te mataaika tuatahi ko te Rangi, ko te
 Peehi ko Rawiri Taiwhanga te tuarua, ko te
 Ika whakamutunga a te Wiremu ko Manu,
 iriiria iho tona ingoa ko te Wetini; ka mutu
 tera.
   Ka  whakatika  a Rev. Piripi Patiki ka
mea :— Rapurapu  ana nga whakaaro o te
iwi Maori i mua,  ki to take i haere mai ai
nga Mihingare  ki tenei whenua kai tangata,
mahue  atu to ratau whenua, me to ratau iwi
o ratau papa, whaea, taina, tuakana, tuahine
hoki ; Kaati no te wherahanga i tona Pai-
pera, ka kitea e tatau na te Atua ke te kupu
tono ia ratau, ara:— Haere koutou, meinga,
hei akonga nga iwi katoa ;—"Na, ko au tena
hei hoa mo koutou  i nga ra, katoa, a, te mu-
tunga ra ano o te ao."  Ko te take tenei i
haere mai ai nga Mihingare ki tenei motu,
Whakaponohia   ana e  ratau tenei kupu,
tau ana te manaakitanga ki runga kia ratau,
ka tipu ko to Haahi Maori.
  Muri iho ka tu ko te Hau—Ka whakataki
haere ia i te taenga tuatahitanga mai o te
Mihingare ; ko te tangata tuatahi na ana te
maunga-a-rongo ki tenei motu ko te Mate-
nga, ko ona hoa i reira ko te Kingi, ko te
Kene, ko te Horo, muri iho ko te Keepa, ko
to Wiremu, ko te Reweti, ko Parata Wire-
mu, me  etahi atu. E tika ana te kohatu e
tu nei, ina hoki ko tenei mota he kohatu
pakeke, na te Wiremu ka pakaru. Kotahi
anake te hee o te kohatu e tu nei, he tu-pa-
patu noa iho, mehemea ko ia tonu i raro ra,
katahi ka tika.
  Ka whakatika ko Matenga Taiwhanga ka  '
mea :—  Heoi anake te hee o te kohatu e tu ;
nei, he waahi ke i tu ai te kohatu, he waahi 
ko i takoto ai te tupupaku. Kaati kua wha-
kahuatia nei e Rawiri Taiwhanga, ko Tai- 
whanga  mo raro i te kohatu nei ina mate ia.
  I muri iho ka tu ko te Wiremu (tama a te
tupapaku), ku mea:— Tenei ka tu ake ahau
hei reo mo nga uri o te Wiremu, ki te whai
kii atu kia koutou, mo runga i ta koutou
tohu aroha nui ki te ingoa o to matau matua.
Haere mai e Ngapuhi! Haere mai e te Ra-
rawa! Haero mai e te Aupouri! Haere mai
e N'Raukawa ! E nga iwi katoa o runga i
mahia ai, i whakahaerea ai hoki tenei wha-
kaaro, tae noa ki tona otinga, koia tenei e tu
nei!  Ahakoa kai te ngaro atu etahi, heoi me
karanga noa atu i konei, Haere mai homai
te taonga, homai te aroha, tenei te mataki-
taki ake nei nga konohi. Aku  taina, aku
tuahine, a matau tamariki e tu atu noi, to :
matau kuia e noho mai ra i Pakaraka, me
tera hunga o matau e ngaro atu nei, kotahi
tonu te whakaaro, kotahi tonu te kapu, tenei
te mihi atu nei, tenei hoki te aroha atu nei, •
tenei te whakamoemiti atu nei te ngakau ki
a koutou, he taenga mai no te mohiotanga
ki roto ki te ngakau, ahakoa kua pahure atu
ia i toto ia tatau, engari ko tona ingoa kai
te maharatia tonutia e koutou. Haere mai
homai te taonga! ki a au hoki, e tika ana
kia tu ki konei tenei kohatu, ahakoa aka hoa
a Wi Hau raua ko te Matenga, e kii mai nei
e hee ana, i te mea e tu papa-tu noa iho ana,
tu ke ana te Kohatu, takoto ke ana te tupa-
paku, e tika ana ano ; engari nona tenei ka-
inga, nona enei kopikopikotanga, nona hoki
enei takahanga waewae. I mahia atu hoki
e ia i konei, te mahi i kitea mai ai ia ki te-
nei whenua.  I whakaahuru tuatahitia e ia
ki konei te Whakapono, no te rahinga, kata-
hi ka tohatohaina e ia ki nga takiwa katoa.
E tika ana nga korero o te kohatu nei e mea
nei, "He tino matua ia ki nga iwi katoa,"
koi ana tetahi, tuarua ko ta ana ako ake ki
ana tamariki, ara;— "Kia atawhai ki aku
tamariki ki te iwi Maori." E noho nei ano
i roto i te ngakau ana kupu poroporoaki iho
kia matau, ara ;— Hei konei, kia atawhai i
muri nei ki taku iwi, ki te iwi Maori. A
koia to matau hiahia nui, kia whakamanaia
e matau ana kupu i waiho iho ai, kia aroha
tetahi ki tetahi, i runga i te aroha whakatei-
na.  E tika ana hoki tera kupu e mau nei i
te kohatu :— "E 44 nga tau i mahi ai ia i
ta ana mahi," me te whai hua ano ina hoki,
he Pihopa tenei no te Haahi Maori e tu atu
nei, he Ahirikona tenei, he tamaiti na tona
hoa na te Karaka, he Minita Maori enei, he
Reimana Maori enei, he Hinota  Maori o
aiahi  nei.  Engari  ma   tatau  katoa  e
ngaki te purapura i ruia nei e to tatau kau-
matua, kore hoki e oti i te tangata kotahi te
mahi, engari me ohu te mahi ka oti ai, koia
nei ta onamata tu whakaaro, taane, te wahi-
ne, te iti te rahi, me pa katoa ki te mahi.
