Te Tiupiri 1898-1900: Volume 3, Number 75. 26 April 1900

MAORI NIU PEPA, VOL. 3.] TAITE, 26th APERIRA, 1900. [No. 75. Panuitanga, Ko to utu me to Papa nei, te 10 hereni, mo te tau anake; kaore e hawhe tau. KI te kore he moni mo a taihoa utu ai tukua mai he pane kuini kia taea ai U poohi atu. Mo to tau e 30 kapa; taihoa ia e utu mai te toenga. Me tuku mai ma te Poutapeta, ko to tuhi ma penei. * WAATA HIPANGO, Etita o te Tiupiri, • Box 93, Wanganui, Tiupiri. TENEI te hau mai nei nga rongo o te mate uruta, e huna mai nei ite — tangata, i Poihakena (Sydney). Iti iho te patu a te Poa, i te pakanga i ta taua mate. Ina hoki o te wa poto nei, o roto onga tangata kotahi rau e rima te- kau, ka pangia e taua mate, ka neke atu i te rima tekau kua mate rawa, e rua tekau mawha kua ora, ko etahi kei te oke ano. Ko taua mate kua kitea i putake mai inga kiora, no reira ko te mahi inaienei i. Poi- hakena, i Marepana i nga taone nunui hoki o Niu Tireni nei, ara i. Akarana, i Poneke, i Karaitiati, i Otakou me era atu taone, he patupatu inga kiore, a kei etahi ano o aua taone e utua ana nga tangata mahi i taua mahi, e hia ranei i te kiore kotahi, Tetahi konga Kaipuke, me nga Tima e hoere mai ana i Poihakena ki Niu Tireni, kaore e tukua mai ana ki nga wapu, engari ka whakaritea tetahi wahi mamao atu, moutere ranei hei unga mai, kei reira ka tirotirohia nga mea o runga, ka waiho atu i reira mo nga wiki e rua e toru ranei, ka tuku mai ai ki te taone. Na ahakoa tenei mahi, me etahi etu, ara te hanga inga taone kia kore nga mea piro e takoto, me etahi atu hoki kua tae mai nga rongo kua kitea etahi kiore ki Niu Tireni nei, ara ki Akarana tata nei ano, ka rua nga mea i mate, kitea ana enga takuta ko taua mate i mate ai aua kiore. Kaati ehoa ma he tino mate wha- kamataku tenei, no te mea ki te pa mai ki tetahi wahi, me hanga noaiho e rere ai etahi onga tangata o tena wahi ina kore e mohiotia horotia. ' Heoi ano te mea tika he tiki hohoro i te takuta kia wawe te we- hea atu nga mea kua pangia e taua mate ki tahaki o etahi, ina tupono ko taua mate. Tetahi mea tika he tahi inga kai- nga kia pai, kaua nga mea piro e waiho kia takoto "tata mai ki nga kainga, me

