TE PUKE KI HIKURANGI.
 (No. 8, o te tau tuaono) Kereitaone Wairarapa N.Z. Aperira 10, 1905. (Wharangi No. 1)
 TE PUKE KI HIKURANGI
                                          [PUTEA]
           
 TE MOANA-NUI-AKIWA,

    I waiho e matau a Parapoa i tera whaka
 upoko korero, e whakataka ana i ona tanga
 ta mo te haere, ki te kimi i te moana hou
 me te whenua koura, i whakaatutia mai ra
 e te tama a te rangatira o nga iwi Iniana.
   Heoi ka oti nga tikanga katoa mo te hae
 re, katahi ratau ka eke ki runga i o ratai
 waka  i Teeriana, i te 1st o nga ra o Hepete
 ma o te tau 1513—e iwa katoa o ratau waki
 i haere ai, kotahi te kaipuke.
   Katahi ratau ka rere ki te raki-whakate
 hauauru, a, tae pai atu ana ratau ki Koepa
 (Coyba) ki te kainga o te rangatira o nga
 Iniana, na ana ra i whakaatu mai te takiwa
 ki te moana hou. Na taua rangatira hoki
 tuku mai kia Parapoa etahi o ana tangata
 hei arahi i a ia, me etahi hoki o ana tangata
 tino toa ki te riri; ko etahi o ana tangata
 ake, i waiho e Parapoa  hei tiaki i o ratau
 waka me to ratau kaipuke hoki, ko etahi ano
 i riro tonu i a ia, hei hoa mo ona ki te kora-
 ha roa e takoto mai nei i mua  i o ratau
 aroaro.
   I te 6th o nga ra o Hepetema, ka whaka-
 tika atu ratau i Koepa ki aua maunga teitei,
 na ana nei i wehe atu taua moana hou, e
 kimihia nei e nga iwi o te ao. I haere a
 Parapoa i runga i te ngakau toa, me te nga-
kau manawanui hoki ki nga mate, me nga
uauatanga katoa e tupono mai ana kia ia i te
huanui.  Na ana hoki i whakapakari nga
ngakau  o  ona tangata  kia pera tahi me
ia te toa, ki nga mate e whakawhiwhia kia
ratau i te ara. He nui te wera o te ra  ki
taua whenua, otira ko te taonga nui o tera
whenua he pumahu, i te huhua o nga roto
me nga awaawa, he nui hoki te mate o nga
Paniora i te taumaha o ratau kakahu wha-
whai, (ara kahu rino), i runga ia ratau e
mau  ana, ko ta ratau mahi he pikipiki haere
tonu i nga paripari, me te kuhu haere hoki
i roto i nga ngahere ururua apiapi hoki, me
te whakawhitiwhiti haere hoki i nga awa,
me nga repo poharu o taua whenua. Ko o
ratau hoa Iniana ki te waha haere i a ratau
kai, me te arataki hoki ia ratau ma nga hu-
arahi hei haerenga mo ratau.
  I te 8 o nga ra o Hepetema, ka tata atu
ratau ki etahi kainga Iniana, i te putake o
aua maunga  teitei, te kitenga o taua iwi i a
ratau, katahi ka omaoma ki ro-ngahere hu-
  nahuna   ai, he wehi i a ratau ; otira pera
  tonu ai taua iwi, ka kite ana i te Paniora ka
  omaoma, be rongo hoki no ratau i nga mahi
  kino, kohuru, a Paniora i a ratau. Kaati na
  te pai, me te atawhai o Parapoa i a ratau, i
  whakahoa  mai ai etahi o taua iwi ki a ia ; ko
  te mea  hoki  tera i tika ai ia, mei kore kua
  kore e taea e ia te haere taua whenua. He
  maha  nga ra i noho ai ia i tana kainga, ki te
  whakataa i ona tangata, ko etahi hoki o ona
  tangata  kua pangia e te mate. I a ratau i
  noho  ai i taua kainga, kihei ratau i noho
  mangere noa  iho, engari i whakapau a Pa-
  rapoa i tona kaha, ki te kimi i te huarahi i
  oma  ai te tino rangatira o taua iwi Iniana,
, a, kitea ana e ia, heoi rongo tonu hold taua
  rangatira i te reo o Parapoa ki a hoki mai
  raua ki te kainga. Na ringa i te pai me te
  ngawari o Parapoa, i whakahoa ai taua ra-
  ngatira Iniana  ki a ia. Na taua rangatira
  hoki i whakaatu ki a ia, nga huarahi katoa e
  taea ai e Parapoa te haere taua koraha, to-
  hutohungia ana mai ki a ia te ahua katoa o
  taua  whenua  me   ana  maunga   teitei,
  me te kii mai hoki,  ki te tae a Parapoa ki
  runga i aua maunga  teitei, ka kitea atu e ia
  tetahi moana nui e takoto ake ana i raro o
  aua maunga.
    E rua tonu nga ra i haere ai ratau i taua
  whenua kino, Kua pangia etahi o nga tanga-
  ta a Parapoa e te mate, kua kore e kaha ki
  te haere—  he mate i ata pa mai kia ratau,
  no te pumahu me te haunga hoki o nga repo,
  me te mahi kuhu haere i roto i nga ngahere-
  here ururua. Heoi  katahi ka tonoa e Para-
  poa ena tangata mate, kia ata hoki marie ki
  Koepa noho ai, te taenga atu o aua turoro ki
 Koepa, katahi ka tukua mai e te tino ranga-
 tira o nga Iniana he tangata hou, hei arahi
 ia Parapoa i roto i taua whenua mohoao. I
 te 20 o nga ra o Hepetema ka mahue ia ratau
 taua pa o nga  Iniana, ka haere ratau ; he
 mea  ata whiriwhiri e Parapoa ona tangata
 katoa ko nga tangata kaha anake i haere i a
  ia.
   Ko  te whenua i haere nei ratau, he pari,
 he kohatu, he ngahere ururua, rirapa ana te
 rakau o ro-ngahere, kaore he putanga mo te
 tangata; kei etahi waahi he awa hohonu,
 aua tonu atu ki te reinga, torohihi ana tera
 te rere o te wai o aua awa. He mea hanga .
 ki te mokihi he whitinga mo ratau i aua awa.
 . He  nui atu te mauiui ia ratau i te haere-
 nga i taua whenua, e toru tekau tonu nga
 maero e  taea ana  e ratau te haere, i roto i
 nga ra e wha, muri iho ka mate ratau i te
 kore kai.
   Heoi i to ratau taenga ki te whenua o te-
 tahi iwi Iniana toa, kihei rawa taua iwi i
 oma ia ratau, ara, i pera me era atu iwi Ini-.
 ana kua mahue ake ra ia ratau, engari i rere
 tonu mai ki te riri kia ratau, ka rere mai ana
 ki te patu i a ratau, hamama haere tonu mai
  ai nga wana,  ki ta ratau whakaaro hoki,
  akuanei mate tonu iho ai i a ratau nga Pa-
  niora.  Ko a ratau na rakau riri, he kopere,
  he rakau noa iho nei, engari i rite tonu ki te
  rino te maro.
    No te rongonga i te tangi o te pu me te
  kite hoki e hingahinga haere ana  etahi o
  ratau ki te whenna hora ai, katahi ano ka
  tau mai te wehi ki taua iwi, i runga i to ra-
  tau kore e mohio, he aha ra te take i mate
  ai etahi o ratau, a, he aha hoki i heke ai te
  toto o etahi ? Ko te wa tenei i whati ai ta-
 ua iwi ki ro-ngahere hunahuna ai, ka whaia
 e nga kuri ngau tangata a Parapoa taua iwi.
 Kia  kore ia nei ratau e whakaaro, he iwi ki-
 no rawa atu te Paniora? Ki to ratau wha-
 kaaro hoki i kino ke atu te Paniora i nga
 kuri mohoao katoa o te ao.
   Ko  te rangatira o aua Iniana, me ona ta-
 ngata e ono rau, i mats rawa atu i taua riri.
 Te mutunga  o te riri, ka tomokia te pa o ta-
 ua iwi e Parapoa ratau ko ona tangata; ko
 taua pa, i te putake o te maunga whakamu-
 tunga e ta ana.  Heoi va, katahi ka mauria
 katoatia e ratau nga taonga o taua pa. He
 nui atu te koura i roto i taua pa, me era atu
 kohatu utu nui hoki, mauria ana e Parapoa
 aua taonga uta nui o taua iwi, tuhaina ana
 ma ona tangata etahi, ma ana ano etahi.
   Otira kihai i puta katoa nga  tangata o
 Paniora i te mate, titiro rawa atu a Parapoa
 kua tu etahi o ana tangata i nga pere a nga
 Iniana, ko era ena tangata i waiho iho e ia i
 te pa takoto ai. Ko ia i tahuri tonu ki te
 piki i taua maunga teitei: e ono tekau ma
 whitu tonu nga toenga o ana tangata, i kaha
 ki te whai i a ia ki te piki i taua maunga.
   1 te ata-tu tonu ka whakahuihuia e ia nga
 morehu o ana tangata, katahi ratau ka piki
 i taua maunga teitei, he mea, nona kia wawe
 ratau te eke ki runga i taua maunga, i mua
 atu o te kahanga iho o te wera o te ra. He
 nui atu to ratau ngenge i te pikinga i taua
maunga,  i ranga i te kino o te huarahi.
   1 te tekau o nga haora o te ata, ka puta
ratau ki waho o te ngaherehere i oke haere
ake ai ratau. Katahi hoki ka hauhau,  ka
angiangi mai hoki te hau, hauora ana ratau.
   Ia ratau e okioki ana, katahi tetahi o nga
Iniana arahi ia ratau ka korero, mo  tetahi
waahi  kai runga atu ia ratau, ka kii, "ki te
tae tatau ki reira, ka kitea atu te moana nui
e haeretia nei e koutou."
  Te rongonga o Parapoa i te korero a taua
Iniana, katahi ka karanga ki ona hoa  kia
noho marire ratau i reira. I mea ia, ko ia
te tangata tuatahi i pau nui ona whakaaro
ki te kimi i taua moana, a, he mea tika kia
riro ano ma ana ano e kite tuatahi taua ma-
ona, heoi katahi ia ka piki ko ia anake; tona
ekenga ki runga, ka kitea atu e ia taua mo-
ana, e kanapa ana i te whitinga iho o nga
hihi o te ra.