Penei me tenei mahi nui, e mahi nei nga
kai mahi o te Haahi, kia pa katoa tatau ki te
whakakaha i te Hinota, me o tatau Minita
mo hoki, me mahi hoki i runga i te aroha
whakateina, ka mutu ona kupa.
  Ka whakahuatia e te Pihopa te inoi Ma-
naakitanga, ka mutu, ka kopi hoki nga ma-
ai o tenei hui.
  I hurahurangia ako ai e matau enei kupu
korero, hei titiro whakamuri ma te hinenga-
•o, ki te kaha me te wanawanui o tenei o nga.
kai-hautu i te Whakapono, ki te rai haere i
nga hua o te purapura i whakatokia e te A-
tua ki roto ki tona ngakau, hei rama whaka-
marama mo nga iwi e noho ana i roto i te
pouri me te atarangi o te mate, ara, i te wa
ano e toitu ana te whenua e houkura ana
hoki te tangata, me ona tikanga rereke, wha-
kawehi hoki o tera wa, kaati i runga i te ka-
ha me te manawanui hoki o te kai rui i taua
kupu a te Atua, te putanga mai o nga hua,
koia tenei e noho nei tatau i runga i te Ho-
nore me te Maunga-a-rongo, me te aroha
pumau  hoki o  tetahi ki tetahi. Kia ora
koutou katoa katoa.
        "Te Puke Ki Hikurangi."


    Haerenga ki Taupo.
  Ko muri tenei o nga korero, o te haere-

TE PUKE KI HIKURANGI. 3 tanga o Niniwa me nga pani a Tamahau, ki te kawe i nga mate o Tamahau, me era atu aitua ki Taupo, i runga i te poroaki mai a N'Tuwharetoa koia tenei:— I te 9 o nga ra o Maehe ka haere matau ki Taupo, i tika matau ma runga Tima, ka- ore matau i roa e haere ana, ka kite ma- tau i te putanga o Waikato ki roto ki Tau- po. Ka whakaaturia mai hoki kia matau tetahi pa ko Korohe te ingoa, he kainga nui tera. I tetahi taha o Taupo, ko Hauhunga- roa be maunga tera, ko tona kai o reira he manu. Ko Motuoha ko te pa o te Heuheu e takoto ana i te taha o Taupo ko Waitaha- nui te ingoa. Nga kainga nohoanga ko Po- ko ra no te Heuheu kuao nei tera kainga. Ka tae matau ki te moana, ka tahuri whaka- muri ta matau titiro, Ka kite matau i te puia e huu ana mai i te taha o Tongariro, ko te ingoa o taua puia ko te Maari. Ka hangai to matau Tima ki te takiwa ki nga ngahere- here o te Heuheu me tona iwi, ka whakatu- tia mai kia- matau, kai reira nga mira kani rakau a te Kamupene o te Heuheu me tona iwi. Tetahi whenua nui, kaore e kitea atu tetahi pito, ka tata to matau Tima ki Motu- taiko, ka whakaaturia mai kia matau a Mo- tutere, ko te pa nui tera o mua, ko te tanga- ta nona tera pa, ko Tamamutu, ke nga awa e tata ana ki te taha o taua pa, ko Waiteto- ko raua ko Tauranga. Ko Titiraupeka ra- au ko Hurakia he maanga huahua, ko te kainga ko te Hatepe te ingoa. Ko Karanga- hape, kei reira e takoto ana te mana o Ho- romatangi he taniwha tera, kai waenganui tonu o Motutaiko raua ko Rangatira, e 8 maero te matara atu o Motutaiko i Ranga- tira. Ko Rotongaio tetahi kainga; ka haere matau ka tae ki Tapuaeharuru Taupo. No te ata ka hoki mai matau; te mea hou i kite ai matau i rerira, ko to matau haere- nga kia kite i te piriti o Waikato, kaore he take o ta matau haere, i te mea kua pouri te whenua, ka ki atu au ki aku boa, tatau ka tuhi i o tatau ingoa ki runga i nga rakau o te Piriti nei, heoi ka tuhituhia o matau ingoa ki nga pou o taua Piriti, kaore i roa ka ro- ngo matau i te puuru e ngunguru haere ana mai, nawai i tawhiti kua tata tonu mai ki te pito o te Piriti e noho ra matau, katahi ano au ka karanga, e hika ma e whakarongo ki te taniwha o Waikato, katahi ano matau ka oma i te rori, whakapau rawa matau i te ka- ha ki te oma, tae rawa atu maua ko te Wai- rata ki te Hoteera, kua pukaa noa iho maua i te omanga; he tangata whenua ano to ma- tau hoa e haere nei, koia ki te whakaohooho atu i te kau nei, ehara i te puuru riri, engari he rata noa iho. Heoi ano. He Popoporoaki. Ko Tuturu kei runga ki te poroporoaki kia matau, aku rangatira haere e hoki ki to ta- tau kainga, te tikanga ia kua tae mai koutou ki te kawe mai i nga mate ki konei, kua tu- tuki katoa tera mahi i tenei wiki ka hori nei, kua hoki noa atu koutou kua pungarehu noa atu te ahi ki te kainga, ko tenei na te kaha o te aroha o Ngaati-Tuwharetoa ka tae mai koutou ki tenei wiki, ma koutou e titiro be kii tonu te mahi o te whare nei ia Ngaati- Tuwharetoa, to koutou taenga mai a tae noa mai ki tenei po, ko tenei haere e hoki, kaore au i mohio ena e penei he ahua mo tatau, taku mahara ia i haere huhui mai tatau, me hoki huihui ano tatau, ko tenei kua mau ta koutou mokai i te raruraru, kaati i konei he nui ana kupu mihi. Ko te Rama. He poroporoaki ia koutou e noho mai ra i Wairarapa, ia Ngaati-Tuwharetoa e noho atu nei i konei, ko te whakaaro o te ngakau he tangata ke koutou kia matau, no