TE TIUPIRI. nga kiore kaua e waiho kia ora, whawhai- tia kia ngaro, ko wai ka hua, ko wai ka- tohu, kei tupono noa. Ki te pa tenei mate ki te iwi maori, ka ngaro te uri o te tangata, inara i peneitia ake ai, he hoki ano no tatou ki nga tika- nga a o tatou tohunga, ahakoa he aha te mate, ka kiia he mate maori, a kuanei pea tupono mai ko te mate nei ki tetahi takiwa (he ki kaua ake tenei) ko taua ha- nga ano a tatou, he mate maori, tana i toro haere ai, me te ahi waerenga te taea te tinei. Heoi ano to tatou tika, kei te mahi ka- toa nga taene unga kaipuke mai inga tika- nga e kore ai e pa mai taua atua kino hei. No te mea ki te tae mai ki Niu Tireni ma nga kaipuke e hari mai. Ko tenei kei whakaparahako, kia mataara, waiho ma nga mate noaiho tatou e putere ki te whenua kaore nei te tangata e hoki mai; I te mea kua moti te tangata. Kia Hura! Kia Hura! nga mate katoa i ronga ia tatou. HAMUA, 22 Aperira 1900. Kia Hori, Tenei matou kei Hamua nei me te wai- rua o to tatou papa kei runga kei ona iwi tenei te tangihia nei, e ona iwi tenei hoki te manaakitia nei kotahi tonu te kupu a Ta- mahau me ona hoa rangatira he karanga nui mai i to ratou tuakana kia kite ratou i te wairua, ko te tinana ia kei a taua kei a Whanganui me te karanga hoki haere mai kua pakaru mai hoki ia koutou te ro- he o Wairarapa i whakatakoto ria enei morehu, i roto i tenei kua pakaru mai ia koutou kawea mai to Koutou papa ki ru- nga ki ona iwi morehu, atu ano i konei, a roto ia Aotea te Waipounamu me te puke tae noa ki taki tumu heoi kua whakaaetia, tenei ka riro tonu i runga i ona iwi a tu- tuki noa. E Hori e nui atu te tatutanga o tenei ra ka kawea nei to taua papa ki ro- to ki tona whare iri ai hei wairua mo roto, Kaati iho kotahi tonu te huarahi korero a nga rangatira, Naku na, W. -W. HIPANGO, Whakaatu. Tenei kua tae mai te £5 -pauna ate wahine ranga- tiranei aniniwa i terangi, E tautoko naana i ona taonga ara ia te Tiupiri, Raua kote Puke Kihikurangi. E hura ite mea kote £5 pauna nei ana ke kao e tuku tonu mai taana inga pane Kuini hei awhina i ona nupepa ia tau ia tau nia ono marama ia ono marama, e mea ano koia tonu kite tuku pane Kuini mai hei poohi tanga moetahi o ana korero e panuitia, nei ete Tiupiri. Ehara, i te mea tono atu na hona nupepa engari e mea whakaaro tonu mai na ana a ehara ite mea no roto rawa i ona panui e panui nei kia te puke, raua kote Tiupiri, i puta ai te nei whakaaro o taua wahine kao kua puta noa atu tana mahara, awhina i mua atu ote putanga o hou a panui i panui nei kia nuku hia nga utu monga nupepa maori i te tau kite kotahi pauna. Ko tana mahi ano tenei kia te Tiupiri e tuku moni mai pane Kuini hoki kaore ana utu tau heoi ano ta-

                       TE  TIUPIRI,

ana kote ratonu pea i puta mai ai tona whakaaro aroha

ki te oha ate hunga mata kote wa ano tena e whato-

ro iho ai tona ringa ki roto i tona pakete panga wha-

karere tonu mai tupono e pauna koina tupono e tekau

Hereni Koina a  he pane Kuini koina otira kei roto

ano inga wharangi ote Tiupiri e takoto ana.

  Koia  ra ete iwi tera te ahua tanga ote nei mea ote

aroha, ote manaaki ki te taonga kaua hei kiia he ra-

ngatira ano a whakarangatira atu ano, kao e mana-

aki tonu ano ua ana ihua hoki ate Tiupiri ite wa tua.