   2               TE PUKE KI HIKURANGI.
    Katahi a Parapoa ka karanga iho ki ona
  hoa, kia piki ake, kia kite ratau i taua moa-
  na atahua, heoi hohoro tonu hoki te piki atu
  o ona hoa, te taenga atu ki reira, katahi tona
 waha ka hamama, ka mea :— "Na e hoa ma
  titiro ki te utu o to tatau uauatanga ; he mea
  nui tenei kaore ano kia kitea e te konohi ta-
 ngata o te iwi o Paniora o mua iho, katahi
 ano."  Katahi ona hoa ka awhi rawa ia Pa-
  rapoa i to ratau rangatira, katahi a Parapoa
 ka karanga, ko tenei moana me tona akau
 katoa, tae noa hoki ki te whenua katoa, me
 waiho  hei taonga mo te Kiingi o Peina.
    Katahi ka topea e ratau te rakau, ka ha-
 ngaa he ripeka, katahi ka whakaturia ki te
            
 waahi i Kitea tuatahitia ai e ia taua moana.
   I hangaa  ano hoki e ratau he pukepuke.
 he mea whakapipi ki te kohatu, tuhia iho e
 ratau te ingoa o te Kiingi o Peina ki runga
 mau ai.
   I mahia tenei mahi uaua i te 26 o nga ra
 o Hepetema i te tau 1873. E rua tekau nga
 ra i haere atu ai a Parapoa me ona hoa i
 Keepa waahi e Kareta, ki te tihi o taua ma-
 unga i whakatuna ra te ripeka, kaati i naia-
 nei e ono ano nga ra e haere ai te tangata
 ka tae ki reira—ko Koepa te kainga i waiho
 iho ai e ratau o ratau waka me to ratau kai-
 puke hoki.
   Ko te whanui o taua waahi whenua i taua
 notitanga o Teeriana, e ahua rite ana ki te
 60 maero te whanui, he waahi ano e 20 tonu
 maero te whanui, engari he maunga teitei,
 he pari tihore, he kino noa iho te huarahi e
 puta ai ki tetahi taha. Otira ua runga i te
 tohe tonu, i te whakauaua tonu, i le whaka-
 momori tonu o Parapoa me ona hoa ki enei
 kino katoa, i to ratau haerenga atu i te akau
 o te moana o te Ataranatiki, a tutuki pai atu
 ana ratau ki te akau o te moana-nui-a-kiwa,
 (Pacific Ocean). Kaore rawa hoki he rori, a,
he huarahi Maori  nei ranei, engari i whai
noa iho ratau i runga i nga tohu a nga Inia-
na, ma aua Iniana anake hoki, ka mohiotia
ai aua tohu.
   [Te tuturutanga o te whanui o taua noti-
tanga o Teeriana e 40 macro, ko tetahi o ona
ingoa ko te Panama. No  te tau 1855, ka
oti te Rerewe ki reira, e 45 maero te roa o
taua  raina, atu i tetahi taha pura noa ki te-
tahi taha. He nui atu nga mahi kawekawe
taonga, tangata hoki a taua Rerewe, notemea
e takua mai ana i tetahi taha nga utanga mo
nga tima me nga kaipuke katoa, a, ma taua
Rerewe e hari atu ki te taha atu i nga kai-
puke.
  He nui nga tau i mahia ai taua Rerewe
katahi ano ka oti, be nui nga tangata i mate i
te mahinga i taua raina, i runga ano i te ki-
no o tera whenua. He Pakeha te iwi tua-
tahi na ana i timata te mahi i tana raina,
kihei rawa i taea e ratau te mahi, i runga i
te matemate tonu o nga tangata i nga mate
o tera whenua. Muri  iho ka riro na nga
Hainamana i mahi, engari he Pakeha ano
nga kai tohutohu. Kaati e kiia ana, ko nga
tangata katoa i mate  i te mahinga  i te
raina o taua Rerewe, i rite tonu te maha, ki
 nga rango neke i whakatakototia mo te rai-
 na o te Rerewe. Kaati no nga tau o muri
 mai, katahi ka keria he awa keri ma roto i
 te tua-whenua hei rerenga tima atu i tetahi
 taha ki tetahi taha, ka tuhera taua awa, ka
 kiia tona ingoa ko te Panama Kanaara, na
 taua awa kari hoki, i wehe ai a Noota Ame-
 rika i Amerika ki te tonga, i mua atu hoki i
 te karinga o taua awa, e kotahi tonu ana te-
 ra whenua katoa, mai i te tonga ki te raki o
 Amerika, no naianei kua rua aua tuawhenua.]
 Heoi kihei i ngata te ngakau o Parapoa i to-
 na kitenga kautanga atu i taua moana.  I
 mea  ia kia heke rawa ia ki raro, ara ki tata-
 hi, ahakoa te kino o te huarahi atu ki reira,
 te pari, te kohatu, te ngahere uaurua, te repo
 paharuharu, tae noa atu ki tatahi, kore rawa
 ia i ngakau rua, a, i wehi mai ranei. I a ia
 e whakaaroaro ana i reira, ka tae atu ona ta-
 ngata, ara, nga mea o ana tangata i ora ake
 i mahue atu ra i a ia i roto i te pa, i muri
 iho o tona pakanga ki nga Iniana, heoi kata-
 hi ratau ka haere, ka timata ca ratau heke
 atu ki te akau i te 29 o nga ra o Hepetema.
 Kihei i roa ka tae ratau ki tetahi kokoruta-
 nga nui o te akau, ka karangatia e ia he
 ingoa mo taua kokorutanga ko Hene Maike-
 ra (St Michael's Bay). Ko te akau katoa i
 kitea atu ai e ona konohi, puta noa ki  te
 nuku o te meana he mohoao katoa, kaore
 hoki i kitea he waka he aha ranei i te moana
 e rere ana.
   I to ratau taenga ki tatahi, ka kite ratau i
tetahi one, kotahi maero me te haawhe te roa
 he onepu tetahi waahi he paruparu tetahi
waahi, he puna wai hoki etahi waahi. Ka-
 tahi ka kii a Parapoa, "ki te mea he moana
nui tenei, pera me te moana o te Ataranatiki,
e kore e roa ka ngaro tenei one i te wai. Me
tatari tatau i konei — e kore e roa ka mohio-
tia, be moana  waitai ranei he moana wai
Maori ranei ?" Katahi ia ka noho i te pu-
tuke o tetahi rakau, kihei i roa rawa e wha-
nga ana  ia, ka timata te kato mai o te tai,
tere tonu te haere mai o te wai, kaore hoki i
tino roa rawa, ka tae mai te wai ki te waahi
e noho ra a Parapoa ratau ko ona hoa. Ka-
tahi ka whakatika ake a Parapoa, ka kau ki
ro te wai, ka tae te wai ki ona turi, katahi ia
ka karanga, ko tenei moana katoa mo te Kii-
ngi o Peina, ara, i pera ano me tona mahi ki
te tua-whenua.
  Ka mutu  taua mahi hanga noa iho ana,
katahi ratau katoa ka tupou ki raro, ka wha-
kamatau  i te reka o te wai, ka kitea e ratau
he mataitai, he pera ano me era atu moana
i mohio ai ratau, na, ka tino mohio ratau he
tino meana hoou tenei kua kitea nei e ratau.
  I muri iho, katahi ka tapahia e ratau eta-
hi peka rakau hei mau  roa ratau, hei tohu
mo ta ratau kitenga i taua moana hoou.
  I ahua roa ano a Parapoa ki reira, ki te
pakanga ki nga iwi Iniana e noho ana i te
akau o taua meana, ko tona mahi he wha-
kangau ki ona kuri whai tangata, kihei rawa
i roa ka me temate i a ia aua iwi, ko etahi ka
whakaponongatia e ia. 1  konei ka rongo
ano ia ki aua Iniana, ki tera whenua koura
  ki Peru. Ka korero mai hoki tetahi Iniana
  kia ratau, i etahi kararehe e waiho ana e nga
  iwi o reira, ara, o Peru hei whakawaha ka-
  wenga.  Katahi ka hangaia e taua Iniana te
  ahua o taua kararehe, he mea pokepoke na
 ana ki te paruparu. Ka mahara  etahi o ra-
 tau he "Tia" taua kuri, ko etahi i whakaaro
 he "Kamera" pea, kaati kihei ano hoki ratau
 i mohio ki tenei kuri ki te "Raama" (Lla-
 ma), he kararehe tenei no te tonga o Ameri-
 ka, a, e waiho ana e nga Iniana o reira hei
 whakawaha  kawenga.
   I roto i nga ra o Noema o te tau 1813, ka
 mahue  ia Parapoa nga rohe katoa o te moa-
 na-nui-a-kiwa, ka pikitia ano e ia nga mau-
 nga i haeretia atu ai e ia, ka hoki mai ia ki
 Teeriana.  Kaore hoki ratau i tika ma  te
 huarahi i haere atu ai ratau, a, i nui ke atu
 to ratau mate i to ratau hokinga atu, kaore i
 pera me  to ratau haerenga mai.
   He  nui atu to ratau mate i te kore wai, i
 te mea kua mimiti katoa nga puna wai, me
 nga awaawa, i te kaha o te ra. He tokama-
 ha hoki o ratau i mate rawa atu, ko nga mea
 i oraora ake, i ngoikore noaiho i te mate
 kai. Ko  te koura me te hiriwa i hua ia ra-
 tau, ko te kai i kore rawa. He koura anake
 me era atu kohotu utu nui, ta nga iwi o te
 huarahi i homai ai ma ratau, hei whakama-
 rie i nga ngakau o nga Paniora mo te hanga
 e patu nei ia ratau. Engari he  kai kaore
 kau.
   He nui atu nga mahi Pakanga a Parapoa
 ki nga iwi Iniana o runga i nga maunga.
   Me te nui hoki o te matemate o taua iwi i
 a ratau, me te pau hoki o ratau pa i a ia te
 tahutahu haere ki te ahi, a, tae mai ana ano
 ia ki Koepa, ratau tahi ano ko nga morehu
 o ona hoa tae rawa mai ratau ki reira, kua
 tini te hiriwa me te koura ia ratau, i runga i
 ta ratau mahi ki te muru haere i nga taonga
 pera o te iwi kainga.  Heoi  katahi ratau
 ka eke ki runga i to ratau kaipuke, i waiho
iho ra e ratau, ka rere ratau ki Teenana, a, i
te aonga  ake o tetahi rangi ka tae ratau ki
 reira.
   I te taenga atu o ratau ki reira, ka rongo
etahi o nga Paniora (ara, nga mea  kaore i
whai i a Parapoa) i taua moana hoou i kitea
nei e Parapoa, ka mea etahi, he mea kite ra-
pea na ana i runga i tona mahi nanakia,
mahi kohuru, ki te patu i nga iwi Iniana i te
huarahi.  A, he tokoiti noa iho nga morehu
o ona tangata i hoki ora mai ki te kainga.
  Pu ana o ratau iwi ki waho i te mate kai,
ko etahi o ratau he nui atu te mate, ko Para-
poa  ano hoki  tetahi i pangia e te mate, he
Piwa tona mate, na runga i te mauiui, me te
mahi  tonu hoki i nga ra katoa i pa mai ai
taua mate ki a ia.
  Oiira he nui atu te hari me te koa o nga
Paniora o Teeriana ki a ia, ahakoa nga mahi
kohuru a Parapoa i nga Iniana o taua whe-
nua, he hanga rekareka rawa ki taua iwi ki
te Paniora enei mahi hee katoa a to ratau
rangatira ka tino kitea e tatau te kino o taua
iwi o te Paniora ki nga iwi Iniana. Ki te
ahua o te whakaaro o nga iwi Iniana kia Pa-