to kou- tou taenga mai ki konei, i runga i te kupu a te Heuheu i tona taenga atu ki te tangi ki nga mate o Tamahau, he whanaunga tuturu koutou no Ngaati-Tuwharetoa i runga i o tatau whakapapa, mehemea kaore a Tama- hau i mate e kore mataa e kite ia koutou, ko tenei e aku mokopuna haere e hoki ki to koutou na kainga, he nui ana inihi. Ko Tamaiwhana. Ko tenei tangata he tamaiti na te tuahi- ne o te Heuheu Tukino, he poroporoaki nau mai e hoki ki to kainga koutou ko pani, mehemea koe e tino marama ana ki o tatau huarahi, kua marama te karanga he tuahine pea, he hakui pea, he tipuna pea, kaati ki te mahara a te ngakau e kore pea e hokia mai e koe a muri ake rei, notemea he waewae mau tou, ko Ngaati-Tuwharetoa he hokiho- ki tonu te mahi ki to kainga ki Poneke, ko tenei haere e hoki, a, ka whakaaro ano ki te hoki mai, ko Ngaati-Tuwharetoa e tino koa ana i te kitenga atu ia koe, notemea ko o rongo hauhau ana mai kia Ngaati-Tuwhare- toa. kaati he nui ana mihi. Ko te Rauparaha. He poroporoaki, he nui ana mihi me nga pao. Ko te Waka Tamaire. He poroporoaki, he nui ana mihi me nga pao. Ko Mariu. Na te taina o Papaka, he poroporoaki, ha- ere haere e hoki ki to koutou na kainga, he kaupapa kainga, he wahine e kore e ware- ware i te ngakau, haere e nga wahine nunui o t3 upoko o te motu nei, he nui ana mihi. Ko Petera Te Whataiwi. Na te tuahine o te Heuheu Te Horonuku he poroporoaki, haere e hoki koutou ko nga taonga a o koroua a o matua, i te hanga kua tae ruai nga tikanga a nga rangatira ia koe ki runga kia Ngaati-Tuwharetoa, heoi ka whakapapa mai ia Tamatea ka whakaheke i te taha kia ia tae mai kia te Heuheu nui, tae mai kia ia, ka poroporoaki mai ano, hae- ere haere ki kona koe tu mai ai i runga i nga mahi nunui o nga motu e rua nei, he nui nga mihi. Te kai hapai i nga waiata me nga pao, ko nga tamaahine o te Heuheu Te Horonuku. ko te Ware raua ko te Rohu, me nga wahine katoa o Ngaati-Tuwharetoa, tae atu ki nga taane. ho Wanikau. Tena koutou tena koutou kua matu nga mihi me nga tikanga, kaore au i tae mai ki konei, engari no taku rongonga e hoki ana a Niniwa apopo, no reira au i tae mai ai i te- nei po, heoi kua haere nga pao. Ko Mamao. Tenei mea te aroha e mihi ana kia Tutu- ru, e kii ana na te Atua te aroha, taku poti- ki na te mea ka rongona ake e poroporoaki ana koe ki o rangatira, na ratau nei koutou ko o inatua i manaaki ka ramene ki te mate ma koe e noho mai na, kaati kua tae mai ia koe ara ia koutou ko o papa, heoi kua tukua e koe o koutou rangatira ko o papa kia hoki. ko tenei tena koutou, ko to koutou unga mai ano tenei, haere e hoki ki to koutou kainga, kua kite koutou i whakahaerea nga mahi a to koutou matua i roto i Puhaorangi. He Pao. To karma e Niwa ko te Meera Kooti e hoki ai koe ki pamamao i ra. Kaore he mea e kore te taea e te aroha, na kua tae mai koutou na te aroha kua kite koutou i Taupo e rongo ana pea koutou i to- na whakatauaki, ko Taupo te moana, ko To- ngariro te maunga, ko te Heuheu te tangata, ko Tuwharetoa te iwi. Ko Pikitu. Taku mokopuna tena koe, kua tae mai ia koe te-tangata, ia koutou ko o papa, me whai noa ake au i nga kupu a etahi e karanga atu nei taku tuahine, te tikanga o mua iho eha- ra enei i te tangata hei korero kia koutou, he tamariki anake e mihi nei, rere ana he nganga noaiho, haere e taku taahine, i haere mai koutou i runga i te ahuatanga o te ta- ngata, i haere mai koutou i runga i te ahua- tanga o te Ture. Ko Petera Tautari. Tena koe e Teri kua tae koe ki to iwi, kua kite koe i o mokopuna tena koe, haere e hoa ma ka kite korua i tenei whenua, i rongo ake au no konei tetahi o korua, no te Tai-Ra- whiti tetahi, tena korua, haere Niniwa e ro- ngona nei e aku taringa, a, kua kite au ia koe mehemea koia nei te aroha ko matau e pa- hupahu nei, haere mehemea Ka hoki mai ano koe ka pai, ka ki au katahi te wahine aroha ko koe, haere, haere, haere, nga manaaki a Ngaati-Tuwharetoa a te Heuheu anake ranei, ko te take tenei i hoki ai ahau ki Waihi he tiaki tonu no-te Heuheu i te Keeti, no taku rongonga mai e hoki ana koe, na reira au i hoki mai ai, mehemea e rereke ana ia koe nga mihi nei, tena koe. Ko Paurini. Kia ora e Tuwharetoa, i mua o te wehe- wehenga o Ngaati-Tuwharetoa me korero ake au. Kei te mohio a Ngaati.Tuwharetoa, kua oti te whakatutu nga rohe o nga Komiti, kaua koutou e mahara ma te Kaunihera anake e tu ai nga Komiti, engari ma te iwi, i whakaturia nga Komiti hei tohutohu ia tatau, no reira ko a te Komiti e whakahau ai mahia, e Tu tena koe kua tae mai koutou ko o rangatira ki konei.