tahi me tuku pane Kuini mai taua wahine. E he nui

rawa nga pane Kuini ate wahine nei mote tau engari

 mote rua tau katika heoi tokoto ana te whakaaro ote

Tiupiri pera mote rua tau muri tata mai katae mai

ano, a katae mai ano moni mat pane Kuini mai heoi

kua kore tiaki te Tiupiri pera mete kupu i runga ake

nei kua penei te whakaaro ote komiti kao e ata wha-

 kaaro na te wahine nei tenei mahi e tautoko kei pera

 pea enei pepa mete mano pepa maori kanga ro ngaro

 ake nei, i runga ra ite whakaaro kore ote nei iwi ote

 maori ki tenei taonga ki te nupepa penei mete iwi

 nei mete pakeha, e mana aki nei ki tona taonga, aha

 koa tae taua iwi te pakeha ki te Poharatanga kite kite

 ia ite pene, kotahi kahoatu e taua rawa kore mo tona

 pepa e kore tetahi Pohara e haere atu ki te pepa a te-

 tahi atu Pohara engari ka kimi ia i tetahi huarahi e

 whiwhi  ai ia i te pone hei utu i tetahi pepa moona

 kotaua, kote maori aha ko a nui te moni ate tangata

 maori e kore rawa e hoatu mo tetahi pepa moona heoi

 ano tate maori ki te kite i to nupepa ote tahi e korero

 ana i waenga i te marae ku ki atu ehoa homai hoki

 kia au to nupepa hoatu tonu te maori na wai a katae

 ki te 20 tangata e korero ana i te nupepa ote ra ta-

 ngata ra te mu tunga ote korero hoha tonu atu te 20

 tangata ra ki te tango pepa mo ra tou kua makona

 hoki nga kanohi mete nga kau i te korero tanga i te

 nupepa  ote ra tangata ra ki te kore e tangata e tata

 mui kite taha ite tangata ia ia nei te nupepa kahaere

 tonu kote tangata noona tawa Pepara ka karanga ki-

 nga hoa ehoa mae te nei te korero no mea whenua, e

  korero tino pai kei roto i taku nupepa heoi kata ano

 taua tangata ra ki te panui, e mea ano ka karanga

 atu etahi engari a mea e tangata mohio ki te panui

  pukapuka mana e panui kia rekareka ai te whakaro-

  ngo ate taringa, a kariro matera e panui heoi na wai

i 20 tangata ki te whakaro ngokua 50 tekau tangata anu

ku  atu, te mutunga iho hoha tonu atu tena rau ta-

ngata.

  Na  ehoa ma mehemea  pea e rite ana tatou ki o ta-

tou hoa pakeha kotahi tangata kotahi pepa mo ona

anake tona pepa aha koa tua kaua taina te iwi nei te.

pakeha o kore tona pepa e hoatu ki tona tua kana a

 teina ranei.

   Koi nei te take ote ora onga nupepa pakeha e 2 e

 3 e 4 nga whare ta perehi i roto i taua taone ra kaore

 i penei me tatau mete iwi maori te maha tatu rawa

 nei tatou kite 40, 000 tangata maori kei runga inga

 motu erua nei kei Aotearoa mete Waipounamu e

 rua tonu o a tatou nupepa kote puke kihikurangi ko-

 te Tiupiri me  taraua tamaiti mete pipi wharau roa,

 heoi e 700 tangata kei to tango pepa ote Tiupiri ki

 te mohio pera ano kei a te Puke Kihikurangi a ko

 aua tangata ano pea kei te tango inga pepa erua nei

 a kei hea enei tangata e 40, 000 nei enoho ana kao

 kei te kupu i runga ake nei e noho ana aua mano

 tangata.

