Te Tiupiri 1898-1900: Volume 1, Number 24. 14 June 1898

THE JUBILEE. Maori Newspaper No. 24 Vol 1 TE TIUPIRI JUNE 14, 1898. WHANGANUI. HUNE. 14, 1898. SMITH & MILLWARD FORWARDING SHIPPING & CUSTOMS AGENTS. COAL AND PRODUCE MERCHANTS TAUPO QUAY, WANGANUI. Telephone, No 96 P. O. Box 60 TE METE ME MIRIWATE, HE kai tukutuku taonga i runga inga Kaipake Tima ranei. He kai whakahaere Katimaute Me te hoko nui i te waro, me era atua mea. TAUPO KI TIRITI, WHANGANUI. Nama o te Terewhono, No 96. Namama o te Poake o te Poutapeta No. 60. KARAITIANA ME NUMANA. Kite hiahia koe kite hikoi ki a rite kite haere o tenei wa, me tango koe i nga hu o KARAITIANA ME NUMANA. Awanui Tiriti o, Whanganui. If you want to march with the Times, wear CRICHTON & NEWMAN'S BOOTS. Avenue, Wanganui.

Vol. 1. ] Tuesday, June 14, 1898. Hune 14, 1898. [No, 24 TE PAKANGA. E TINO oho rere nui ana te mauri o nga Iwi o era wahi o te ao nei ki nga mahi pakanga a nga Iwi nunui e whawhai mai nei, e hara i te mea he iwi kotahi e pakanga mai nei, a he iwi motuhake ranei; kaore ara noake he riri ma tena iwi kainga ki tona kingi- tanga, ki tona kingitanga, penei hoki me tatou nei, ara me Ngapuhi i oho- rere mai nei i te taha whakararo o to tatou motu, e penei ana etahi o aua tu pakanga. Na ko nga iwi pakeha ata i Nui Tireni nei, tae atu ki era pito o te ao, kei te takatu ki te whakariterite i ona hoia i ona manu- • ao hei tiaki i tona taone, i tona taone, ki a oho rawa ake te pakanga a nga iwi nunui, kua mau te tatua. Ko nga. motu penei me Nui Tireni nei E titiro atu ana ki to ratou whaea ki Ingarangi hei tiaki ia ratou. Me Ingarangi hoki, e titiro mai ana ki ona Koroni kia takatu te ngakau, kia puta tawa ake te hoa riri; kua mau ke te tatua. He maha ano nga manuao tiaki o te Kuini kei enei moana e tiaki haere ana, ko nga heteri tera hei tiaki ia tatou, ki te hinga mai era, ko tatou te mutunga, notemea ka riro ma nga manuao o tatau taone e wawahi ki nga purepo ka puhia mai i te; rima maero a e kore he mea e toitu. Ko te Ingarihi kua noho tupato ki Inga- rangi me tona kuini, kua noho tonu ko nga manuao hei tiaki haere i ona takutai moana No Ingarangi o o nga manuao kei runga atu te maha i nga manuao o era iwi tae noa ki nga Poti Topito, me nga Topito patu i nga Poti Topito. Ko nga manuao o Ingarangi kei nga wahi katoa, e tau ana tona mana. Mehemea hoki ki te hinga mai a Ingarangi riro katoa enei wahi, a ka noho mai pea he ariki ke mo tatou, ka mate te kupu e kiia nei e te Tiriti o Waitangi ma te kuini tatou e tiaki. Ko te Ruhia kei te whakataretare mai kia Ingarangi O kei te pakaru haere mai ki waho o tona, whenua o Ruhia, na kua noho inaianei ki te whenua o te Tainama- na, ko taua iwi ko te Ruhia e tino iwi nui rawa, a he maha ona hoia; nae ona manuao whawhai he iwi kaha hoki ki te whawhai, i rongo tatou i mate a Takee ia ia, nei kore te houhia e Ingarangi ki te rongo kia mutu ta raua whawhai, penei riro ana te tino taone o Takee, me te whenua. Whawhai ano a Ruhia raua ko Ingarangi i te Parekura o te Karaimia, a hinga ana ia Ingarangi, ko taua mate kei te waha tonu i runga ia Ruhia, hei aha tena ma nga iwi nunui, kaore he mutunga o tona whakaaro e whai tonu ana kia neke atu tona rohe whenua me tona mana Kingitanga. I runga i nga whaka-

Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [2] Te Tiupiri, Hune 14, 1898 ohooho a aua rua nuku, mata ara ana te noho o Ingarangi whakaaetia e te 'Paremata o Ingarangi e £30, 000, 000 (e toru te kau miriona pauna) hei moni mahi manuao, me era atu tikanga hei tiaki ia ia mo te wha- o whai rawa ake nga Iwi ki a ia, kua takoto pai nga mea katoa, ko te kaha tenei. o to tatou kuinitanga, ko te moni, hei weti e pakaru ai nga mea katoa; ko te mate o nga Iwi nei ko te kore moni. Ko te whaka- aro a nga tino tangata mohio ki te titiro i te kaha o tenei mea o te manuao whawhai, E ki ana e kore rawa e taea te ahua te pai te kaha, nga manuao o Ingarangi e nga manuao o era atu iwi o te ao. He pai ano te ata whiriwhiri tatau e te Iwi Maori, kia whakahaerea e te Kotahitanga, kia tonoa ki te Kawa- natanga kia akona nga tamariki o nga Kura Maori, kia akona ki te whakatutu hoia, kia mohio ai ratou ki nga tikanga o tera mahi. A he pai ano kia ako nga tai tamariki o tena hapu o tena kapu ki taua mahi ki te hoia he pai rawa hoki te tono a Tutanihoniho ki te Kawanatanga kia whakatutungia he hoia Maori, he tiaki ano ia tatou i nga wa o te he. Kaua tatau e pohehe ki te whakatu pakanga i roto i enei ra, e hara tatou i te taipari, engari he tai timu, e rereke ana tenei whakatu- puranga tangata, e hara i to mua whakatupuranga, e hara tatou i te iwi mohio ki te whangai kuri, ko te O ' iwi ano, na ana te kuri e mohio ke ki te whangai; engari me titiro atu tatou ki nga iwi nunui e pakanga mai ana, haere ana ra uta, haere ana ra te moana, mate ana ta uta, mate mai ana ta te moana. Kote whakaaro o nga Iwi nunui o te ao kaha hoki, ara Te Ruhia Te Wiwi Te Tiamana, te Itariana me era atu o nga iwi, E hia- hia ana ki te awhina i te Panioro, heoi me te wehi ano, mo te Tiriti a ratou a nga iwi nui i here ai ia ratou kia mau to ratou rongo, heoi ki te whawhai te tahi o aua iwi, kaua te tahi e haere atu ki te awhina. Ko Wiwi rawa te iwi tuatahi i awhina i te Panioro; Na konei a Ingarangi i korikori ai, no te mea kua haere a Wiwi kua takahi i taua Tiriti. Ko te tino taina o Ingarangi ko Marika ko te karanga tenei mo raua he taina he tuakana, kaati inaianei kua waiho ma Marika anake raua ko Te Pani- ora te whawhai tera e tae ki te £60, 000, 000 nga moni a Marika e pau mo tenei whawhai e iwi whai. moni taua Iwi Te Marikena. E engari ko te papa o te Pakanga kei a Amarika ano.

The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [3] Te Tiupiri Hune, 14 1898. DEATHS. HORIWIA MAIANGI (wahine a Raniera Te Whata o Muaupoko) kua mate ki Putiki i te 13 onga ra o tenei marama. APERA TE PAEA o Kauangaroa Whangaehu i taka iho i runga i tona hoiho i te 13 onga ra o tenei marama a mate rawa. SOUDAN WAR. PAREKURA. Kei mahara mai nga hoa korero o TE TIU- PIRI, kotahi anake te waahi e pakanga, mai nei te Ao; kaore, ko te takiwa ki Hihipa kei te pakanga mai hoki, a tera e tata te oho o te ao. TE PAREKURA O ATAPARA. Ko te pakanga nei no te Kuru Paraire nei i timata ai. Atapara, Aperira 10. No te ata nei i timata ai te whawhai hinga ana te Tawihi, (he mangumangu) i Ingarangi me nga Hihipiana. i te ono o nga haora o te po ka timata ta matou haere atu i to matou keepa, e rua nga haora e haere ana matou ka tata ki te pa, ka okioki i konei tae noa ki te tahi o nga haora o te po. No te ata tu ka whakaekea. Ko te whakariteritenga i nga ngohi e 24 nga punui i raro ia Kanara Rongo, i te taha matau ia, te 12 nga pu hohoro nei te paku, i tuhaina mo te taha matau, maui me waenga- nui. Na enei pu i tino patu te hoa riri. Na Tianare Kataina nga hoia o te Ingarihi, kanara Pakiwhara, Tinara Makitanara rae nga ropu Hoia. Nga Tauteneiti; na enei ropu i timata te kokiri. Konga ropu hoia o Tia- nara Kataeka i te taha maui, ko te ropu i raro ia Tianara Ruihi hei awhina. Konga ropu kotarani i rainatia ratou. I muri o ratou ko te tahi ropu hoia, ko te ropu Tipoota i waenganui ko te ropu Waiwikihia i te taha maui, tuhera ai tena ropu, tena ropu, me te matara o tena ropu o tena ropu. Ka riterite katoa nga ropu, katahi ka kokiri, hahae noa te ata, kore rawa he reo i hamumu. I te ono o nga haora i te ata, katu katoa nga hoia, katahi ka whakariterite i nga hoia me te ritenga o te whakaeke, ka kauwhau nga rangatira ki tona ropu, ki tona ropu Ka korero ko Kanara Mare ki tona ropu ara ki Nga Hairaana (no kotarani) mea ana " ko te rongo wini mo tenei pakanga me tae ki Ranana i tenei po. " Ko Tianara Kataeka i whai korero ano hoki ia. Na reira, mea atu ana ia ki nga hoia, kaore kau he patai mo tenei. Me haere tika tonu atu ki roto ki te pa, me te whiu atu i te Tawiti ki roto ite awa. I te 6. 15 ka timata te pupuhi nga punui, a kai ana ki te hoa riri. Ki te taha whakatemaui ka kitea atu nga turupa o te Tawihi e puta mai ana ki waho o te motu kihei ratou i tata mai, i te ngaunga a nga mataa a nga pu mahamaha nei te paku- paku. Kapuhia konga rakete ki te pa, wera tonu atu i te ahi. Ko nga mataa te hoariri e haere ke ana i runga i o matou mahunga, kihei i roa ka mutu ta ratou pupuhi. I te hawhe paahi te 7 ka mutu te pupuhi o nga pununui, ka tangi te puikara mo te kokiri. whakaeke. Whakatangi ana nga kotarani i tana peene, me a etahi peene, ko te tikanga o kokiri, he whakawatea i mua, he uru tonu i te pa, he piki i runga i nga arawhata kia uru ai ki roto. Katahi hoki nga Tawihi ka pupuhi, e tika ke ana marunga, na reira i kore ai enei hoia e mate nui. Na te ropu kamerona me Ngatauteneiti i timata tuatahi te pakaru te pa, na reira i uru ai nga ropu hoia. Ko Tianara Ketieka raua ko paraiwiti Koroti o te ropu Kamerona i pa tuatahi nga ringa ki te pa, na Koroti hoki i wero kite peneti te tawihi e pupuhi ana i te tianara. Nui ana te parekura kihei i taro, ka horo atu etahi ma te awa ko etahi ki te koraha. Ko . kapene Pinirei me Hakuhaata me Rewhe- teneti Koa i mate i te whakaekenga i te pa. Te kupu whakamutunga a Kapene Hakuha- ata Hei aha au e ta ma; Haere tonu. E 40000 nga herehere i mou, me te tahi o nga rangatira ko Mamaunu te ingoa i kitea e whakapupuni ana; ko Otama Tikina te tahi o nga rangatira i tu i te maata. Kotahi tekau nga punui i riro mai. E rua tonu o