4 TE PUKE KI HIKURANGI. TAKE MOTE HUI WHAKA- PAPA. PORANGAHAU. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi". E hoa tena koe, tukua atu taaku mihi kia Niniwa-ite-rangi, e hine tena koe, te ahua- tanga o tipuna, o matua kua ngaro atu ki te po, kua hipa atu ratau me o ratau mataura- nga, ka tae mai to panui kia haere atu nga matauranga ki to Hui Whkapapa, ki te wha- katikatika i nga mea a hee ana, ki te whaka- whaiti kia kotahi te paihere, kia tukua ki te Kawanatanga. E kore pea e whaiti i tenei tau, i te nui onga pohiri i tenei marama, he- oi ko au kaore e tae atu, he taumaha no aku waewae i te rumatiki. He ahakoa ko aku whakaaro kai te marama ano. ki te tuhi atu i toku rongo ki oku tipuna, koia e whai ako nei. (1.) Ko Hawaiki te kainga tuturu, i hae- re mai ai nga tipuna i runga i nga waka o toru, nga ingoa o nga waka:— 1. Ko Tainui. 2. Ko Te Arawa. 3. Ko Takitimu. Ko te rua onga ingoa o Takitimu ko Horo- uta. Toona tikanga he tere i tawahi mai, he tere mai r te moana, he tere ki te rauna i te motu nei, koia ano kua u mai ki uta. (2.) No muri nga waka e toru nei i u mai ai ko Kupe raua ko Ngake kua tae mai i mua noa atu. me a raua purapura, kua ruia ki te mo- tu nei, tae noa mai nga waka e toru nei, kua kapi te motu nei i nga Tairo a Kupe, ka ta- huna e Tamatea aua Tairo, ka watea, katahi ano nga waka nei ka u pai ki uta, ka haere a Takitimu ki tera motu oti atu ki reira, ka- ore i hoki ruai. (3.) Kaore a Kupe i haramai i runga i nga waka nei, i muriatu ranei, kua hoki noa ata, ko ona iramutu i waiho i te taha moana, hei tohu, he kohatu be rakau me etahi tohu atu. Ehara a Kupe i te- ahua tangata, ho tino kehua me ona iramutu hoki, kai toku takiwa nei e noho ana, he tipua, kei te ora tonu, ki te raweketia e te tangata koia ano te utu. 1. Kai Waimarama ko Taupunga, he ra- kau, nga kai i waiho maana he pipi. 2. Kai Porangahau, ko Hinemanu he kohatu, nga kai i waiho maana he pipi. 3. Kai te Wainui, ko Koroutupaku, he kohatu, nga kai i waiho maana he pipi. 4. Kai Akitio ko Mokotuarangi, he koha- tu, kaore he kai, engari e penei ana te kore- ro, i haramai ki te kimi wai me ana taha i te po, ka rokohanga e te awatea tu tonu iho. Tera atu etahi kai Poneke, ko Matiu raua ko Makaro, he kohatu, ko nga uri tenei o Kupe raua ko Ngake, kaore he whakapapa o enei i puta ki te ao nei. Engari nga waiata, me nga apakura, me nga peruperu a nga ti- puna. Ko nga waka e toru nei, he mano tonu nga kai hoe mai i aua waku, ko ai nga ingoa? kai whea o ratau na whakapapa, tokowha tona

TE PUKE KI HIKURANGI MATE O TE TAEWA. Parawera Kihikihi. Ki te Etita o te "Puke" tena keo, ma te Atua koe e tiaki, e whakakaha i roto i te tau hoou, kia kaha ki te tuku i te marama tanga ki nga pito e wha o te Koroni. Tenei tetahi mate Piwa Kiwai, kua pa ki Waikato nei, nui atu te kaha o taua mate nei, he nui te aue me te ketekete o te Pakeha o te Maori. Mehemea e toru putu te teitei o te Riwai, ara, o nga tipu, ka pa mai ana taua mate, kotahi tonu te ra, pena te ahua o nga tipu me te mea i wera i te ahi, tae noa ki nga kai te maoatanga, ko tenei mate kaore i mohiotia te haerenga mai, i haere mai ranei i roto i te hau, i te ra ranei, mehemea kei kona nga Takuta hei- rongoa i tenei mate Riwai, tukua mai ma te "Puke" e whaka- marama o Rongoa ki roto o Waikato nei. Heoi na. Kereama Kihi. Te Ratapu KI Hurunuiorangi. Hurunuiorangi. Kia T. Renata tena koe, me te aroha ki o tatau aitua, mo te hunga kua moe i te moe- nga roa, kia ora koutou katoa, heoi te mihi. No te 22 o nga ra o te mararoa nei i tae mai ai a te Wiremu Minita ki konei, i te 5 o