   Ina  hoki kote toru tenei onga tau ehaere aua o ta-

 tou nupepa  maori ara a te Tiupiri raua kote Puke

 Kikuhirangi, kei te eke uaua mai te tangata ki runga

 kinga  waka erua nei hoe ai, i nara te uaua ZOO ta-

 ngata tonu enei kei hea te 40, 000 te 700 tangata nei

 kei te 3 tau etahi kaore i te mahara mai kitona, pepa

 a kei te 2 tau etahi haungara nga kotahi tau kei te

 mama  mehemea e rite tonu ana te whakaaro ki te a-

 whina ia tatou pepa penei e kore rawa e rahua, haunga

 hoki ra te whakaaro a te wahine rangatira nei naana

 tena e ngari koa, koa te komiti ano i whakatau ai aha

 koa te 10/- noa ake henui tera moni tera i ara 700 ta-

 ngata  kei te tango ia te Tiupiri ko nga moni e rite

 ana i runga ite ritenga ote 10/- £350 te utu mote pa-

  keha mahi £110 ite tau, toe ana ote 350 pauna nei £240

  mo nga pane Kuini, hei tuku tukunga ki te hunga to-

  no pepa £35 ito tau e toe ana ano ote £240 nei £205

  mo nga mahi o roto ite tari ara pane Kuini mo runga

  i nga reta mai me nga reta atu o roto ite tari menga

  pukapuka me etahi atu ritenga o roto ite tari £12 10/-

  katoe ano ote £205 nei £192 10/- e moni nui tenei

  hei takoto i roto inga ringaringa onga komiti kua

  oti nei te whakatutu  ete tino komiti ote  Tiupiri

  kei whakaaronga moto ora mau tonu oho tatou tao-

TE TIUPIRI, nga heoi kua tukua whakarere tia atu temana ote Tiupiri kinga motu erua nei hei tiaki hei "whakaha- ere ite tika ite pono mete ora oho tatou taonga heoi kei te pehea ra te whakaaro kei te penei pea te wha kaaro ote tangata mate pire au e tono mai ka whaka aro ai au ki te utu aha koa ka toru tau oku heoi taku e whanga ite Pire kia tae mai ka mahara ai na ehoa ma e whakaaro he tenei ate tangata kaore hoki te ta- onga ato tatou matua kua ngaro ako nei ki te po, i te mea hei taonga tenei mote tangata kotahi ranei kao mote motu katoa Aotea whiti atu ia rapawa ki te Waipounamu tae atu ki era motu riri ki etata mai ana ki otatou motu a tae atu hold ki to tatou whenua tu- turu ki Hawaiki ki hamoa, koi ara ehaere atu nei te manu nei ki te wahi i tupu mai ai te iwi maori katehi- ano pea ka hokia a muri nga tapu aeo hotatou tu- puna i waiho atura e ratou inga ra o mua i te wara i whiti mai ai ratou ki e nei motu, na takoutou manu. Kao ma koutou tonu ano e mahara iho aroha tia taku taonga i waiho ake ete Potiki a rere o maki, hei taonga mote motu penei ra me te whakaaro, mete mahara ote Etita ote Reiri Korama e awhina nei i ona taonga, a kaore nei e mutunga mai o tana mahi kaore nei o ana po o ana awatea e rite tonu kia ia naana nei nga Pikitanga menga Heketanga nga ma- nia menga awaawa, Kaati ake enei whakamaharahara atu ki o koutou nga kau. Kaahu whakarunga ake te titiro mete mihi ki te upoko ote i katoa a totatou tupuna a maui ki te wa- ahi ra i pukai ai nga kara ote ika, nei ara ki Waira- rapa mete Whanganui atara. Ki te waahi ra inoho ui te wahine rangatira nei a niniwa ite rangi. E kui e tenara koe, kokoe ra kote waha kai tohai, te manu tangi pai ite takiritanga o te ata te tui Paka kanui, i te tikakatanga ote ra, te tieke tangiroa ite toene ene tanga otera, te wahine mana. Aki te wahine aroha ki te pani mete rawa kore te tamaiti, i whangaia e tou matua ki te rau ote puha i te takirihanga ote ata i tua tia kite wai kanui, i te tikakatanga ote ra, te tieke tangiroa ite toene ene tanga otera, te wahine rmma, Aki te wahine aroha ki te pani mete rawa kore to tamaiti, i whangaia, e tou matua ki te rau ote puha i te takirihanga ote ata i tua tia kite wai tohiora o ta- ane, aha koa wahine koe ahei noa atu tenei kupu kia eke ki runga ia koe ara a taane, te kaka tarahae i roto te pokai kura e kare ra haere nei koe i runga inga maunga menga mania i roto inga awaawa Puoho ana kiroto i te waotapu nui o taane, ina ra koe e whakama rama nei i roto io panui mo runga ite ritenga o tenei taonga ote pepa a rakuraku rawa koe ite hua o tenei taonga a tino kai koe tino makona. Henui te hokinga whakamuri ote whakaaro mo ou ipu- ta a wahine mui te Whakataane mai ai i roto ite kopu oto whaea hei takatakahi i nga turanga o tupuna o ma- tua ka Rupeke ako nei kite po hei whakatutuki tanga mote nei kupu whakatau ki ao tupuna kamate he tete kura kaora he tete kura, hei tuatanga hoki ite ingoa oto matua wahine kote Potiki a mea, me mihi taura- ngi noa atu kia koe ite roa o te tau ote timata tanga mai o enei taonga a tae noa ki enei tau etu mai ne i mua i o tatou aroaro a matou Atua koe ite wa- ahi ngaro e awina e manaaki a e tino whakamarama ki runga kinga huarahi ehaere ai koe a maana ano e awhina o au mahi katoa i mua i tou aroaro, Kia ora tonu koe te kai hautu inga waka, oto tupuna ote Rauparata, ia wai kahua, raua ko wai ka tohu. Kaati iho ra nga kupu mihi kei hoha nga kaiko- rero nupepa. Engari ra kote mihi kia koe e kore rawa e mu- tumutu a mate hukahuka tai koe e niihi i te po, ite ao, ama ana ano koe e tauhiuhi, ki nga ta whaowhao i takataka ia ai to kuia a Hinauri a ma to tupuna, koe ma tamanui, tera e whakaahuru. Kaati iho nga kupu mihi ato manu kia koe. Mo Te Tiupiri. 1899 ki 1900, Tiemi Tewiki,... O 7 O 1899 ki 1900, Henare Pumipi,... O IO O 1900, Atana Tehaara,...... O 3 O 1899 ki 1900, H. Raihania,.. 010 O 1899, Aterea, Taiwhati...... O 5 O Kerei Te Hokowhitu,...... O 2 6 P. K.