The Jubilee, Tuesday June 14, 1898 [4] Te Tiupiri, Hune 14, 1898. aua pu i puhia. Kongatangata tenei o te Ropu Ingarihi i mate e 3 nga Apiha, te 18 nga hoia mate rawa e 88 nga tu kai a kiri, e 4 nga Apiha Ingarihi e 2 raro Apiha, no te ropu Hihipa me Tauteneiti 1 mate te 14 nga Apiha, e 51 nga hoia e 319 i tu kai a kiri. Amerika me Peina. KUA EKE NGA HOIA O MARIKA KI KIUPA. OMA ANA NGA PANIORO. Kua tae mai nga rongo he maha nga Pu- repo, me nga hoia e 5000 o Marika kua eke ki uta, ki te wahi e tata ana ki Kiupa, a ropu atu ki nga hoia o reira e toru mano hoki. Ka kite te Panioro katahi ka whakaekea. Na nga manuao i raro ia Atimara Hama- hona, na ana i puhipuhi nga hoia, me nga turupa o te Panioro, a whati ana. TE MATENGA O TE APIHA O TE TAHI O NGA MANUAO O MARIKA. Ko Kapene Kirirei, kaputini o rango Orimi- pia, te tumuaki o nga manuao o Marika i Manira, kua mate na runga i tona tu kai akiri i te pakanga i mua ake nei. NGA RONGO MAI O PIRIPAINA. Hune 7. Kua tae mai te rongo tera e puta he raru- raru ki nga Ingarihi e noho ana i Manira, kua kino a Panioro ki nga Ingarihi mo ratou i awhina i nga manuao o Marika. Ko Atimara Monotioto, no Panioro, na ana i whakawa, i tuku hoki ki te mate te kapene o te manuao o te Panioro ko Karao te ingoa, i mou herehere ia Marika. WHAKAEKENGA I MANIRA, 1300 HOIA PANIORO ME TE 50 APIHA I MAU. KUA WHAKAEKEA E NGA HAUHAU TE TAONE. Ko te Ropoata mai a Atimara Tiwei, ko te wahi takotoranga paura i Kawiti i riro nei i te Marika, kua oti te whakapai, kua waiho mo nga hoia o te hauhau. E ki ana ia, kotahi mano e toru rau hoia o Panioro me te rima tekau Apiha, kua mau herehere ia ia. Ko Akuanataro kai whakahaere o nga hoia o nga hauhau, kua taiawhiotia e ona hoia te taone o Manira. He nui atu te pakanga i nga rangi nei. Kua puta te kupu a Atimara Tiwei ki nga hoia o te hauhau, taihoa e tino taupoki te taone, kia tae mai nga hoia a Marika. Ko tona wehi kei riro ma te hauhau anake te whakaeke, kei kore e whai tohu ki te hunga noho i te taone. NGA MANUAO TIAKI I PEINA. Matariti, Hune 7. Ko nga manuao tiaki o Peina, i raro ia Atimara Kamaa, e kiia ana e whakamatau- tau ana i te kaha me te tere, i ona manuao kua hoki atu ki Katiti. TE PAREKERA O MANIRA, ETAHI KORERO MO TE WHAWHAI. Te whakaatu mai a te Nupepa mo te pakanga i Manira. I runga i te Orimapia e kua ana werawera ana nga Marikena i taua riri. Ka tataki Kawaiti ka paku nga maina i whakatakotoria ki roto ki te moana, paku rawa mai ko mua o te manuao, rere ana te puahiritanga o te wai ki te rangi. Kaore te manuao i whara. Pupuhi mai ana nga purepo o te pa i Kawaiti rere ana te mataa ma runga i te Orimapia, tata hoki taua mataa, te pa ki te pa o Manira. Heoi katahi ka hangai te pupuhi a Te Panioro i ona purepo. Ko tahi te mataa purepo i rere tika mai ki te Orimapia, kotahi rau iari te mataratanga . mai i te manuao, ka pakaru te mataa. Kotahi te mataa i pahika i te Atimara Tiwei, ngau atu ana ki te ta, a pohara ma te kia puke. Ko te tahi o nga mataa tika tonu ki runga kite manuao, whara ana te tahi 6 nga punui, papa ana te paaki paura, tokowaru nga hera- mana i tu kaiakiri.