6 TE PUKE KI HIKURANGI ra tuturu e whakataa ana koutou ia koutou. Kua tukua atu e au he karere ki Kapina, kia tukua mai etahi ropu hoia, hei whakauru mo nga ropu hoia kai muri ia tatau." Koia nei nga kupu a te Tianara o Ruhia i whakapuakina ai hei manawa rao ona ropu hoia, ara, hei whakakoakoa noa i nga ngakau o nga hoia, kia hoki mai ai ano te wai-ora me te kaha ki roto kia ratau.] Tenei ano etahi pitopito korero o te paka- nga ki Mukutene kua hori ake ra, ara:— I te wa i taua pakanga ki Mukutene, katahi ka kokiri te ropu o nga pu-nunui o Tiapani, (ara, ka oma atu i runga i te oma kaha o nga hoiho too i nga purepo), kia tata atu ki te hoa-riri, ahakoa te maha o nga tangata o Tiapa e mate ana i roto i taua kokiri, tae noa ki nga kai eke o nga hoiho too i nga purepo, kihei rawa i hoki whakamuri, a, i rereke ranei te whakahaere a Tiapani i ona pu- nunui ; engari i haere maroo tonu ato, a, tae noa ki te waahi hei turanga rao nga pu- repo. Katahi ano ka mahi nga purepo a Tiapani ki te whakautu i te wai-pu a Ruhia, ka rawe te mahi a Tiapani. Kihei i roa ka tae mai he whakauru mo nga mea i mate- mate, ka tunua i konei e Tiapa a Ruhia. Ko te wa tenei i whati kino ai a Ruhia, ka riro na nga ropu eke hoiho o Tiapani i kuru hae- re a Ruhia, a, he nui te hinganga o te pare- kura o Ruhia me Tiapani hoki. Kaati ki te kii a nga kai-tuhi korero mo taua pakanga; i hira atu tenei pakanga anake, i te pakanga ki Koreneho (Colenso) i waenganui i te Inga- rihi raua ko te Poa, i Awherika ki te tonga, ara, mo te nui o te tangata i hinga, rao te haere hoki o te tangata i roto i te pata o te mataa, me te puehu hoki o te paura. Ke maha hoki nga Apiha o Tiapani i mate i roto i taua kokiri, ara, ko Kanara Utita (Ujida) upoko o nga Apiha whakahaere o nga pu-nunui, me te Apiha titiro hoki i te tika me te Dee o te mahi o nga pu-nunui, i tino mate rawa. Tekau marua, hoki nga Apiha o raro iho i tua-kiri e waru hoki era atu Apiha i whara noa iho, a, he torutoru nei nga ta- ngata paraiweti noa iho i mate i tua-kiri hoki. Kaati ko te whakaatu i puta mai i roto i te Tari whawhai o Tokio waahi o Tiapana, e ki ana, ko te maha o nga tangata katoa o Ru- hia i mate, i te timatanga mai o te pakanga ki Mukutene, tae noa ki te mutunga o te pa- kanga ki Tieringi, o roto i tenei marama ano, kotahi rau e whitu tekau marima mano, (175,000) hui tahi tenei kaute ki nga mea i riro herehere. Engari ko nga moa i tua-kiri kihei i mohiotia. He Panuitanga. Kua tae mai etahi moni ki te '"Puke," engari kaore e mohiotia, kowai te tangata na ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana, he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere o te "Puke" na ana aua moni, ma ana e whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai tiaki moni ranei o te "Puke" he moni ana i tuku mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai, me te Poutapeta hoki i tukua mai at aua moni. "Te Puke." POWHIRI. Ki te Etita o te "Puke Ki Hikurangi," tukua, atu ta matau powhiri ki nga iwi ki nga hapu, e noho mai ra i roto o Heretaunga puta noa ona rohe katoa. Urupeni Puhara. Mohi Te Atahikoia. Peni Te Uamairangi. Te Otene Meiha- na. Te Roera Tareha. Taranaki Te Uamai- rangi. Mahanga Kaiwhata. Arihi Te Na- hu. Retia Paraihe. Arapata Meha. Ahi- tana Nopera. Heta Matua. Tanguru Tu- hua. Otira koutou katoa, nga morehu o roto o Heretaunga taane, wahine, tamariki, kau- matua, kuia, e hoa ma tena ra koutou, te noho mai na i runga i nga marae o te hunga kua riro atu ki te po, heoi te mihi.:— He powhiri atu tenei ia koutou kia kawea mai nga mate, o Hoone Te Wharemako me te Hapuku te Nahu, me Teneti, me Nepe Apatu, me te Otene Ropiha, me ona Iramu- tu, ae nga mate huhua o roto o Heretaunga haere mai. kawea