TE TIUPIRI, Reta mai a Wikitoria Taitoko mo nga ko rero o te Hui o Ngati Kahungunu i Hamua, Pahiatua. , • Ko nga kupu tenei i taua Hai a Ngati Kahungunu i oti. 1st. —I tukua e Pirihira me tana Papa me Nireaha kotahi rau eka whenua kia Tamahau me te Whatahoro, me nga whare katoa i runga, ko te take, kia waiho hei marae tuturu mo nga kapu katoa o roto o te rohe potae o Wairarapa, hei pupuri, hei whakamahara, hei whakaoti i nga whakahaere anga kaumatua katoa o enei iwi, me to ratou Tuakana me Taitoko. 2nd. —No to matou taenga mai ko aku Tungaane me aku whaea katukua mai e Tamahau me te Wha- tahoro taua whenua kia matou. 3rd, —E tora nga marae nunui o Wairarapa ko Ha- moa ko Ngatauewaru, ko Papawai. 4th. —Kua whakaritea nga Kaitiaki mo te marae nei, ko Tamahau, ko te Whatahoro, ko ahau ko Ni- niwa, ka kawaea taua mea ki te aroaro o te Hoia hei whakaoti. 5th, —Ka tuturu tenei hei pa mo nga Hoia o Waira- rapa. 6th, —Ko te ingoa o te whare o tenei marae ko te Poari, hei whakamaharatanga kia Taitoko. 7th, —Ko te Kara i tukua e Hipango ki nga Hoia maori i Whanganui kaa tino hapainga e Ngati Kahungunu, hei mea tino nui. 6th. —E toru nga ra kua huihuia hei tino ra nunui, ko te ra i mate ai a Taitoko, me te ra o Waira-. rapa Moana. Me te ra o te Tiupiri o te Kuini, ka hui ena hei ra nunui, hei haringa mo nga Hoia maori o Wairarapa. Koia nei nga korero o te Hui a Ngati Kahunganu. Kei te Paraire te 27th onga ra nei ka timata ta matou haere ko aku tungaane kinga marae katoa o Ngati Kahungunu, ka timata i Ngatauewaru, kei te mane pea ka tae ki Huruorangi tae atu ki Papawai. Ku te mea kaa tono katoa mai nga tangata onga ma- rae nei kia kawea atu te ahua o Taitoko kia kite ratou no reira kaore e taea e matou te kape. Ko enei kupu he mea tango mai i roto i te reta mai a Wikitoria ki tona Hoa Tane kia R. Reweti. Nga Makete Kararehe. Kote makete o Whanganui nei koia tenei te ritenga o nga utu: — E rua tau o nga kau poka te utu e Ł3 55, Mo nga kau e pai ana hei miiti te utu e & 15s. Mo nga kau uha e Ł4, Mo nga weta Hipi 12s, Mo nga hipi uha e 8s, Mo nga weta momona 11s, Mo nga poaka hei pekana te utu Ł1, No Weiwere. Kau poka e toru tau te utu e Ł4, Mote rua tau /3 12s, Mote weta Hipi los, Mo etahi atu hipi e gs.