                    TE PUKE  KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_         3
rapoa, i mea ratau. ko ia anake o nga Pani-
ora te tangata i ahua pai kia ratau— kaati
kua  kite nei tatau i tona kino, i roto i nga
korero i runga ake nei. Heoi ano nga kupu
hei whakapai kia ia, ko nga kupu anake a
ona hoa i haore tahi ai ratau; notemea hoki
i uru tahi ia me ratau hoki ki roto ki nga
mate me nga uauatanga katoa o te huarahi i
haeretia ai e ratau, a, ko ia tonu hoki ki mua
 i nga riri me nga mate katoa, i pa mai kia
 ratau i te ara.
   I muri mai i tenei katahi ka tukua e Pa-
 rapoa tetahi kaipuke kia rere ki Peina, ki te
 kawe i te rongo o ana mea whakamiharo i
 kitea ai e ia. I tukua hoki e ia tetahi waahi
o aua koura i mauria mai ra e ia i nga iwi
 Iniana.  Otira i etahi ranei i num mui o te
 taenga atu o taua kaipuke ki Peina, ka tu-
 kua mai he Kawana hou ki reira hei tango i
 te tuunga o Parapoa, te ingoa o tana Kawa-
 na ko Peteeria Tawira (Pedrarias Davila).
   I kiia mai hoki ma taua Kawana e whin
 a Parapoa, mo tona mahi hee ki te pei i a
 Enehaiho, ara, i te rangatira tuatahi i wha-
 kahokia ra e nga Paniora, whakaturia ana
 ko Parapoa hei ariki mo ratau.
   No te marama o Hune o te 1514, ka tae a
 Tawira ki te kokorutanga o Urapa. I tona
 haerenga mai i Peina i kino rawa tona wha
 kaaro kia Parapoa, engari no tona taenga
 mai ki Teeriana, ku kite i te nui o te aroha
 o nga tangata o taua kainga kia Parapoa,
 ki te tangata na ana i kite te moana hou nei.
 katahi ia ka wehi ki te whakaputa wawe i
 tona whakaaro whiu mo Parapoa, ka mea ia
 kia waiho marire tona whakaaro, taihoa ia e
 whakaputa. He wehi nona kei whakaputa
 wawe ia, ka whakamatea ketia ko ia, i te
 mea kei te aronui katoa nga whakaaro o nga
 tangata kia Parapoa, kaore ki a ia.
   I te tau 1516, ka tukua e Tawira a Para-
 poa, kia haere ia ki te Kereta ki te hanga
 kaipuke, ka kawe ai aua kaipuke ma uta, ma
 runga maunga whakawhiti ai ki te moana-
 nui-a-kiwa, hei kaipuke tutoro haere i taua
 moana.
   Ko te toru tenei o nga tau o te pahemota-
 nga atu i muri iho i te kitenga a Parapoa i
 e taua moana, a, i tino koa rawa hoki ia ki
 te hanga i aua kaipuke, hei kaipuke rerenga
 tuatahi mo nga pakeha i runga i taua moa-
 na.  Heoi no tona taenga ki Akara, ka tahu-
 ri ia ki te whakawhaiti i nga mea katoa e oti
 ai nga kaipuke e wha; ko Akara he taone i
 whakaturia e nga iwi o Paniora ki te takiwa
 o Kereta.
   I topea hoki e ia nga rakau katoa, i te ta-
 ha ki te takutai o te Ataranatiki moana, ka-
 tahi ka amohia ma runga i nga maunga, ki
 tetahi taha o te notitanga o Teeriana, tae noa
 ki te taha o te moana-nui-a-kiwa (Pacific Oce
 an). Ko  nga kai mahi i taua mahi  nui
 whakaharahara, he mangumangu, he Pani-
 ora, he Iniana.
   Me  ata mohio ano tatau, kaore rawa he
 rori o taua whenua, heoi ano nga huarahi i
 reira he huarahi Iniana  anake,  ara, totahi
 ka rite ki te huarahi kiore te whaiti, he hua-
rahi hoki e mau ni to wehi  ina haere te ta-
ngata, ki te tapepa ake una te waewae, ka
taka tonu atu ki te po. Amo haere tonu ai
ratau i nga rakau me nga mea katoa mo aua
kaipuke i roto i nga ngahere ururua, me nga
repo, me nga awa hohonu, me nga kino noa.
iho, haere ai i runga, i nga prai tohore, mete
piki i nga maunga teitei.
   I tino niania tenei mahi uaua i roto i nga
takiwa tino kaha te wera o ti ra o te rauma-
ti. Ko  nga Iniana ehara i te iwi mohio ki
te mahi, a, he tokomaha o ratau i mate i te
taumaha o a ratau kawenga, tino mate rawa
atu. Ko nga Paniora me nga mangumangu
nga mea  i tino kaha, no reira hoki kihei ra-
 wa i mate tetahi o ratau, no to ratau ekenga
 ki runga o tetahi maunga. katahi ratau ka
tauheke ta ratau haere ki raro o aua mau-
 nga, ara, ki te waahi hononu o tetahi awa e
 heke ana ki roto ki te moana nui-a kiwa, ka
 karangatia e ratau he ingoa mo taua awa ko
 Parahahi (Balsas).
   Ka tao ata ia ratau nga rakau me nga mea
 e oti ai nga kaipuke; katahi ka kitea e ratau
 kua kino ana rakau i te huhu te kai, kua pu-
 areare katoa a roto o nga rakau te kai e te
 huhu, kua kino rawa atu, kua kore e pai hei
 hanga kaipuke  Katahi nga tangata ka ta-
 huri ki te tope i nga nikau e tipa ana i te
 taha o taua awa, Ka wehea hoki e Parapoa
 kia toru nga ropu o ona  tangata, ko tetahi
 ropu i wehea e ia hei kani i nga rakau, ko
 tetahi ropu i tonoa e ia kia haere ki Akara,
 ki te tiki i nga rno me nga taura, me era
 atu raweke mo kaipuke, ko te mamao atu o
 Akara i reira e ono tekau maono maero, a,
 ko tetahi o ona ropu, hei haere ki te kimi kai
 haere ma ratau i runga i nga maunga me te
 takutai hoki o taua whenna katoa.
   He nui atu te uaua o te hanganga i ana
 kaipuke ; i tetahi rangi ia ratau e mahi ana,
 katahi ka pakaru mai te waipuke o te awa ;
 whanoiti tonu ka matemate nga tangata, ko
 etahi o a ratau rakau i riro i te wai, ko etahi
 i tapukea ki roto ki te paruparu. Muri iho
 ka mate ratau i te kai; kaore hoki i nui nga
 kai a nga iwi Iniana o tera whenua, notemea
 kaore hoki ratau i te iwi mahi nui i te kai;
 heoi ano ta ratau na mahi nui e mohio ana,
 he haere ki te whakangau kararehe mohoao,
 engari be mahi kai ma ratau ki te whenua
 tipu ai, kaore rawa e mohio, he tino tikanga
 tera na taua iwi no mua iho.
   Heoi i te otinga o enei mahi uaua katoa i
 Parapoa te mahi, katahi ia ka kite i te utu o
 tana mahi pai, i whakapau ai ia i tona nga-
 kau, me tona uauatanga katoa, kia tutuki i
 a ia enei mahi nunui te mahi. Ka oti i a ia
 e rua nga kaipuke maanu rawa ki roto i te
 awa, ka whakapakaritia ano e ia aua kaipu-
 ke mo te rere i te moana nui. te painga, ka-
 tahi ia ka eke ki runga me etahi hoki o ana
                                                                                                   W                                                                                                   
 tangata, ka heke ratau i roto i taua awa, ka
 puta atu ki waho-ki te moana nui. Kaati
 koia te tangata tuatahi na ana i kite taua
 moana, a, ko ia ano hoki te tangata tuatahi
 i rere haere i taua moana.
   Otira na te kitenga a Parapoa i taua moa-






Akara




     MAUNGAPOHATU.

   4                  TE PUKE KI HIKURANGI.
  o tungaane papa e tae atu, kaore hoki i ko-
  nei, kai te haere ke raua, kai Ohiwa ke, hei
  whakaatu i aku korero, mehemea ano hoki
  e kaha ana ahau, maku tonu aku korero e
  whakatakoto ki te aroaro o te hui, hei wha-
  katika ma te hui, hei whakahe ranei ma nga
  tangata matau.  Tenei  ra kua kite iho i
  ta korua panui ko te Whatakorari, mo te hui
  whakapapa mo  o  tatau tipuna. E  takoto
  nei i te No. 2 o te tau tuaono wharangi 9, e
  hine, e pa, he hui nui rawa atu tenei ki toku
  mohio, ara te hui a Niniwa ratau ko ona
 hapu, ka tu nei i te 22 o Maehe 1905 ki Ta-
 akitimu whare, hei whakakotahi i nga take
 mai o tatau tipuna, me o tatau mana hoki i
 tipu mai ai, ae, e pa e te Whatakorari, kai te
 mihi iho au ki a au koreto katoa, G whaka-
 marama  nei koe. Tenei hoki ahau kua ro-
 ngo i toku haerenga, ara, matau ko oku ha-
 pa ki te Waimana, tae noa ki Ruatoki, ki te
 tangihanga rao aku  mokopuna, ka  tonoa
 mai matau ko Kereru ma e Peehi Apiha o te
 Kaunihera, kia haere atu ki tona kainga i te
 17 o nga ra o Hanuere 1905, tokowha ma-
 tau.  Ka korero a Peehi, ara,  ka patai kia
 ahau, ki nga tipuna me nga mana tuku iho
 i nga tipuna, tae noa mai ki tenei ra.
   Me nga tipuna hapui pakanga mai i mua i
 nga tipuna, tae noa mai ki tenei ra, kia wha-
 kaahuatia  ratau, kai konei te kai whakaa-
 hua a te Kiingi, kia takua ana ahua ki Inga-
 rangi. He nui nga whakamarama a taua
 Pakeha kia matau, kaati nga mea e tuhi iho
 e au. No reira au i mohio ai, he hui whai
 tikanga rawa tena, kaati ena kupu.
   E Hine, e pa, otira koutou  katoa, kaua
 hei paahitia nga whakapapa  i heke mai i
 o tatau tipuna i puta ai ki te ao marama,
 kaore he tikanga o te wehenga ki ia iwi, ki
ia iwi, engari nga take i puta ai, ina hoki ko-
 tahi tonu to tatau tipuna, ko Rangi anake
raua ko Papatuanuku, na ana nga mea ka-
 toa i te ao, i te wai, i te moana, i te tua-
whenua,  i te rangi, i te takiwa, me tatau
hoki, me te ora me te mate, me te mana ho-
 ki i o tatau tipuna, tae mai nei ki naianei,
kaati nga korero.
  He  whakaatu tenei, ka karangatia ano e
au he hui, hei whakakotahi i nga whakapa-
pa o tataa tipuna.  Kai te pai tena, kaa ko-
tahi pea nga korero a nga iwi i tae atu ki te
hui, ko nga iwi kihei i tae atu, e kore e ko-
tahi, kia rupeke rano nga tangata matau,
me nga wahine mataa katahi ano ka mutu,
tera ano e whakaaturia te tau, me te kainga
mo tenei hui, heoi nga kupu, kaua hei ma-
harahara ki te utu, utaina atu ena kupu ki
ranga i to tatau maunga tapu.
                 Tutakangahau.