mai ki runga ki enei o ra- *tau e takoto atu nei i roto i te riu o Waira- rapa, kawea mai ki runga ki te kohatu wha- kamaharatanga ki nga Tauewaru, ki konei tatau whakarite ai i te waahi mo ratau, ki konei hoki mihi ai ki o tatau tinana ora. Heoi ko te ra hei taenga ami mo koutou ko te 3O o nga ra o Maehe 1905, heoi ano na o koutou morehu e noho atu nei i tenei wa- ahi, me nga hapu. Na Tuhua. Na Tamaiwhakakitea. Na Waimahuru. Na te Aomataura. Na Toi Tamati. Otira na nga hapu katoa, Tumapuhia, Ngai-Teao, Ngaati Rongomaiaia. Hamua, Ngaati-Pakuahi, Ngaati Te Hina. HE PANUI INOI TE KAREAREA. Kereitaone. Maehe 22th 1905. Ki te Etita o te "Puke", kia pai koe ki te panui i tenei panui, kia toru wiki e panui ana to pepa, ara, he inoi ki nga kaumatua, me nga kai-whakahaere o nga tikanga o enei ra, e koro ma, e kui ma, e tama ma, e hine ma, tenei kua kite iho i te he mo matau, mo te hunga e hapai ana i enei o a koutou mahi, ara, i te mahi hoia, tenei kua tae mai te whakahau ki te ropu hoia o Wairarapa, kia tae atu ki te noho Parae o te timatanga o te Hotoke, a te 22 o Aperira, ki te takiwa o to Takapau Hoki Pei, ka hui katoa nga ropu hoia ki taua takiwa a taua ra, tera pea e 3,000 te tokomaha hui tahi ki nga hoia hae- re waewae, timata mai i te Tai-hauauru hu: mai ki o te takiwa o te Porowini o Poneke nei, hui atu ki o te takiwa o Hoki Pei, ka hui katoa ki taua noho Parae, heoi no konei he nui te pouri i pa mai kia matau ki te ro- pu o Ngaati-hinewaka, e noho atu nei i te takiwa o Rakaiwhakairi, no konei e inoi ana matau kia koutou katoa ki nga morehu a aitua, e noho nei i te takiwa o Rongokako, me nuku ta tatau powhiri mo te 1 o nga ra o Mei, notemea e penei ana te kupu mo ma- tau mo nga hoia, ka tere Raua katere Pipiwha- kao, kore rawa he morehu tamariki e mahue iho mo tenei o a tatau mahi, rao te tangi ki nga ai- tua, me nga morehu tangata e haere mai nei ki runga ki enei nga aitiua, no konei e nga morehu inatua titiro mai kia matau, kaore e kaha ki te whakarere i tetahi o nga taonga nei, a, ka manaaki i tetahi, kaore, e- ngari e hiahia ana matau kia taea e matau o enei mahi e rua, te mahi hoia, me te tangi ki o tatau aitua, heoi ra ma Ihowa tatau katoa e arataki ki nga mahi pai anake. Na te kai-whakahaere o te ropu o Ngaati- hinewaka. Rewheteneti Te Whaiti. Ara, Te Ama-ote-rangi. WHAKAUTU I NGA POWHIRI TANGIHANGA. WAIPAWA. Ki te "Puke Ki Hikurangi" me ou kai whakahaere me tou Hekeretari, whitiwhiti ora, kia ora i roto i te tau hou. He Ripoata ka tukua atu ki te "Puke Ki Hikurangi," kia tukutukua ki nga waahi e rere ai te "Hikurangi". Hei whakautu i te Ripoata a Niniwa ma. i tukua hei i roto i te "Puke" o Maehe, nei. powhiri mo nga. tangata o Heretaunga, kia kawea atu nga mate ki Wairarapa i te tahi o Aperira 1904, na, kua oti te whiriwhiringa. a nga morehu o Waipawa kei te 17 o Aperi- ra 1905, ka haere atu i Heretaunga me ona rohe katoa, ka tere rau a, ka tere pipiwha- kao, haere a uta, haere te moana, haere a ko atu, nana tokorua koia tera, huia nga rua kii. wha, koi ara tena, ka ata huia 'nga wha r raa 80, nuku atu iti iho ranei, ka hoki ake- ia nei o koutou matua, me o koutou tipuna i te po, e hika ma, e rite ai ki te whakatau- aki i runga ake nei ? He tangi tenei. E hika ma e kapo mai ra i te oa-ote-to- nga, tangihia mai ra e, kia nui te tangi ki te hoa, tenei ra e, ka maunu nga taniwha nei i te rua i. Na Tipene Apatu. Na Arapata Meha. Pine Hurunuiorangi. Hanita. Hare Ne- pe. Ngaruuma Nepe. Henare Te Atua. Taketake Matua. Ratima Wairoa. Ma- ata Heipora. Ripeka Nohoturuturu. Tipe- ne Matua. Arapera Waipari. Eriata No- rera. Hiraani Nopera. Keita Oriwa. Na te iwi katoa.