The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [5] Te Tiupiri, Hune 14, 1898. I pa ano a te Orimapia i te mata, (pakanu nei), iti kau nei te wharanga. Ko te taura huti i ngahaki, topea atu ana i roto i te ringa o Rewhetenete Paramupi, ia ia e tu ana i te Kei, ko te tahi o nga mataa uru atu ana ki roto o Poutini, papa rawa atu te mataa ko roto i te ruma o nga Apiha, ka timata te wera ka ka atu hoki te tahi waahi o te manuao. I tenei wa, ka toru nga manuao o te Panioro e kainga ana e te ahi. He nui nga kaipuke, me nga mea ririki, i Manira i mau i nga Marikena. WHAWHANGA I POOTO RIKO. No te 12 o Mei, ka tukitukia e nga manuao •o Atimara Hamahona, a Pooto Riko ki ona purepo, noho puku ana nga pu o te pa, kainga ana hoki te taone e te ahi. Ko tahi te mataa punui a te Panioro i tu lute Nu Ioka kotahi o nga heramana i mate, tokowha i tu kai a kiri. Kotahi tonu te paanga o te mataa kia te Iowa, tokotoru heramana i tu kaiakiri. Ko te Panioro i nui te matenga. MURIWAI, Mei 31, 1898. Ki te Etita o TE TIUPIRI. Tena koutou. Tenei ka tukua atu nei ano e au, kia tukua atu ano e koe taku panui; kia panuitia atu e TE TIUPIRI kia haria atu ki era marae; ka whakapotoria e au inaia- nei. Tenei ka kite iho i te panui a Ngahawe- kaihe, e tataku nei i nga mate o te motu nei na te Maori; E hara i te hawhe kaihe. E tika ana to whakahokinga mai i taua reta, he kore e marama i roto i tau i panui te ingoa o te Hawhe kaihe, na ana taua panui, i roto i taua panuitanga i panui. Na te hawhe kaihe. Ka hoki i au te ki o taku whakaaro. To kupu mo nga hawhe kaihe o Wairarapa, i marama i au taku tuhi penei na hawhe kaihe o te tai Rawhiti nei ano. i mate ai nga whenua. o konei. To kupu e whakatupato mai nei i au. Ko koe pea kei te marama; E pai ana. Tuatahi—Te mate o nga whenua o Konei i te tau 1872, tae mai nei ano ki naianei. E tohe ana kia tukua atu ki raro i te mana Kaitiaki, ki riro atu taku whenua ki raro ia ia. Ka pewhea ra au te tangata nona te whenua ? Riro ke atu he tangata ke hei tiaki i taku whenua. Tua- tahi: —Ko te Paremata, na te hawhekaihe, e hara i te Maori. Tuarua: —Ko Whangara na te hawhe kaihe, e hara i te Maori. Tua- toru: —Ko Pakohai, na te hawhe kaihe, e hara i te Maori. Tuawha: —Ko Mara na te hawhe kaihe, e hara i te Maori. Tuarima: —Ko te Kapua, na te e hawhekaihe, e hara i te Maori. Tuaono: —Ko Nukutau-. rua, na te hawhe kaihe, e hara i te Maori. Me te nui atu o nga whenua hua riro atu i runga i aua tu mahi a taua iwi a te hawhe kaihe. Kei te Tai Rawhiti nei ano enei mate. E hara i nga hawhe kaihe o Muau- poko, o te Taihauauru, o Tai whakararo. Kia marama ia koutou tae atu hoki ki te kai tuku ki roto i TE TIUPIRI. E hoa ma e nga hawhe kaihe kei pouri mai o koutou ngakau, kia ora koutou; E ora ana au. To patai mo te hawhe kaihe kia whakamaramatia atu e au; kei te mohio koutou ki taua tangata, he mema ia no Te Tai Rawhiti nei; ka marama koutou. Ka mutu i konei aku whakahoki tuarua i taku reta. NA, NGA MAORI. E hoa e te Etita o TE TIUPIRI. Tena koe me to komiti, he inoi atu tenei naku kia koutou kia whakamutua e koutou te tuku mai i nga korero mo Meiha Keepa ki roto i te pepa ki au, ka nui toku porearea ki aua i korero penei. He kore korero me whakaatu mai e koutou ki au, ka toru katoa nga puta- nga mai ki au i roto ano i nga korero mo Meiha Keepa. Taku hiahia ko nga korero o nga whawhai o era motu, kaore e kapea ana e koutou nga korero o roto i nga pepa pakeha; E rua nga pepa ki au, he Maori, he Pakeha. Ka mutu i konei aku. Pitopito korero, na to koutou whanaunga mai ia Kahungunu, ka moe ia te Kuini ia (Rongo- mai wahine) ka whanau ki waho ko tatau. NA TUREWINI,