       HIRUHARAMA.
                Maehe 31 1905.        '.
  Ki to Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e
hoa tena koe, te tino take o taku whakaa- :
turanga i enei kupu e whai ake i raro nei, he
maharatanga naku mo  te ture Reiti i nga
  Whenua   Maori, kua paahitia nei e to tatao
  Paremata i te tau kua taha nei, a, i puta i
  to tatau Pirimia enei kupu i roto i tana kau-
  hau, i te aroaro o nga Kaunihera o nga mo-
  tu e rua nei, i te 20 o nga ra o Maehe 1905,
  i te hui toopu ki Rotorua. Ara wehewehe i
  nga Poraka nunui o te iwi Maori, kiia tanga-
  ta, kiia whanau, hapu ranei, kia taea ai e te
  iwi Maori te utu a ratau Reiti, mea ratau
 taake.  E kui ma e koro ma, e nga iwi e nga
 hapu, o runga o nga motu e rua nei. mehe-
  mea ki te peratia o tatau toenga whenua,
  tera tatau e kaha ki te mahi, ki te mokete
 moni hoki i te Kawanatanga, hei whakapai
 io tatau whenua e tutuki ai te hiahia o te hunga
 ahu whenua o te iwi Maori, taku mohio me-
 hemea ki te pera, tera to tatau Kawanatanga
 me  tona roopu, e hangai te titiro o nga ka-
 nohi, kiia tangata, kiia hapu ranei ka watea
 hoki te hoatutanga i nga Keiti, me nga taake
 ki te hunga whai whenua o te iwi Maori.
   Me  huri ake te titiro ki nga tutukitanga o
 enei whakahaere e takoto mai nei, i mua i o
 tatau aroaro, ara, he mate ki te hunga toko-
 maha, he ora ki te hunga ruarua. Ma  te
 kaha anake ki te whakahoki i te moni Moke-
 te, ka kiia he ora. Ki te kore te tangata nga
 tangata ranei e kaha ki te whakahoki, ka
 kiia he mate, ara, ka riro te whenua, me ki
 ko te hoko ano tena i tutakina nei e to tatau
 Kawanatanga.  Ka Reititia o tatau whenua,
 lu te kore tatau e kaha ki te utu i a tatau
 Reiti me a tatau taake, ka tangohia ano te
 whenua e te ture, me kii kei te tuhera tonu;
 to hoko whenua. Ko te maha o nga Poraka
 whenua o te iwi o Whanganui kua oti te ta-
 pae atu ki to tatau Kaunihera whenua, a, he
 wa tona e mohiotia ai, te mate raua ko te
 ora. Otira ko te tumanako o nga rangatira
whakahaere o nga mota e raa nei, kia whiti
atu i te mate ki te ora nga iwi Maori, mai i
 to 40 te tau i te Tiriti o Waitangi, tae mai
ki tenei ra, ko te ora anake e tumanakohia
nei, kaati me mutu i konei aku pepeha mo
te Reiti me te taake, heoi kia ora koutou.
    Na to koutou hoa pononga iti rawa.
            Haumapu Reweti Keepa.

Kohatu  Whakamaharatanga.
               Maraenui.
  Ki te Etita o to "Puke" e hoa tena koe,
me te hunga e noho  tahi na koutou, heoi
tena.  E hoa tukua  ena korero ki te pepa,
hoi titiro ma te hunga e tango ana i te "Pu-
ke Ki Hikurangi."  He whakaatu i te Ka-
wanga o te Kohatu tohu aroha o nga tama-
riki o te Whanau a Apanui, i mate nei ki te
awa o Mootu, i te -5 o Akuhata i te tau 1900.
  Kua tu taua Kohatu ki Maraenui nei, ko
te roa o tenei Kohatu 18 putu, e 4 putu te
matotoru, pera  katoa nga taha e 4 o taua
Kohatu.
  I te 21 o Maehe nei i hui katoa mai nga
iwi, nga hapu, ki Maraenui nei, i taua ra e
500 nga iwi whakaeke mai ki te marae nei,
henui ano hoki te Pakeha i te tae mai ki
  tenei hui, i konei ano hoki a te Honore Ti-
i mikara, me Wi Pere, mema o te Tairawhiti.
     Ao ake i te 22 o nga ra ka kawangia te
  Kohatu, ka  haere nga iwi ki raro i taua Ko-
  hatu, ko nga morehu o aua tamariki i mate
  nei ki te awa o Mootu, i roto rawa ratau i te
  taha o te Kohatu, ko Hakaraia Minita to ra-
  tau matua i tena wa poto, ko te iwi katoa ki
  waho nei ia ratau, ka haere mai a Timi Kara
  ki tua o te taiepa rino o te Kohatu, ka hura-
  hia e ona ringa te arai o te Kohatu, ka maunu
  katoa nga potae  o te iwi katoa, ka whaka-
  huatia e Hakaraia te Himene Pakeha, he Hi-
  mene aroha, e rite ana mo taua taima ano,
  ka hapainga hoki e aua tamariki, aroha ana
  te whakarongo o te taringa te titiro a te kano-
  hi. Nga kupu a te Honore Timi Kara, i tu
  te Minita ki te mihi ki nga iwi  katoa, he
  mihi hoki ki te whanau a Apanui, mo to ra-
 tau kaha, me te nui o te mamae, na te ma-
  mae hoki i tu ai tenei taonga e kite nei tatau
 i  naianei, e tu nei i tona turanga. I pera
 ano  te Mema o  te Tai-rawhiti, i penei ano
 te aronga o ana kupu, he whakapai ki nga
 iwi o te marae mo tenei taonga, e tu nei he
 whakamaharatanga ki nga whakatupuranga
 e heke iho  nei. I korero ano a Pinetu me
 Tuhaka, me etahi o nga rangatira o te hui i
 taua taima, heoi i whakamutua e Hakaraia
 ki te Himene 166. Kei muri ano te roanga.
             W. H. Waaka.

  Whakaarahanga  Kohatu.
                Petane Pa.
   Ki te Etita o te "Puke," e pa tena ra koe,
 me to Komiti te noho huihui mai-na i runga
 i te mahi i whakawhiwhia e te hunga mate
 kia koutou, ki tena wahanga tokomaha, whai
 raana hoki ki te whakahaere i nga tikanga i
 muri i te hunga mate, hei painga mo nga iwi
 o te motu nei. Heoi ra e te hoa, i te mea
 kua whiwhi nei ano nga iwi o te mota nei ki
 tenei taonga, noreira e pa, ki te whai waahi
 puare o te "Pake" ka ruke atu i enei kupu e
 whai ake nei, hei paahi noa i to taima, me-
 hemea e pai ana.
       Te Haroto Maehe 10th, 1905.
   Ka tu te hui a enei iwi a N Tuwharetoa, a
N'Kahungunu,  atu i Petane ki te Wairoa, a -
a Tuhoe, a N'Manawa, a N'Whare, a N'Ra-
ngitihi, me N'Hineuru. Ko  te take o tenei
hui, ko te whakaarahanga i te Kohatu o Wi-
remu Pikai. E  rua nga minita nana i wha-
kawahi tenei Kohatu, ko Pititi Hemi Huata
raua ko Henare Wepiha Wainohu,  na raua
hoki i karakia nga karakia e rite ana mo te
whakaarahanga  Kohatu  tupapaku, nui atu
te pai, he roimata ki te kanohi riringi ai o te
wahine, o te taane, o te tamariki, matu noa
te karakia. Ka  tu ko te kauhau, katahi ka
tino marama atu i te hinengaro raua ko te
mahara, i nga kupu o te kauhau e wehe ana
i nga mahi  pai, i nga mahi tohu tangata, i
nga mahi  rangatiratanga ki te Atua 1d te ta-
ngata hoki, i nga wa ra, o mua e era ana te
tupapaku, ka huri ki nga mahi a te tangata,