TE PUKE KI HIKURANGI. 7 He Panui Tautoko. E tautoko ana matau katoa, ara te hu- nga na ana nei te Pohiri tuatahi, ki nga iwi o roto o Heretaunga, kia kawea mai o tatau aitua katoa, ki roto ki Wairarapa nei tangi- hia ai. Ae, e whakae tuturu ana matau ki te ra o ta koutou panui e mea nei, hei te 17 o nga ra o Aperira tau 1905, whakatika mai ai koutou i Heretaunga na, ki te kawe mai i o tatau aitua ki konei tatau mihi ai, tangi ai ki te hunga kua wehe. No reira matau enei morehu a te mate, ka ata inoi atu ki nga morehu kaumatua, na ratau nei etahi o nga powhiri e mau nei i roto ia te "Puke," kia penei mai hoki ratau me matau, ara, kia tautoko katoa i te ra kua whakahuatia nei, e nga rangatira o roto o Heretaunga hei hae- renga mai mo ratau. Heoi ano kia ora. Na :— Hineariki Te Haeata. Niniwa-ite-rangi. Wairata Mahupuku. Raukura Tamahau. Te O miraka Te Kahu-o-te-rangi. Mouru Te Kahu. Ani Ratima. Tepukitetonga. Otira na matau katoa POWHIRI. Ki NGA TANGATA o HERETAUNGA. Kawea mai nga mate onga tupapaku katoa ki roto inga whare o Tamahau, tenei tona hoki ia kei roto i ona whare e powhiri itu ana kia kawea mai nga aroha ona tamariki o ona mokopuna, kia inihi atu ia me matau hoki, me nga morehu katoa, ara, nga mate o Hoone Te Wharemako, o Teneti Tomoana, o te Hapuku, o Nepe Apatu, o te Otene Ro- piha, me a ratau tamariki, mokopuna hoki me etahi atu. i mate atu nei i muri ia Hena- re Tomoana ratau ko ona matua o Tamahau Mahupuku, raua ko Turei Rangitekaiwaho. Ko te ra me waiho ma matau ko Niniwa ma e whakarite ina hoki mai i Taupo i Rotorua. Ko tenei e nga morehu katoa haere mai i taua ra e rite ai ia matau Heoi ano—Na:— H. T. Rangitakaiwaho. Otira na nga morehu katoa e noho atu nei i enei marae o koutou, me te hunga mate. HE PANUI. Ki te "Puke Ki Hikurangi"., Kia Niniwa tena koe korua ko to tamaiti, kua kite au i to panui kua nuku ia korua ko to tamaiti te ra o te hui ki te 28 o tenei ma- rama, pai rawa atu pai pai rawa atu, e Niwa kua tae mai te pukapuka a Petera Whaka- horo kia taua, kia nukuhia mai te marae mo te hui ki Papawai, ko Papawai te marae ko Aotea te whare, ko Taakitimu waiho kia tu-kau ana te ingoa o te waka o koutou tipuna. E Niwa, me pera pea me nuku mai te hui ki Papawai, i runga ra i te wha- kaaro o nga tangata e pirangi nei ki Papa- wai te hui, he kii noa atu taaku kia koutou. kei nga tangata o nga marae nei kai te hu- nga tokomaha te tikanga, whakautua ake e korua ko to tamaiti e koutou katoa te panui a Petera, ki te kupu pai ki te ae, ki te kaho- re ranei. Na Te Whatakorari. HE POWHIRI. Ki te Etita o "Te Puke." Tukua ki roto ki "Te Puke" te ra mo te hui Whakapapa a te 28 o nga ra o Maehe tau 1905, ka tu ki Taakitimu waahi o Matenepara. Ko tenei hui hei toru tenei mo nga tau e puritia ana ki konei, ka whakamarama au i konei. Nga tangata matau, nga wahine matau ki tenei mea ki te Whakapapa haere mai, ki roto ki te oha a te uunga mate, ki konei whakahe ai i nga Whakapapa e hee ana, ki konei whakatika ai i nga Whakapapa e tika ana. Ki te kore koutou e tae mai, me rautu nga whakahehe noa mai i tawhiti, ko te hui tenei e Whaka-paiperatia ai nga Whakapapa katoa ki roto ki te Kawhenata tuturu, hei pupuri ma nga uri whakatipu e tipu ake ana hei konei hoki whiriwhiri ai i te pukapuka hei riro i te Kawanatanga, ko tenei pohiri ka puta ki waho o te rohe o Rongokako ki nga tangata o waho. Niniwa-i te-rangi. PANU; WHAKAMARAMA. He whakamarama te waahi tuatahi ki nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha tika o Aotearoa me te Waipounama, tena koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki 1905. I puta ta matau panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke" e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te wharangi apiti reo Maori ko te utu mo te pepa o te "Puke" i te tau 12/6, mehemea ma roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha- karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara i te mea he mea whakahaere i roto i te ru- nanga o te "Puke," engari he mea hanga rawaho atu i te komiti, na te Etita o te taha Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeha, hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto- ru, ka perehitia te panui whakatikatika i roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite iho na koutou. No te huihuinga whaka- mutunga o te komiti i te 22 o nga ra o Ti- hema ka hori nei, ka kokiritia taua take ki ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei o te komiti kia maua, rao te whakarereketa- nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui- o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha- kaatu ai, ko te panui i roto i te wharangi 2 o te reo Maori o te "Puke". No reira e nga iwi, e nga hapu katoa, ka whakaotia te utu mo to koutou taonga ki runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama e 9/- hereni, rao te 8 marama e 5/- hereni. E wha hoki putanga i roto i te marama. Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera, putanga ka hori nei, i te whanga tonu mataa ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia puta mai ona korero mo te taha ki te reo Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo te "Pake," heoi ta matau he Amine atu, a, oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga, me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga korero mo te taha Pakeha. Kaati i te rupe- ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e haere ai te pepa we ona reo e rua i runga i te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa- keha, koia te take i whunga tonu ai matau, a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere. No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi penei tonu ta matau mahi ki te whanga ha- ere, a, ka pakaru re taiepa, ka marara te ka- hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu ano te kahui. No reira matau ka whakaha- ere i te taha kia matau, kia wawe te puta atu ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa- keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e rite ai, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua te patanga atu kia koutou. Engari ko te mea ma koutou he uta pikaunga mai ki runga i to koutou taonga i te mea kua mohio iho koutou ki nga kau- papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia tenei: — (1.) Ka whakatuwheratia a te "Puke" ki nga iwi ki nga hapu, me nga tangata ta- ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae- re ana ki te whakamanawa Haere kia koutou ki nga morehu a aitua J mahue ake i te ao nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha ki to tatau taonga, ka tukua atu na kia koutou. (2.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita o nga Haahi katoa, hei tohutohu, hei ako, hei whakatupato, i nga iwi, i nga hapu ka- toa o nga motu e rua nei. (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki nga whakaha- ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te matauranga, e puta mai ai te pai te ora, te rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o tetahi ki tetahi. (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te