The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [6] Te Tiupiri, Hune 14, 1898, [ E hoa e whakapai atu ana ki to whakawhanaunga- tanga mai ia tatou ia Kahungunu, i tainata ai, i tuakanatia ai, i papatia ai, i tamaiti ai tupunatia ai, ka pai to whakawhanaungatanga mai, kia mohio ai matou hei whanaunga tatou. He aba ra ka kino kia koena nga korero mo to whanaunga mo Meiha Keepa i roto ia Kahungunu, hua atu na te aroha whanaunga. na te aroha tangata, i mau ai kia tatou te aroha, te tangi, te whakamaharahara ki o tatou tangata nunui kua ngaro atu i waenganui o tatou; ko nga tangata e tuku korero mai ana mo tenei tangata, na to ratou mohio, he rangatira, he rangatira whai mana, no runga i to waka nei ia Takitumu, no runga i era atu waka o tatou tupuna i haere mai nei i Hawaiki, tae noa ki runga ki ona mahi i whakakotahitia ai te tangata, ina te kotahitanga, i pai ai te kupu nei. " Ano te ahuareka o te nohoa- nga o nga tuakana me nga teina i runga i te whakaaro tahi. " Koia ka mau te mihi a ona iwi me ona whanaunga e kore e warewaretia e ratou. Ko nga Nupepa nei na to tatou kaumatua ano i tarei waihotia ake hei ekenga mo tatou ki runga haere ai, ina taua e whakawhanaunga nei; "Aroha ki tou hoa tata " ano ko koe. " "Tuarua; —Mo nga awhe kaihe a ko te tino kahanga rawatanga o kupu hei runga kei a Wi-Pere, taku kupu ki a koe, rae noho koe ki roto ki te whare o te kotahitanga, hei kai whakahaere, hei tohutohu, no te mea ko to whanaunga, kaore i te haere numinumi, kei te haere tu tonu mai ia i ranga ia koutou i ona iwi ki roto i te Paremata o te Koroni, me te whare o te Kotahitanga. Waiho atu nga mauahara, nga puhaehae; tirohia iho te pito kupu o tenei ra, he morehu, ki te maranga mai ia koe, ko ratou tonu tena kua ora mai. [ETITA]. KARATIA, Hune 6, 1898. Ki te Etita o TE TIUPIRI. Kia te Whatahoro; tena koe te ahuatanga o te Pono kua Riro atu nei i tangata Nana aua taonga i hanga kite ao. E taea te aha heoi kote motea tea anake ki te hunga i mahue ake, mo ratou i ngaro atu i tenei ao; kami iho i konei enei kupu. E hoa e Whata Heui atu tena kia koe mehemea kua tae atu taku tono atu mo te tahi Peepa maaku o te Potiki nei o TIUPIRI aru i te kai whakahaere ia Parete Wereta he kore rawa o tetahi pepa mooku e tae mai i enei mera tawha kaore ano pea kia tae atu mehemea kua tae atu aua tono a he wehi pea no koutou kai kore ahau e utu i te tekau marua here me te hikipene. Ko tenei ehoa he tono atu tena kia tukua mai tetahi pepa maaku mo te tau kotahi, kia tae kite tau kotahi ka mohio ai au kite tono tuarua atu hoki. Heoi kia ora te Kamupene o Te TIUPIRI mo to koutou kaha ki te whaka- haere tikanga e ora roa ai Te TIUPIRI ma te Atua koutou e ata whai kia roa ngara heoi ano. Na Te Huna i Temoa. (E Tae ki a ora!) HE RETA. NA TE PIRIMIA MAORI. (He mea tango mai no te Pukekihikurangi. ) Ki TE KOTAHITANGA o te Iwi Maori, te Iwi nga Rangatiratanga, tou nui, tou roa, tou hohonu tou tiketike, tou mana, tou Rangatiratanga, kua whakatokia nei e koe kia tupu hei ratau nui, hei rakau kaha ki runga i nga motu e roa, tou pakiaka, kia kaha te hou ki raro ou kakano kia pakari, ou peka nunui kia pingohe i te pehanga a ou hua, kia rere nga manu o te rangi ki te inu i nga Wai o nga puawai Whakamiharo. Te Iwi 37, 451. Me nga Iwi e uru mai a muri ake nei, Taane, Wahine, Tamariki, tena ra koutou katoa i runga i te manawanui, i te kaha me te mau tonu o te whakaaro pumau ki nga take timatanga o te mahi tae noa ki tenei ra, kauaka te whakaaro e ruarua, e hopu noa ki nga tikanga maha, e hau koti ana mai i mua i te aroaro o taua tikanga i mahia ai e koe, i roto i nga tau ka 8, i huaina ai tou Ingoa, he mea kotahi koe i roto i nga mea katoa. Aku Rangatira, e Kui ma, e Koro ma te whanau, tena ta tatau Tamaiti, ta tatau mokopuna, to tatau nei Karangatanga te haere atu na kia kite ia koutou i runga i te ngakau ngawari, i runga hoki i te hiahia kia kite a tinana ia koutou, kia noho tahi, kia moe tahi kia kai tahi, kia inu tahi, kia korerorero tahi mo nga mea katoa e rite ana, mo te Iwi nui tonu, puta noa te Motu. E aku Rangatiratanga, nga Powhiwhi-ta-nga o nga ra kua mahue ake nei, e kore e a hei kia whaka- mahara haratai ano i tenei ra, he ra enei no te tangi, no te aroha, no te hari me te koa, kite Huihuinga o nga Morehu, i ora mai i roto i nga Aitua maha, kua kiia tana kupu e o tatau Tipuna, kua ngaro atu ki te Poo, i te Tau 1858. Ko tau-te-nga nui te mate e pa ki tenei Motu, koi ara tenei e te Iwi, e taute nei ia tau. ia tau, kia whiwhi nga Iwi katoa i te hari nui whakaharahara whakamiharo i tenei huihuinga o tatau, a te 20 o