                    TE PUKE  KI HIKURANGI.\_\_\_\_\_\_\_\_5
 i te wa kua mate te tangata, pau katoa nga
 kupu te ruke e aua minita  ki te aroaro o te
 tupapaku, tao noa hoki ki ona iwi e pae ana
 i runga i te Urupa i takoto ai ia. E nga iwi
 e nga hapu, he hanga whakamiharo, whaka-
 moemiti, whakakororia, whakahonore, wha-
 kapai, atahua purotu  te kupu kauhau, e
 taheke ana mai, me he wai i nga mangai o
 nga minita nei, a, kaore he roimata he hape
 i toe atu, i pau katoa mai ki waho i te koko-
 nga mai a tenei mea a te mamae, ki te aroha
 atu ki nga  kupu e korerotia ana mai e te
 minita nei e Pititi, ka mutu i konei te taha
 Atua, ka tuhera te wa ki te tangata, ara, ki
 ona iwi e pae ra. Ko nga korero tenei o ru-
 nga i te Kohatu, kai te taha ki te Rawhiti
 nga tuhituhi e mau ana, koia tenei nga ko-
 rero o taua Kohatu.
     HE WHAKAMAHARATANGA  TENEI KIA
 WIREMU  PIKAI, 1 MATE J TE 3 o NGA RA o
 MAEHE, I TE TAU 1904, HE TANGATA RANGA-
 TIRA No N'KAHUNGUNU, KE TANGATA MANAAKI
 I TE  IWI, AWHINA HOKI I NGA MANUHIRI.
   Ka mutu, ka tu ake ko tona iramutu, koia
 tenei ana kupu :— E nga iwi, e nga hapu, e
 nga rangatiratanga, he nui tooku whakamoe-
 miti kia koutou kua huihui a-tinana mai nei
 ki runga i to koutou hoa, ko to koutou hoa i
 mua  ake nei he tinana ora he tangata, i te-
 nei wa be tinana mate Kua whakaarahia ake
 nei ia i tenei ra he tinana Kohatu, hei taonga
 tenei kia koutou kia tatau katoa, ki ona iwi
 kua tae mai nei ki runga ki a ia, tae atu hoki
 ki ona iwi e noho mai ra i runga o te motu
 nei. Otira e nga iwi, ko te taonga e tu nei,
 he poto te wa kia tatau, i te mea kua roa te-
 nei wa kia tatau e tu noi tatau, kua kore e
 kitea atu a muri, e mea mano maero a muri
 kia tatau i tenei ra, tena ko mua ia tatau ina
 noa a mua ia tatau, kotahi ano te hikoinga
atu o te waewae kua tae atu ki te pari, kua
 taka atu ki to koutou  hoa e tu nei ia he
 Kohatu.  Otira e nga iwi, e nga hapu, e nga
 tangata, kote tino painga o tenei taonga mo-
 na tamariki tae atu ki ona mokopuna, mo
 ratau tenei whakamaharatanga tae atu ki
nga whakatipuranga maha  e  piki ake nei,
 heoi kaati aku kupu i konei. Kia tau ki ru-
nga ki nga minita nga manaakitanga katoa,
mo  korua i kaha ki te ruke i nga kupu ako i
nga kupu atawhai a te Atua, ki runga ki nga
iwi e pae nei, tae mai hoki ki to iwi mokai
kia N'Hineuru, e pae nei i roto i te pourita-
nga, kaore he rama kia matau ko toku iwi e
kite ai i te huarahi whanui o te Karaipiture,
e whiwhi ai matau ko toku iwi i nga tohu nui,
e tika ana ki ta te Atua titiro iho, ka rautu i
konei te tamaiti.
  Ka tu ko te Rutene, no N,Tuwharetoa te-
nei rangatira, he whakapapa i tona tatai ki te
tupapaku, a, ka puta ki a ia, ka tamaiti ki a
ia a Wi Pikai, me ana kupu torutoru nei, mo
te ngaronga o tona taha i roto i te tuhituhi
i runga i te Kohatu, ara, kia penei he ranga-
tira hoki a Wiremu Pikai nona no Tuwhare-
toa, ka mutu a te Rutene.
  Ka tu ko Peraniko Ngarimu no N'Hineuru
tenei, he whakapapa tetahi waahi he whaka-
 marama  tetahi waahi, ara, he tautoko na ana
 i nga korero o te Kohatu e mea ana. he ra-
 ngatira no  N'Kahungunu.  mo  reira tona
 whakapapa mai ia Kahungunu ka puta mai
 ai ki te tupapaku, ka mutu ana.
   Ka tu mai ko te Penetana Tiakikainga no
 te Wairoa tenei rangatira, ka raihi ki te tu-
 papaku, ka mutu ki te tupapaku, ka huri ki
 nga iwi, ka mutu ki nga iwi, katahi ka wha-
 kapapa, he tautoko i tenei kupu he rangatira
 no N'Kahungunu tenei tangata a Wi Pikai,
 ka whakapapara mai e ia i a Kahungunu, e
 toru e wha ranei nga putanga mai o te tu-
 papaku i roto ia Kahungunu, kai te huarahi
 o te inatua taane o te tupapaku nga whaka-
 papa nei e heke mai aua, ka mutu a te Pene-
 taua Tiakikainga.
   Ka tu mai ko Paora Rokino Kiriwera, no
 N'Tuwharetoa ano tenei rangatira, ka mea,
 kanui toku koa mo taku kitenga ia koutou,
 i nga iwi, i nga hapu, i nga whanaunga o
 taku hoa e moe nei i te moenga roa o ona ti-
 puna o ona matua, i te mea i noho marara
 oku whakaaro i te wa mai i tona moenga a
 tae noa mai ki nanahi nei, i tenei ra kua ro-
 ngo iho au, kua noho whaiti ano nga mea o
 roto i a au, i te aha nana i whakahoki mai?
 i a koutou i ona iwi e pae nei, tae noa hoki
 ki o tatau Minita e hautu nei i nga kupu a te
 Atua i waenganui ia tatau, a, na raua i kore-
 ro nga kupu whakamarama katoa, katahi ka
 tino rapopoto mai oku mahara, ka pera me o
 te tuatahi, anei ake te roanga. Heoi ka heke
 i konei, he whakapapa i mohiotia ai he iwi
 no te tupapaku a Tuwharetoa, a N'Rangitihi,
 a Tuhoe, a N'Manawa, a N'Whare, a te A-
 rawa, me era atu o nga iwi o te tupapaku
 nei, ka muru i konei nga Maori.
   Ka tu mai he Pakeha, ' ko te Kura-mahita
 o te Kura o te Haroto nei, ka mea, he nui
 toku pouri i te matenga o tenei tangata, i le
 mea nui atu te tipu onga mahi whai tikanga
 i te wa e ora ana tenei tangata, i waenganui
 o nga Maori me te Pakeha, i runga i te kaha
 o tenei tangata ki te whakawhaiti i nga ma-
 hi, e tipu ai nga whakahaere mo tona iwi,
 hei painga ki a ratau tamariki i muri ia ra-
 tau, a, me te taha hoki ki te Pakeha, e pai
 katoa ana i tenei tangata nga taha e rua, me
te mau o te kaha o te tipu haere o nga ta-
mariki ki runga i ta ratau mahi Kura, a, i
tenei kua mate nei ia, e kore au e ki kai te
piki ake nga tamariki nei, kei te pera me te
wa  e ora ana tenei tangata, engari kai te he-
ke haere, heoi anei ake te roanga o ana kupu.
  Ka  mutu nga naahi o tenei rangi, ka tako-
to hoki te hakari, a, kanui tenei mea te kai i
waenganui  o te teepu o te hakari nei, ko te
Keeke whakanui i te ra i hurahia ai te uhi o
te Kohatu o te tupapaku nei, me nga kupu
mihi ano mo te taha ki te kai, ka mutu nga
mahi  o tenei rangi. I te Hatarei i te 11 o
nga ra ka  karangatia nga mea mo te Iriiri,
nga mea i Iriira tokowaru nga pakeke, ko te
hanga niho puta nei anake, me nga tamariki
e ruatekau marua, hui katoa nga mea i Iri-
iritia pakeke tamariki e 3O, karangarangatia
tonutia atu nga mea hei marena, hui katoa
 nga mea i marenatia tokowaru nga taane to-
 kowaru  nga wahine, heoi ka kino ta ratau
 nei haere, ko te mahi ka marenatia nei ko te
 hanga ahi karea nei, weto atu he ahi ka mai
 he ahi, ka rua ka torn nei whakakaatanga i
 te ahi o etahi, kua whai tamariki mokopuna
 ata hoki te mahi ka honohonoa nei, i te Ra-
 tapu 12th, ka Iriiritia te hunga i Iriiria, i te
 ata o te Mane i te 13th. ka marenatia te hu-
 nga nei, ka kitea i konei nga kai rakau a Toi,
 ko te Keeke  o te marena nei, he Whinau,
 heoi ka kino te haere a te Keeke marena nei
 a te Whinau. Ko tenei iwi i nga wa o mua
 he Katorika to ratau whakahaere, he Mihi-
 ngare hoki, i tana wa ano ka puta mai enei
 atua a Rura Ariki, ka mahue ia ratau te ha-
 hi Mihingare me te Katorika hoki, ko te ka-
 rakia o enei atua o Rura o Riki he Haupai-
 marire, i tena wa ka korero nga kaupapa o
 nga atua nei, kua homai kia koutou a Nepia
 me Heretaunga  katoa, Maori tonu Pakeha
 tonu, katahi na ka haere mai ana pukai tonu
 iho ki roto o Herepoho o Marunui, ko nga
 oranga ake ka kawea ki Wharekauri, te kaha
 ko te Kooti Rikirangi ka whiti mai ki Niu
 Tireni nei, heoi ko  lie haahi o te Kooti to
 matau haahi, ara, ko te haahi Ringatu, no-
 reira i tae mai ai ki naianei, i ruuritia ai i
 marenatia ai ngaati maua nei. He roa noa
 atu enei  korero, mehemea i whakatepea te
 korero, ko tenei kaati noa iho, ana e te "Pu-
 ku" o taonga, ki taku mahara kaore i a rika-
 rika e ena utanga, heoi ano.
          Te Wano  Taungakore.


TE WHAWHA! K! TE RAWHITI
       PAMAMAO.
  RUHIA ME TIAPANA.

    Ropu Manuao o Ruhia.
   I te 19 o nga ra o Maehe nei, ka kitea te
 ropu Manuao o Ruhia (Baltic Fleet)! ara te
 ropu Manuao na ana nei i tukituki nga kai-
puke hii ika i mua CA. Ko te inaha o nga
 Manuao o taua ropu i kitea nei e rere ana,
e toru tekau nga Manuao, tekau mawha nga
nga  kaipuke pikau  waro, e  rere whaka-
terawhiti ana taua  kauika ki te waahi  e
pakangatia mai nei. Ko  te waahi  i kitea
ai aua Manuao, i tetahi waahi moana e 250
maero te mamao mai ki te raki-whakatera-
whiti o Matakahika (Madagiscar).
  Ko te rongo o mua atu e kii ana, no te 16
o nga ra i mahue ai a Matakahika i taua ro-
pu Manuao.  Kaati kaore ano he rongo o
muri mai o enei kua tuhia ake nei mo aua
Manuao.   Ki te whakaaro ake kai te taenga
rawatanga o taua ropu Manuao ki Haako
Moutere (Chagos Island) katahi ano ka ro-
ngona aua Manuao. Notemea koi ra hoki,
te waahi e tukutukua ai nga kai, me nga
waro hoki mo aua Manuao.
  Ko tenei moutere ko Haako, kai waenga-

    6                 TE PUKE KI HIKURANGI.
  nui o Matakahika me te ara moana o Mara
  ka (Strait of Malacca) kua tata tenei ki te
  waahi hei pakangatanga ki nga ropu, Manu-
  ao o Tiapana.
      Te  Tua-whenua.