8\_\_\_\_\_\_\_\_TE PUKE KI HIKURANGI. whakamarama i nga ahuatanga e puta mai ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe- nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, me a, tatau tamariki, me a tatau mokopuna i tenei ao. (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga e homai ana enga tangata matau hei pai- nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, mo nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei. (G.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau, ma- rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te ao, e pa ana ki nga tamariki a te tangata, nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti- nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate katoa. (7.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao- nga a nga tangata matau, ki nga ture katoa o puta mai ana i te Paremata o to tatau mo- tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me nga hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o ia ture, me tona pai me tona kino. me nga mahi e pai ai aua turo, e kino ai ranei aua ture. (N.) Ka manaakitia e te 'Tuku" nga ta- onga o homai ana e nga tangata whakatipu- tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete, mahi Kaata Paki Kooti, ara, (Wiira-raiti), Humeke, Teera tui kahu taane wahine hoki, Teora mehe, Hanihi, me era atu tu mahi katoa, e puta mai ana ho painga ki te tanga- ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga hapu ranei. Engari 1119 te mohio ano kou- tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua, hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e te Pakeha aua tu panui he (Advertisement.) he utu mo ana tu panui, ara, he 2 G hereni me te hikipene, tae ata ki ee 8/ he- reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te 5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao- re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora nei. (9.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga e homai ana e nga tangata matau ki te korero pukapuka Pakeha, Nupepa Pake- ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi, me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai ai he matauranga kia tatau ki te iwi Maori. (10.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta- onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki nga marae katoa e powhiritia ai ia kia peka ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o nga whare Wananga Maori o nga tipuna iho. o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi- ti-pamamao o te Hono i-wairua mai i Ha- waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei, me ona whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia tataa, hei whakaako hei tohutohu ki nga mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he matauranga kia tatau, me o tatau uri katoa. (11.) Ka manaakitia e te "Puke" nga taonga tuku mai & nga tangata e pa ana ki o tatau aitua, me o tatau marenatanga, nae nga whanautanga tamariki, me nga mahue- tanga taane wahine ranei, me nga weteka- nga ture marena, me era atu tu korero katoa e pa ana ki nga taku penei me enei kua ta- hia ake nei. (12.) Na, i tenei haerenga o to koutou taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki 1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o ia hapu, me te whakamanawa haere hoki kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta- tau kei ranga i te taumata o te tau hoou, e titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki- tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me te whakamiharo ano te ngakau ki nga mahi pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tan tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka- mua te ngakau ki tenei wa roa, hoi haerenga mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko- re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa roa e Haerea nei e tatau. No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga- hau haere nei he kimikimi haere i enei tu ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru- nga i to koutou maunga- tapu, te waahi i puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata- pu, i te wa iu ratau i nga kaumatua. No te wa ia tatau nei kua waiho taua ma- unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me nga maharatanga a te ngakau i runga i te rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu, me nga tangata katoa, ki te homai utanga hei pikautanga maaku ki o koutou marae. Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te waha haere i nga utanga e whakaekea ana ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he porangi ta, koutau mokai, e pai ana. he wha- katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata haere" koia ta koutau makai ka kohikohi haere i kongakonga i ngahoro iho i o koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te- nei i nga wa kore utanga o te "Puke." Kia ora tatau katoa. "Te Pake Ki Hikurangi." WHAKAMARA MAl NGA TURE O "TE PUKE Ki HIKURANGI." Kia tau raia kia koutou katoa te rangima- rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii ana te kupu a to koutou whanaunga, i muri nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha- kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu ai te Whakapono ae Amono. E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka- marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:— TURE 1. E wha putanga o te "Puke" i te marama, ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono marama e 9/- hereni; mo te toru marama e 5/ hereni. TURE 2. Ko te tangata e tono pepa mai ana mona, me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here- ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te tikanga. TURE 3. Ki te tuku moni ruai te tangata, nga ta- ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai i nga moni Oota Poutapeta, (ara Postal Note or Post Office Order ranei) me tuku mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta- mahau c/o "Te Puke" Greytown North. TURE 4. Kia mohio ano nga kai tango pepa o te "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te pepa kia in, ka puta atu he takai whero te takai o waho o te pepa, he tohu tena kua tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore e tae mai he whakaatu mana. TURE 5. E kore o tau te hee ki nga, kai-mahi o to "Puke': me to koutou taonga, mo nga wha- kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku mai ana kia panuitia ete "Puke," engari kia tupato ano koutou, kaua nga korero kino e takua mai. TURK G. Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke" kia nama te tangata nga tangata ranei ki te '•Puke." ' TURE 7. Ka perehitia nga korero katoa e tukua mai ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga korero whakakino ingoa, tangata, kaore e whakaaetia. TURE 8. Ko te tangata kua, whakaturia e te ko- miti hei whakahaere i nga tika, mo te "Puke" ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo- kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru- nga i te motu nei, koia anake hei whakaha- ere mai i tera taha. TURK 9. Ki te tono mai te tangata ho pepa mona. me penei te ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "O Te Puke Ki Hikurangi." Box 20. Greytown Wairarapa. Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha nga korero ka inaha atu hoki nga wharangi. ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi. Prince'1 and Published for the Proprietors by T. RENATA at their Registered Printing Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.