The Jubilee, Tuesday, June 14, 1898. [7]              Te  Tiupiri, Hune 14. 1898.

Mei, ki Wairarapa.

  He kupu ano hoki i waihotia e o tatau Tipuna i

tenei ao, mo runga i ta koutou e mahi nei i te Tau,

 1863. 4- 5 i mea taua kupu, ko taku kai tena, ko

motumotu  nunui ko taku kai tena ko motumotu

 roroa, Taria e Hohou te rongo kia Tupu, i te mihi

kia Kauna, kia Hawaiki, kei tua te rongo taketake,

 he mea Whakarere  iho nga whakatauki, me nga

 kupu Whakarite, me nga kupu Poropiti, na o tatau

 Tipuna, hei Tohutohu ia tatau i nga Tamariki, ko

 te tikanga o nga kupu Tawhito nei, kei te marama

 tonu.

   No te Tau  1860, ka  timata te Whawhai  ki

 Waitara, i nga Tau i muri o tena, ka Whawhai ki

 nga waahi katua o te Motu nei, i mutu te Whawhai

 i te Tau 1873. Timata mai i tena Tau, tae noa ki

 tenei 1898, ka 25 Tau e taute ana tatau te Iwi Maori

 ki to tatau mate, kua tutaki tena kupu a o tatou Ti-

 puna i na ra tatau e tangi nei e aue nei, e mahi nei

 i te Ao ite Po, note Tau  1. 858 i Poropititia ai i

 Panuitia ai. hoki kingi Iwi. No te Tau 1863, 4, 5,

 ka Poropititia tetahi o aua kupu, kua tinana haere

 te ahua onga mahi a te Iwi Maori, i roto i enei Tau

 mo  te Tiriti o Waitangi, me te Whakawhiti ki

 Ingarangi, i ki hoki te kupu o muri Taria e hohou

 te rongo, kia tupu i te Miha kia Kauna kia Hawaiki,

 kei tua te Rongo-taketake.

   Ko enei kupu e rua na Toiroa, he Kaumatua

 tenei no Ngati Kahungunu ki Nukutaurua, i mate

 ia i te Tau 1867, ko au te tangata i korerotia e ia

 enei kupu, ko au te kai whakahaere i ana tikanga, 

 timata taku whakahaere i ana tikanga i te 16 o nga

 ra o Hurae, 1867 ka mate.