    Kaore he rongo pakanga o te Tua-whe-
  nua, ara. o muri mai nei o nga pakanga ki
  Mukutene  me Tieringi.  Kaati ko te kii a
  nga kai-whakahaere i te ropu tuatahi o Ru-
  hia, ka kotahi wiki i naianei, o muri mai o
  te pakanga ki te takiwa o Teiringi, kaore ano
  kia korikori noa a Tiapani. A, ko te ripoata
 a te Tianara o te ropu tuatoru o Ruhia, e ki
 ana; ko tenei pakanga ka haere tonu a tae
 noa ki tona mutunga, i runga ano i te hiahia
 nui o te Ha o Ruhia, kia haere tonu taua
 pakanga tutuki noa ki tona mutunga.
   Ko  te awa o Raio kua tuhera i naianei,
 ara, kua rewa te huka o taua awa, kua uru
 hoki nga Tima harihari taonga o Tiapani ki
 roto i tau awa, ki te pikau taonga mo Niu-
 tiwanga.
   E 20,000 mano nga herehere o Ruhia kua
 tae ki Tiapana, no te pakanga anake enei
 herehere ki Mukutene ake.
   E  kiia ana e nga kai ripoata, ko te maha o
 nga tangata katoa o Tiapani i mate i tua-kiri
 hoki, i roto i te pakanga ki Mukutene tae
 noa ki Tieiringi e rima tekau mawhitu ma-
 no (57,000).

   E  kii ana tetahi kai tuhi korero matau mo
 te whawhai kai te 20 o nga ra o Aperira ka
 urungia e Tiapani te pa o Ruhia Kirini (Ki-
 rin) a hei te 6 o nga ra o Mei ka tomokia e
 Tiapani a Kapine.
   1 puta te whakaatu o if. Tari whawhai o
 Tokio e kii ana, ko te maha katoa o nga A-
 piha me nga hoia i tukua atu ki te Pakanga
 i Manakuria, mai i te timatanga mai o te
 pakanga tae noa mai ki naianei, tekau mato-
 ru mano nga Apiha (18,000). E whitu rau
 o rima tekau matahi mano, e wha rau e ono
tekau mawhitu nga hoia (751,467). Kotahi
rau e wha tekau maono mano, e wha rau e
waru nga hoiho (146,408), a, kotahi mano e
rima rau e rua tekau matahi nga purepo.
   E kii ana tetahi panui, kua tukua etahi o
nga hoia o Ruhia i Waratiwotoka, kia haere
ki Kapine, hei whakauru mo nga ropu hoia
a Tianara Renewhiti (riiwhi o Kuropatikini)
kaati ko nga Tianara o roto i te pa o Wara-
tiwotoka, kai te ahua pouri mo te pakaruta-
nga o nga hoia o roto i taua pa, i mea hoki
aua Tianara, kia kaua, rawa e puta  tetahi
hoia kotahi o roto i taua pa ki waho, mo te
whakaekea rawatanga ake  e Tipani, e pai
ana, e nui ana nga hoia hei whakakaha i ta-
ua pa.  Heoi i naianei, kua puta te whaka-
hau, kia putaputa katoa nga wahine me nga
tamariki hoki ki waho o te pa. Kua  riro
nga ropu hoia o Tiapani e noho ana i Koria,
ki te aukati i te raina o te Rerewe e ahu ana
mai ki te pa o Waratiwotoka, ki te riro ia
Tiapani taua huarahi o te Rerewe mai ki re-
ira, heoi ano kua mate tenei pa, ara, kua
  pera me Poota Aata, kua kopania nga hua-
  rahi katoa e ora ai tana pa. Kaati heoi ano
  te waahi hei whakamanawatanga rao taua
 pa, ko nga ropu Manuao o Ruhia e tauwha-
  tia nei i nga ra katoa (ara ko te Baltic fleet).
    Kaati i te wa i tutaki ai te Timuaki o nga
  Tianara o Tiapani, kia Riuta tetahi o nga
 tino kai tuhi korero mo te pakanga, i mea
  taua Tianara:—
   E  tino whakamoemiti ana ia kia Ruhia,
 mo  runga i tona toa, me te kaha nui hoki
 ona tangata ki te hapai i nga tikanga katoa
 e rewa ai te taha ki a ia. Mo te taha ki a
 Tiapani, i pau nui tona matauranga  ki te
 whakaako  i nga hoia o Tiapni ki nga tikanga
 kato» o tenei hanga o te whawhai, i te wa e
 tu ana ko ia te Minita whakahaere i nga
 mahi mo te whawhai.
   No  te S o nga ra o Aperira nei, i tu ai a
 Mikato Kingi o Tiapni,  ki te aroaro o ona
 hoia, mo nga mahi e whakaarotia ana e te
 Kiingi, hei mahi ma ratau mo te ra nui, i
 riro ai i a Tiapani te Wikitoria o te pakanga
 ki Mukutene, hui katoa ona hoia i whaka-
 matautau  ai, kotahi rau mano  (100,000)
 he hoia tiaki tonu enei i Le pa o Tokio, enga-
 ri tera atu ano te nuinga o nga hoia, ka mu-
 tu ana i whakamatautau ai mo taua ra nui
 kua kiia ake nei.
   E kii ana tetahi Nupepa o Tiamani, ko te
 mahi a te Ha o Ruhia, he tono kia Hoani
 Pirihi Katorika, me pewhea he inoi maana,
 e puta ai ia ki waho o nga aitua, me nga
 mate katoa e whakawhiwhia ki tona tinana,
 a te mate, a, a te ringa tangata hoki. Kaati
 i tuturi rawa taua minita ki te whenua, ka-
 tahi ka titiro nga kanohi ki te rangi katahi
 ka moi, ka mutu katahi ka meo, ki te Ha,
 koia nei he inoi mau i nga haora katoa, pau
 noa te tau. Heoi koia nei te mahi a te Ha
 he inoi tonu i nga wa katoa, kaore ano kia
 kitea ia ki waho n tona whare.
  Kua puta te kupu a Tianara Rinewhiti (rii-
 whi o Kuropatikini) i mua ake nei kia puta-
puta katoa nga iwi Pakeha me era atu iwi ke
 Ki waho o Kapine, i mua atu o te taenga o
te Tiapani ki reira, no mud mai ka whaka-
 korea ano e ia taua kupu ana kia puta nga
tangata ki waho  Kapine, engari i kii ia kia
 mau tonu nga tangata katoa i roto i taua pa,
he whakaro nona e kore rawa taua pa e nga-
 ueue i nga ngohi Tiapani ina tahuri a Tiapa-
ni ki te whakaeke, Ko te tokomaha o nga
hoia o Ruhia kai roto i taua pa, he koata mi-
riona.

Nga Hoia Maori o Wairarapa.
  Kai te 20 o nga ra o Aperira nei, ka noho
parae nga hoia Maori o roto i te rohe katoa
o Rongokako, hui tahi atu ki nga hoia Pa-
keha, kai te 20 ka timata atu i Tauhereikau 
te whawhai haere, ehara i te tino whawhai
rawa, engari he whakarite kaa ki nga mahi :
o tenei hanga o te whawhai (Sham fight) kai :
te 22 ki Manitaona tae noa ki te 24 onga ra, :
koi ra te waahi e tutakitaki katoa ai nga ropu
  hoia katoa o Wairarapa, kai reira hoki ta ratau
 tino ra nui, kii te 24 o nga ra ka pakaru-
  karu nga ropu, ka hokihoki ia tangata ki tona
 kuhunga  ki tona kuhunga. Ko te mutunga
 tenei o te noho parae o tenei Hotoke. Otira
 i whakaarotia ano, kia ahu nga hoia katoa
 o roto i te takiwa o Poneke, ki te Takapau
 noho  parae ai. Kaati na runga i te tiroha-
 nga ki te nui rawa o nga moni a te Kawana-
 tannga e pau, koia i wehewehea ai nga wahi
 hei nohanga paraetanga mo nga ropu, ki ia
 takiwa ki ia takiwa o runga i te motu nei.

   Ki te "Puke Ki Hikurangi" me  ou kai
 whakahaere me  tou  Hekeretari, whitiwhiti
 ora, kia ora i roto i te tau hou.
   He Ripoata ka tukua atu ki te "Puke Ki
 Hikurangi," kia tukutukua ki nga waahi e
 rere ai te "Hikurangi".
   Hei whakautu i te Ripoata a Niniwa ma,
 i tukua nei i roto i te "Puke" o Maehe nei.
 powhiri mo nga tangata o Heretaunga, kia
 kawea atu nga mate ki Wairarapa i te tahi o
 Aperira 1904. na, kua oti te whiriwhiringa
 a nga morehu o Waipawa kei te 17 o Aperi-
 ra 1905, ka haere atu i Heretaunga me ona
 rohe katoa, ka tere raua, ka tere pipiwha-
 kao, haere a uta, haere te moana, haere a ko
 atu, nana tokorua koia tera, huia nga rua ka
 wha, koi ara tena, ka ata huia nga wha e
 rua 80, nuku atu iti iho ranei, ka hoki ake
 ia nei o koutou matua, me o koutou tipuna
 i te po, e hika ma, e rite ai ki te whakatau-
 aki i runga ake nei ? He tangi tenei.
   E hika ma  e kapo mai ra i te oa-ote-to-
 nga, tangihia mai ra e, kia nui te tangi ki te
 hoa, tenei ra e, ka maunu nga taniwha nei i
  te rua ii
  
   Na  Tipene Apatu.  Na Arapata Meha.
   Pine Hurunuiorangi. Hanita.  Hare Ne-
 pe. Ngaruuma  Nepe.  Henare Te  Atua.
 Taketake Matua.  Ratima  Wairoa.  Ma-
 ata Heipora. Ripeka Nohoturuturu.   Tipe-
 ne Matua.  Arapera  Waipari. Eriata  No-
 pera. Hiraani Nopera.  Keita Oriwa.
                Na te iwi katoa.

    PANUI TAUTOKO.
   Ki te Etita o te "Puke" e hoa tena koe,
koutou ko hoa whakahaere ia te "Puke" heoi.
   He tautoko i te panui pohiri a Hineariki
ratau ko ona matua, me ona tipuna e ki nei
mo  te 17 o nga ra o Aperira, ae, koia nei he
ra mo te tangihanga, koia nei he ra ko te 17,
e tino whakaae ana tooku ngakau. Heoi ra
e nga morehu o Heretaunga, haere mai, ka-
wea mai nga aroha o nga tupapaku i tatautia
ra o  ratau ingoa, ki  to heipu  tetahi ki te
mate atu  i roto i aua ra 17 nei; tukua atu
ma  te 17 nei e pikau mai ano o ratau mate,
o nga mea i mate atu nei i roto i nga ra o te
17 nei, hara-mai. Heoi na nga morehu ka-
toa e noho atu nei i enei marae o koutou,
me te hunga mate, kia ora e ora ana hoki
matau.
         H. T. Rangitakaiwaho.