TE TIUPIRI NA TUARI MATENE, Te Hui Ki Rotorua Rotorua, Aperira 30th, 1900, Kia Waata Hipango, Etita o te Tiupiri. Te Arawa

TE TIUPIRI POARI WHARE. HAMUA, Aperira 25th, 1900. Ka mutu to matou noho i tenei ra kan- eke atu kinga tauewaru ara ki maahi ta- one, ki era iwi e whanga mai ana kia ma- tou, a tatu noa atu ki Papawai, kinga whare i tomo kia ai eto tatou papa. Tenei kua mutu nga tino putake o te nei waahi ara, ko te kotahi tanga o Wha- nganui, me enei iwi i roto ite nei ra, kote take i oti ai tenei take kote wairua ote kau matua i pi kauria mai nei. Taua kotahi tanga kite kitea heora kei Whanganui mo konei tahi, kite kitea kei Wairarapa nei heora mo kona tahi, kote take nate wairua o totatou papa, i waahi toratou Rohe Potae. Iha nga ai e ratou mo ratou ake, a tupono tonu nei taua Rohe, ko te waahi i tatu mai ai matou te kai whakatuturu, itena kupu kotahi te rau eka kua tukua mai e nireaha me tona kotiro hei whenua rahui tuturu mo nga tikanga a taitoko heoi whiriwhiria ana nga kai ti- aki ko Taitoko, kote mahau ko nireaha, ko Niniwa a ka tae ratou ki Poneke kite Kawanatanga kia whakatuturu tia tenei rahui. Na reira au i tuhi atu ai kua hono mai ano nga iwi oto tatou matua kia tatou kinga uri. Heoi henui nga korero mo nga mahi a to tatou matua, a te kupu a tama- hau, kia hanga e pa, maori kite nei waahi ki Hamua nei hei tohu whakamahara- tanga kinga wa o mua. He maha atu etahi take mo nga mahi ote marae menga hoia maori. Tetahi take i whakamaharatia konga kupu a o tatou koroheke, me ohotu, kia whakaritea te ohaki a nga kau matua, irunga i taratou i tono ai ki te kai tiaki, motaua whenua, moa popo karere ki nga tauewaru, konga hoia kua huihui katoa mai ki reira hei mau i te Wairua, o Tai- toko, ki te kainga kaati nga korero o konei. WAATA HIPANGO. TE HUI KI HAMUA. No te taite ite 18 onga ra o Maehe nei i haere atu ai a Hipanga mete tuakana me Patapu, me o raua tuahine me taitoko, raua kote Rewanui puna, me o ratou whaene, ki runga i ona iwi ia kahungunu. E mea tono mai ratou na te mahau maahupuku, me ona iwi, kia haere atu ki te kawe atu i te wairua o to ratou tuakana ki runga i ona iwi tangihia haeretia ai. Heoi ite tatarawa onga ra o taua hui mete taenga mai ote wae tono mai kia haere atu, kore kau e whakaaronga ki nga tamariki rangatira o Whanganui ite mea kote nei take epa ana ki te iwi Whanga- nui katoa nate tata rawa ongara o taua hui e taea hoki koa te aha. No te 17 ongara i Patua mai ai te wae, note 18 i haere atu ai ratou i Whanganui nei note 20 tera ote hui heoi kua kore e taima hei whakaaronga mo taua take kei ki maira to tatou oranga kau matua a tamahau katehi te tangata kore iwi ko tona tuakana ko Taitoko ina katukua atu- konga tamariki tuturu ake a Taitoko, ko Wikitoria meana tungane. Kaati noa iho e koro e ta mahau, toko rua nga tamariki na, e tamariki, no roto ite kopua rata i whakatahaia. NA TE TIUPIRI.