   E mohio ana ahau he nui nga Kaumatua, e rongo

 ana hoki ki ana Poropititanga o mua kua rite katoa

 kua rite i tenei wa, tera o ana kupu a Tautenganui i

 te wa ia tatau nei, ko tana kupu whakamutunga

 tenei, kaore ano i tutuki, ko tenei e ki nei, taria e

 hohou te Rongo kia tupu i te Miha kia Kauna kia

 Hawaiki kei tua te Rongo Taketake.

   Ko te mea tenei kei mua io tatau aroaro, mehe-

  mea ki te kaha tatau, ka tutuki tenei kupu i o tatau

 nei ra, ki te kore, ma te whakatupuranga i muri i a

  tatau, e kore ekore te tutuki o tenei kupu ana.

   Kia W. W. Hipango.

   Ehoa  tena koe kua ki te ahau i to panui, i to

  whakaatu tanga  i ou mahara  katoa, kei te tino

  whakaae ahau ki to korero katoa, timata i te tima-

  tanga, tae noa ki te mutunga, i penei tonu nga tika-

  nga, i timatatia ai te mahinga  o te Whaka-

  Kotahitanga, tenei ano kei au nga Pukapuka katoa

  o te tino timatanga o tenei mahi, no te 13 o Maehe

  1889. i tu ai au i te aroaro o nga Rangatiratanga

  katoa, o Ngapuhi o te Rarawa o Ngaati-whatua o te

  Aupouri, whakaae, ana aua Iwi i runga i te ata:

  marama o ta ratau whakarongo mai kia take kia

  take, i tika ai ki a Whakakotahitia te Iwi Maori,

  me taku whakaatu ki a ua Iwi, ahakoa tohe tatau ki

  a puta mai he tika mo tatau i nga Ture e mahia e

te Kawanatanga o tenei Koroni, e kore rawa tatau e

whiwhi, e kore hoki e homai, ko te take kua Moke-

tetia tenei Motu katoa e tenei Kawanatanga ki Inga.

rangi, ko nga Whenua  Maori kei te nui rawa nga

moni Take e utaina ana ki runga, hei whakautu i te

 Itarete o aua moni i nama ra ki Ingarangi, ko te

moni  e tangohia i runga i te Iwi Maori, Tekau

 Pauna, £10.

   I roto ite rau pauna kotahi, kote moni e tangohia

 ana i runga i te Iwi Pakeha, 15/- herengi, i roto i te

 rau pauna kotahi.

   Titiro mai ra e te Iwi, ki te ahua o enei tikanga,

 ko enei nga tino take i kore ai e kaha tenei Kawa-

 natanga ki te whakaae kia wehe te Iwi Maori ia

 ratau, kia homai ranei he Ture penei me a nga Iwi

 Maori e tono nei kia whakamana mai, e kite aru

 ano ratau i nga tikanga o te " Tiriti o Waitangi, " e

 ki nei.

   He Mana  Motuhake to te Iwi Maori, kua mea

 ratau, hei aha ma  matau  kia titiro ki tena Tiriti, e

 kore te Iwi Maori e kaha ki te mahi i nga he e

 mahia  nei e tatau i runga i te "Tiriti o Waitangi, "

 kaore ratau e mohio, ki  te whakataki i aua he,

 tetahi, kaore a ratau Moni hei mahi i enei mate o

 ratau.

   Kai  mahara koutou e te Iwi, he korero noaiho

 enei korero naku, kaore, he korero tuturu enei, no

 te Tau 1847, ka timata te Whawhai a nga Pakeha o

 Nui  Tireni, kia kore he Mana o te " Tiriti o Wai-

 tanga, " ae nui nga Rangatira i Awhina i te taha ki

 te Iwi Maori o te " Tiriti o Waitangi, " o Nui Tireni.

 nei, ko Pihopa  Herewini, Tiati Matenga, Terata

 Porena, Huanihana, ko te Tiuku  o  Niukahera,

 Roore Tanare, Kararetoone.

   He  nui atu nga Pakeha kaore au e marama ki te

 tuhi i nga reta Mauri u ratau Ingoa, na roto i nga

 korero a enei Pakeha  i whakaatu ki au nga mea

 katoa, e tino  rite ana ki runga i nga tikanga e

 whakahaerea  nei e te Kotahitanga, i ki a Karare-

 toone  i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi

 tenei o nga mea  nui i roto i te ao, ko te " Tiriti o

  Waitangi, " he mea tika kia whakaritea katoatia nga

 mea  katoa o te "Tiriti o Waitangi, " no te mea,

 he mea  nui, he mea mana, he mea kaha, be mea

 Tapu.

   Nga  kupu  a Pihopa Herewini i tuhi ai i roto i

 tana reta, he pai rawa ki au, kia tapatapahia an kia

  mate e Kawana Kerei, i taku whakaae atu kia

  Awhina au i a ia me ana tikanga, e kite atu nei au e

. he ana, kaore rawa hoki au e unu mai i taku whaka-

 hoatanga ki te Iwi Maori, kua riro nei o ratau

  Whenua  te tango he.