                   TE PUKE KI HIKURANGI.                7
     He Panui Tautoko.

   E tautoko ana matau katoa, ara te hu-
nga na ana nei te Pohiri tuatahi, ki nga iwi
o roto o Heretaunga, kia kawea mai o tatau
 aitua katoa, ki roto ki Wairarapa nei tangi-
hia ai. Ae, e whakae tuturu ana matau ki
 te ra o ta koutou panui e mea nei, hei te 17
o nga ra o Aperira tau 1905, whakatika mai
 ai koutou i Heretaunga na, ki te kawe mai i
o tatau aitua ki konei tatau mihi ai, tangi
 ai ki te hunga kua wehe. No reira matau
enei morehu  a te mate, ka ata  inoi am ki
 nga morehu kaumatua, na ratau nei etahi o
 nga powhiri e mau nei i roto ia te "Puke,"
 kia penei mai hoki ratau me matau, ara, kia
 tautoko katoa i te ra kua whakahuatia nei, e
 nga rangatira o roto o Heretaunga hei hae-
 renga mai mo   ratau. Heoi ano  kia ora.
          Na
        Hineariki Te Haeata.
         Niniwa-ite-rangi.
         Wairata Mahupuku.
        Raukura Tamahau.
         To Omiraka  Te Kahu-o-te-rangi.
        Mouru Te Kahu.
        Ani Ratima.
         Tepukitetonga.
             Otira na matau katoa

      POWHIRI.
  Ki te Etita o te "Puke  Ki Hikurangi,''
tukua atu ta matau powhiri ki nga iwi ki
nga hapu, e noho mai ra i roto o Heretaunga,
puta noa ona rohe katoa.
  Urupeni Puhara.  Mohi Te Atahikoia.
  Peni Te Uamairangi. Te  Otene Meiha-
na.  Te Koera Tareha. Taranaki Te Uamai-
rangi. Mahanga  Kaiwhata. Arihi Te Na-
hu.  Retia Paraihe. Arapata Meha.   Ahi-
tana Nopera. Heta Matua.  Tanguru  Tu-
hua.
  Otira koutou katoa, nga morehu o  roto
o Heretaunga taane, wahine, tamariki, kau-
matua, kuia, e hoa ma tena ra koutou, te
noho mai na i runga i nga marae o te hunga
kua riro atu ki te po, heoi te mihi. :—
  He powhiri atu tenei ia koutou kia kawea
mai nga mate, o Hoone Te Wharemako me
te Hapuku te Nahu, me Teneti, me Nepe
Apatu, me te Otene Ropiha, me ona Iramu-
tu, me nga mate huhua o roto o Heretaunga
haere mai, kawea mai ki runga ki enei o ra-
tau e takoto atu nei i roto i te riu o Waira-
rapa, kawea mai ki runga ki te kohatu wha-
kamaharatanga ki nga Tauewaru, ki konei
tatau whakarite ai i te waahi mo ratau, ki
konei hoki mihi ai ki o tatau tinana ora.
  Heoi ko te ra hei taenga mai mo koutou
ko te 3O o nga ra o Maehe 1905, heoi ano na
o koutou morehu e noho atu nei i tenei wa-
ahi, me nga hapu.      .,,,.,        
  Na  Tuhua.  Na  Tamaiwhakakitea. Na
Waimahuru.  Na  te Aomataura. Na  Toi
Tamati.
  Otira na nga  hapu katoa, Tuma puhia,
Ngai-Teao, Ngaati Rongomaiaia, Hamua,
Ngaati-Pakuahi, Ngaati Te Hina.
    HE WHAKAUTU.
  E  hoa e Tohungia tena koe, koutou ko ou
hoa, me ou hapu me te iwi katoa i kona, kia
ora koutou nga morehu a aitua i tena waahi,
 kaati tenei te ora atu nei te ngakau mo ta
 koutou whakautu  mai ia maua panui, koia
 na te tika, ka mohio iho he raruraru to te
 tangata whakaatutia mai tenei kupu a te ae,
 me te kaore, whakaatutia mai kia mohio atu
 ai au, heoi taku kupu, me tae mai koe ki ko-
 nei, me era atu  tangata e whakahe nei. e
 whakatika nei i o tipuna, me o tatau waka,
 kua tuhera a Taakitimu, ka mahue a Maehe,
 ka tuhera tonu te whare nei i naianei a tae
 atu ki te mutunga o Aperira, kai konei tonu
 au me te hui i roto i nga ra katoa o Aperira
 nei, e mahi ana i nga mea mo roto, me te
 tatari atu kia koe me era atu.
             Niniwa-ki-te-rangi.
       He Panuitanga.
   Kaa tae mai  etahi moni ki te "Puke,"
 engari kaore e mohiotia, kowai te tangata na
 ana i tuku mai aua moni; ko aua moni kua
 tae noa mai, ko te tangata e mohio iho ana,
 he moni ana i tukua noatanga mai e ia kaore
 he ingoa whakamohio ki nga kai-whakahaere
o te "Puke" na  ana aua moni, ma ana e
 whakaatu mai, ki te Etita, a, ki nga kai-tiaki
 moni ranei o Le "Puke" he moni ana i tuku
 mai ai, me te maha ona moni i tuku mai ai,
 me te Poutapeta hoki i tukua mai ai aua
moni.
              "Te Puke."


PANU! WHAKAMARAMA.
  He  whakamarama  te waahi tuatahi ki
nga iwi, ki nga hapu, huri noa i nga taha
tika o Aotearoa me te Waipounama,   tena
koutou i roto i te tau hoou o to tatau Ariki
1905.
  I puta ta matau  panui  whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke," mo te
panuitanga i roto i te reo Maori o te "Puke"
e mau na i te wharangi 2 o te pepa, o te 9 o
nga ra o Noema 1904. I mea taua panui i
roto i te taha ki te reo Pakeha tae noa ki te
wharangi  apiti reo Maori ko te utu mo te
pepa o  te "Puke" i te tau 12/6, mehemea
ma  roto i te Poohi te tukunga atu i te pepa
mo te tangata ko te utu 15/-, ko tenei wha-
karitenga i te utu tau mo te "Puke" ehara
i te mea he mea whakahaere i roto i te ru-
nanga o te "Puke," engari he mea hanga
rawaho atu i te komiti, na te Etita o le taha
Maori, me te Etita hoki o te taha Pakeaa,
hui tahi kia Niniwa, ka oti ia ratau tokoto-
ru, ka perehitia te  panui whakatikatika i
roto i te wharangi apiti o te "Puke" e kite
iho na koutou.  No ee huihuinga whaka-
mutunga  o te komiti i te 22 o nga ra o Ti-
hema  ka hori nei, ka kokiritia taua take ki
ki waenganui i te komiti ko te riringa tenei
o te komiti kia maua, mo te whakarereketa-
nga i ta te komiti i whakaoti ai, i te huihui-
o mua atu, ara, koia tera ta te komiti i wha-
 kaata ai, ko te panui i roto i te wharangi
 2 o te reo Maori o te "Puke".
   No reira e nga iwi, u nga hapu katoa, ka
 whakaotia te utu mo to koutou taonga, ki
 runga i ta te komiti i whakatau ai, ara, ki
 16/- hereni mo te tau, a, mo te ono marama
 e  9/-  hereni, mo   to   3   marama  e
  hereni. E wha hoki putanga i roto i te
 marama.
   Tuarua, i kore ai a te "Puke" e puta i roto
 i te marama o Hanuere i panuitia ra i tera
 putanga ka hori nei, i te whanga tonu matau
 ki te kai-whakahaere o te taha Pakeha, kia
 puta mai ona korero mo te taha ki te reo
 Pakeha o te "Pake," i runga i te mea nona
 te kahanga ki te kukume kia rua nga reo mo
 te "Pake," heoi ta matau he Amine atu, a,
 oti pai ana i runga i ta matau whakaritenga,
 me te tu hoki koia hei whakahaere mai i nga
 korero mo tu taha Pakeha. Kaati i te rupe-
 ketanga mai o nga mea katoa ia matau, e
 haere ai te pepa me ona reo e rua i runga i
 te motu nei, ka riro na te taha Pakeha i
 whakaroa, he kore kaore e hohoro mai nga
 korero e kii ai nga wharangi mo te taha Pa-
 keha, koia te take i whanga tona ai matau,
 a, pau noa nga ra o te marama o Hanuere.
   No reira te Kai-tuhi ka whakaaro, e kore
 rawa e taea e matau te whanga atu ano, ki
 nga whakahaere mo te taha Pakeha. Koi
 penei tonu ta mataa mahi ki te whanga ha-
 ere, a, ka pakaru te taiepa, ka marara te ka-
 hui ki runga i nga tihi o nga maunga, e
 kore hoki e taea te whakawhaiti kia topu
 ano te kahui. No reira matau ka whakaha-
 ere i te taha, kia matau, kia wawe te Data atu.
 ki runga i te motu nei. Waiho te taha Pa-
 keha kia ata takatu ana, a tona wa pea e
 rite ui, hei reira ka karapiti ai nga reo e rua
te putanga atu kia koutou.  Engari ko  te
mea  ma koutou, he uta pikaunga mai ki
runga  i to  koutou  taonga  i  te mea
kua   mohio  iho  koutou  ki  nga  kau-
papa hei wahanga ma te "Puke" ara, koia
tenei: —
  (1.) Ka  whakatuwheratia a te "Pake"
ki nga iwi. ki nga hapu, me nga tangata ta-
ane, wahine, tamariki hoki, ma koutou ia e
powhiri mai ki o koutou marae, i a ia e hae-
re ana ki te whakamanawa haere kia koutou
ki nga morehu a aitua J mahue ake i te ao
nei, a, ma koutou hoki e nga iwi, me nga
hapu, e hoatu nga tohu o te pai e te aroha
ki to tatau taonga, ka  tukua atu  na  kia
koutou.
  (2.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga e homai ana e nga Pihopa e nga Minita
o nga Haahi  katoa, hei tohutohu, hei ako,
hei whakatupato,  i nga iwi, i nga hapu ka-
toa o nga motu e rua nei.
  (3.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki nga whakaha-
ere, e whiwhi ai te iwi me nga hapu ki te
matauranga,  e puta mai ai te pai te ora, te
rangimarie, te ata noho, i roto i te aroha o
tetahi ki tetahi.
  (4.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga o nga tangata matau ki te tohutohu, ki te