    A  kua tino takahia te " Tiriti O Waitangi " te

  mea mana nui i tuku nei i nga mana katoa ki te Iwi

 ' Maori o ratau Whenua me era atu mea o ratau.

    He  nui nga korero e kore e taea te tuhi ki tenei.

    Na e nga Iwi e nga Rangatiratanga, kua tuturu

  tonu toku ngakau katoa, me taku kupu, oti rawa

  mai ano o te mahinga i ki atu he whakakotahitanga

The Jubilee, Tuesday, June 1, 1898. [8] Te Tiupiri, Hune 14, 1898 mo te Iwi Maori, koia i huaina ai te Ingoa o tenei whakakotahitanga o te Iwi Maori, o Aotearoa mete Waipounamu, nga motu kua kiia nei ko Niu Tireni, ki raro i te mana o te " Te Tiriti O Waitangi " o te 6 onga ra o Pepuere 1840 mete mana o te rarangi •71 o te Ture nui o Niu Tireni o te 30 onga ra o Hune 1852. Ko enei Ture kua paahitia ete Kuini, kua oti rawa hei pupuri i te Mana, i te Rangatiratanga, mete paanga o te Iwi Maori ki o ratau Whenua, me o ratau taonga, hei tiaki i te Iwi Maori kei patua Ture koretia kei tangohia Ture koretia o ratau whenua. Enei mate katoa o tatau e kite nei tatau kua mahia e te Kawanatanga o Niu Tireni, ki te patu ia tatau ki te tango i o tatau Whenua, he hara katoa enei, ma te hunga i mate i aua hara e hari kia whakawa kia ara ma tatau ki te kore tatau e hari i enei hara kia whakawakia, heoi ano he wini tena note hunga i mahi i te hara, e hara i te mea ko nga Ture nei kua kore, kua mana kore ranei, kua tawhito ranei, kua patua ranei e tetahi atu mea kahore kore rawa. Kote kaha, kote mana, kote ora kote nui kote tapu, kote wehi o enei Ture, kei te ora katoa me te mea nei ano no te 10 onga haora ote ata nei i paahitia ai e te Kuini enei Ture, mo te Iwi Maori me o ratau Whenua. E te Iwi kaore aku kupu ke kia koutou, ko tenei kia mau ki te " Tiriti O Waitangi" hei matua tiaki ia koutou, mo ake tonu atu, ahakoa pewhea nga kupu, nga tikanga, nga mate kia mau, kia mau, kia noho enei kupu hei kohatu whakamutunga, i o koutou manawa kia ora, kia ora, kia ora koutou katoa, te iti te rahi o koutou, ma te Atua tatau e awhina e tiaki i te ora. Amine. Hamiora Piripi Mangakahia. Kei Whangapoua. Toku hiahia kia kotahi te putunga o tenei korero katoa. 0. G. A. Hawea, KAI TIAKI TOA I TE PITO o TE PIRITI o —WHANGANUI. — ——————— E hoko ana i te Huka Tii Paraoa Pureti Kaputi Naihi me te Paoka Tupeka Maati Hopi Kanara. Hooro Papai, Paraikete, Kakahu tane, wahine, tama- —riki hoki, me te tinitini o era atu mea. — He Rongoa mo nga Mamae o te Maori. He paku rawa te utu, ina utua ki te moni. Haere mai e te Iwi tirohia, iua hoki tau i pai ai. MO TE HOKO. He tino paitikara na Tamihana i eke,. te taimaha 25 pauna. Ko te utu te £14. Uia inaianei kia. J. B. EWITI, Ritiwei Tiriti. J. L. STEVENSON, (Tiemi Mititi. ) E MOHIO ANA NGA MAORI KATOA KI TOKU HAAPU. He tini tini noaiho nga ahua kai kei ahau haere mai kia kite, kia tirotiro ki tau i pai ai, nau te whakatauki. Kia kite kanohi, kei rongo korero. AROPETA KITINI, — KEMETI. — Noku te whare Rongoa tuatahi e, piki mai at ki te Awenu. He maha aku rongoa e kaha ana mo nga mate me nga mamae epa ana ki te- iwi Maori. He rongoa Homopatiki ano kei au. Mo Taare Maata. E hoko ana i nga ahua ika i nga ra katoa, kei te- pito ki tera taha o te Piriti toku whare. E. KARINANA. KAI HANGA ROHI, KEKE, &c., &c., E mohio ana nga Maori ki toku aapu kei rawahi mai o nga puni Maori. E. KURUMUPIRITI, —KAI HANGI ROHI KEKE. — E mohio ana nga Maori ki toku haapu kef. te taha ki Putiki.

KEI a matau nga tino pia patara nei Poata pia he mea patara. Ko tenei whara he whare tawhito note tai hau auru o tenei motu, ko nga pia i roto i te Patara i riro i enei te Paraihe tuatahi o te whare whakakitekite nui o Amarika i te ao katoa. RITIWE TIRITI WHARE MAHI PIA, WHANGANUI.