    8                 TE PUKE KI HIKURANGI.
 whakamarama  i nga. ahuatanga e puta mai
 ai he matauranga nui, ki nga mahi ahu whe-
 nua, e puta mai ai hoki he ora mo te iwi, me
 a tatau tamariki, me a tatau mokopuna i
 tenei ao.
   (5.) Ka manaakitia e te "Puke" nga tao-
 nga e homai ana enga tangata matau hei pai-
 nga hei oranga me nga iwi, me nga hapu o
 nga motu e rua nei, i roto i nga mahi, rae
 nga ture Kaunihera Whenua, Poari Whenua
 Kaunihera Marae, Komiti Marae ranei.
   (6.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
 onga e homai ana e nga tangata matau, ma-
 rama ki nga mate uruta katoa e rere nei i te
 ao, e pa ana ki nga, tamariki a te tangata,
 nga tohutohu e pai ai te tiaki i te tinana, e
 pai ai te whakahaere i nga kai tika, i nga
 wai pai, me nga kakahu hoki hei uhi i te ti-
nana, i nga rongoa pai, tika ki nga tu mate
 katoa.
  (7.) Ka  manaakitia e te "Puke" nga tao-
nga a ngi tangata matau, ki nga ture katoa
e puta mai ana i te Paremata o to tatau mo-
tu, e tu nei i Poneke, hei ako i te iwi, me
nga  hapu, kia mohio ki te ahua o ia ture o
ia ture, me tona pai me tona kino, me nga
mahi  e pai ai aua ture, e kino ai ranei aua
 ture.
  (8.) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata whakatipu-
tipu mahi Paamu, mahi Toa, Parakimete,
mahi   Kaata Paki  Kooti, ara, (Wiira-raiti),
Humeke,  Teera tui kahu taane wahine hoki,
Teera mehe,  Hanihi, me era atu tu mahi
katoa, e puta mai a na he painga ki te tangu-
ta, ki nga tangata ranei, ki nga iwi, ki nga
hapu ranei. Engari me te mohio ano kou-
tou, ki aua tu panui e puta mai ana he hua,
hei oranga mo te tangata, (ara, e kiia ana e
te Pakeha aua tu panui he (Advertisement,)
he utu mo   aua  tu panui, ara,  he 2/6
hereni me te hikipene, tae atu ki ee 3/ he-
reni mo te inihi kotahi e tae ana pea ki te
5 ki te ono ranei nga rarangi reta i roto i te
inihi. Ehara i te mea, he mea hanga noa
ake tenei tikanga mo to koutou taonga, kao-
re, engari he tino kaupapa no nga Nupepa
katoa kai te ao e haere ana, a, koi ara hoki
te tino oranga o nga Nupepa Pakeha e ora
nei.
  (9.) Ka manaakitia e te "Pake" nga ta-
onga e homai ana e nga tangata matau ki
te korero pukapuka Pakeha, Nupepa  Pake-
ha ranei, kia whakaaturia hei painga, hei
whakamarama i nga iwi, i nga hapu, me nga
tangata katoa, ki nga whakahaere a nga iwi,
me nga hapu Pakeha o te ao, e puta mai
 he matauranga kia tatau ki te iwi Maori.
  (10,) Ka manaakitia e te "Puke" nga ta-
onga katoa e homai ana kia mauria e ia, ki
nga marae  katoa e powhiritia ai ia kia peka
ki uta, whakaatu ai i nga taonga o roto o
nga whare Wananga  Maori o  nga tipuna
iho, o Tawhiti-nui, o Tawhiti-roa, o Tawhi-
ti-pamamao o to Hono i-wairua mai i Ha-
waiki, tae noa mai ki Aotearoa nei,, me ona
whakatipuranga katoa, tae noa mai nei kia
i tatau, hei whakaako hei tohutohu ki nga
  mea tika ki nga mea pai, e puta mai ai he
 matauranga  kia tatau, me o tatau uri katoa.
    (11.) Ka manaakitia e te "Puke"  nga
  taonga tuku mai a nga tangata e pa ana ki
  o tatau aitua, me o tatau marenatanga, me
  nga whanautanga tamariki, rae nga mahue-
  tanga taane wahine ranei, me nga weteka-
  nga ture marena, me era atu tu korero katoa
  e pa ana ki nga take penei me enei kua tu-
  hia ake nei.
    (12.)  Na, i tenei haerenga o to koutou
  taonga, i roto i te tau hou o to tatau Ariki
  1905, ki te uiui haere ki te ahua o ia iwi o
  ia hapu, me te whakamanawa haere hoki
  kia koutou, ki nga taane, ki nga wahine me
  nga tamariki, i te mea kua eke tahi nei ta-
  tau kei runga i te taumata o te tau hoou, e
  titiro whakamuri ai te whakaaro ki te piki-
  tanga mai o te tinana i te tau tawhito, me
 te whakamiharo ano te ngakau ki nga ' mahi
  pai i mahia e ia i roto i te tau kua hori ki
  muri, a, me te haku hoki o te ngakau ki
  nga mahi kino i mahia e ia i roto i te tau
  tawhito. Muri iho katahi ka titiro whaka-
  mua te ngakau ki tenei wa roa, hei haerenga
  mo te tinana, e eke ai ki tera pae-maunga e
  tu mai nei i mua i o tatau aroaro, me te ko-
  re hoki o te ngakau e marama ki nga pai ki
  nga kino ranei, e tupono mai i roto i taua wa
  roa e Haerea nei e tatau.
    No reira, koia nei ta te "Puke" e ranga-
 hau  haere nei he kimikimi haere i enei tu
 ahuatanga o te whakaaro, hei utanga mo ru-
 nga i to koutou maunga, tapu, te waahi i
 puputia ai nga morehu i te tai nui a Ruata-
 pu, i te wa ia ratau i nga kaumatua.
   No te wa ia tataa nei kua waiho taua ma-
 unga, hei puputanga mo nga whakaaro, me
 nga maharatanga a te ngakau i runga i te
 rangimarie me te aroha o tetahi ki tetahi, no
 reira kia kaha koutou e nga iwi, e nga hapu,
 me nga tangata katoa, ki te homai utanga
 hei pikautanga maaku ki o koutou marae.
   Kia kaha hoki te whangai i au, ina tae
 atu au ki o koutou marae, kia kaha ai au te
 waha haere i nga utanga e whakaekea ana
 ki runga i au. Ahakoa ki mai koutou he
 porangi ta koutou mokai. e pai ana he wha-
 katauaki ano tona, "he ihu kuri he tangata
 haere" koia ta koutou makai  ka kohikohi
 haere i nga kongakonga i ngahoro iho i o
 koutou kainga, hei pupuri mai i te manawa
 ka nguha ki te ara. He panui mau tonu te-
 nei i nga wa kore utanga o te "Puke."
                 ' Kia ora tatau katoa.
         "Te Puke Ki Hikurangi."

WHAKAMARAMAI  NGA TURE
O "TE PUKE  KI HIKURANGI."

   Kia tau raia kia koutou katoa te rangima-
 rie, me te aroha noa, me te rongomau, e kii
 ana te kupa a to koutou whanaunga, i muri
 nei kia mau ki te Whakapono, na te Wha-
 kapono i tu ai nga mahi, na nga mahi i tu
 ai te Whakapono ae Amene.
     E nga iwi o runga i nga motu nei, titiro
 iho ki nga pa-tuwatawata o to koutou taonga
  i raro iho nei, koia nei he rama hei whaka-
  marama kia koutou, mo nga tikanga e ahu
  mai ana ki to koutou taonga, koia tenei:—
                 TURE  1.
    E wha putanga o te "Poke" i te marama,
  ko te utu 16/- hereni i te tau; mo te ono
  marama e 9/- hereni; mo te toru marama e
  5/ hereni.
                 TURE 2.
    Ko te tangata e tono pepa mai ana mona,
  me tuku mai te moni 16/- hereni, e 9/- here-
  ni, e 5/- hereni ranei, i te putanga tuatahi
  tuarua ranei; otira kai te ahua o te tono te
  tikanga.
                 TURE 3.
    Ki te tuku moni mai te tangata, nga ta-
  ngata, wahine, tamariki ranei, me tuku mai
  i nga  moni  Oota Poutapeta, (ara Postal
  Note or Post Office Order ranei) me tuku
  mai kia Arete Mahupuku, me Raukura Ta-
  mahau c/o "Te Puke" Greytown North.
                TURE  4.
    Kia mohio ano nga kai tango pepa o te
  "Puke" ina tutuki te wa e puta atu ana te
  pepa kia ia, ka puta atu he takai whero te
  takai o waho o te pepa, he tohu tena kua
  tutuki te tau kia ia, a, kotahi putanga i muri
 iho ka whakamutua te pepa mona, ina kore
 e tae mai he whakaatu mana.
                TURE 5.
    E kore e tau te hee ki nga kai-mahi o te
 "Puke"  me to koutou taonga, mo nga wha-
 kaaro a nga rangatira taane, wahine, e tuku
 mai una kia panuitia ete "Puke," engari kia
 tupato ano koutou, kaua nga korero kino e
 takua mai.     TURE  6.
   Kaore e whakaae te Komiti o te "Puke"
 kia nama te tangata nga tangata ranei ki te
 "Puke."        TURE  7.
   Ka perehitia nga korero katoa e tukuamai
 ana kia panuitia e te "Puke" engari ko nga
 korero whakakino   ingoa tangata, kaore e
 whakaaetia.
                TUKE 8.
   Ko  te tangata kua whakaturia e te ko-
 miti hei whakahaere i nga tika mo te "Puke"
 ara, ko Pahira Anaru mo te rohe o Rongo-
 kako katoa, tae noa ki era atu takiwa o ru-
 nga i te motu nei, koia anake hei whakaha-
 ere mai i tera taha.
               TURE  9.
   Ki te tono mai te tangata he pepa mona,
 me penei te ingoa ki waho o te kawa.
         Ki Te Etita.
      "O Te Puke  Ki Hikurangi."
                Box 20.
          Greytown  Wairarapa.

   Ko te ahua tawhito ra ano, ki te maha
 nga korero ka inaha atu hoki nga wharangi,
 ki te iti nga korero ka iti iho nga wharangi.


   Printed and Published for the Proprietors
by  T. RENATA at their Registered Printing
Office, Main-street Greytown Wairarapa N.Z.