|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 29. 01 July 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa He Kupu Whakamarama. NAMA 29. GISBORNE. HURAE 1900. TE WHARE WHAKAREWA MONI. I a au i Poihakena i kite rawa au i te wha- re whakarewa moni te atua whakapokaika- ha nei i nga whakaaro o te tangata. I ki ia tangata i ona ra, " He putake hoki no nga kino katoa te aroha ki te moni ; he minamina ki tenei i kotiti ke ai etahi i te whakapono, a werohia putia iho ratou e nga mamae maha." Na te aroha ki te moni i patu ai te tangata i tona tinana, i takakino ai i tona ingoa ataahua, i tapahi ai i nga kaki o ona hoa, i tapae atu ai i tona tinana hei whakahere ki te atua o te kino. Otira he mea te moni e o te ai nga mahi papai, nga mahi nunui ki te pai te whakahaere a te tangata. Ehara i te mea ko te moni te putake o nga kino katoa, engari ko te aroha ki te moni. E he ai te tangata na tona tuku ko te moni hei rangatira mona, hei whakahaere i ana mahi, i ona whakaaro katoa engari me whiti ano ko te moni hei pononga mona, hei mahi i nga mahi e hiahiatia ana. Koia nei, ko te hanganga i te taputapu nei a te moni taku i kite ai. Na runga i te aroha o tetahi takuta ka whiwhi au ki te tikiti e tukua atu ai ki te whare whakarewa koura. Ko te whakahaere i tenei whare kei raro ra ano i te mana o te Kawanatanga o Ingarangi, kaore i raro i te mana o te Kawanatanga o te koroni. He taiapa maitai ra ano te taiapa o taua whare, tu tonu ai te pirihimana i te keeti me tona pu, mana ra ano e huaki te keeti ka uru atu ai te tangata. Tokowhitu pea to matou ope matakitaki, ko o matou potae me a matou mea i o matou ringaringa i waiho atu i te ruuma i waho. Te ruuma tuatahi i tomo atu ai matou he roa, he whanui ; ko te ruuma whakarewa tenei, he ruuma tino wera. Ma te whakarewanga e wehe te paru i te ko- ura ; i te whakamataotanga ka whakaritea ki te poro hopi te koura. I hikihiki rawa matou i te poro koura ; e hia mano pauna ranei i hi- kihiki rawa au nei. Na te pakeha ano i uta he poro koura ki runga i aku ringaringa. Ka mahue mai i a matou te ruuma whaka- rewa ka tomo atu ki tetahi ruuma ki tonu i te mihini. Te mihini tuatahi hei whakapapa i nga poro koura kia rite ki te moni koura te matotoru. Heoi ano te mahi a tenei mihini. Ka tangohia mai te poro koura kua papa ra ka hoatu ki raro i tetahi mihini kia pokapoka- ia kia penei me te awherangi te rarahi; ka ngahoro atu i tetahi pito o te mihini i roto i te korere ki roto i te paepae, ano he kaanga te rite o te moni ki te ngahoro. Ko te wahi o te papa koura kua kino te pokapoka ka wha- hokia kia whakarewaina mai ano. Ko te riihi kua ki ra i te koura ka kumea atu e tetahi taitamariki, ka aohia e ia te moni, ka whiu ai ki runga ki te poro rino. Ma runga i te tatangi, ka mohio tonu ia ki nga mea mama, kaore i eke ki te taimaha o te awhera- ngi i whakaritea e te ture. Ko nga mea mama ka whakahokia ano kia tahuna mai, ko nga mea i tika ka ringihia ki roto i te mihini tuarua, kia whakatawakawakatia nga taha, a ka maringi ano i tetahi pito ki roto ki te riihi. Te mahi a te mihini tuatoru he whakairo, ara he tuhituhi i tetahi taha o te moni ; he mihini ke ano hei whakairo i tetahi taha. Te wawa- tanga ki waho o tenei mihini ko te tino otinga tonutanga hoki o te awherangi, uwirawira ana kanapa ana. Mauria atu ai nga riihi moni ki te ruuma o nga kai tuhituhi ma ratou e tatau. E kore rawa e ngaro tetahi paku koura, e tino tupatoria ana nga kai mahi kei huna i te koura, engari ki te titiro atu nei kaore noa iho e tino tupato ana, ina hoki putu noa atu ai te moni. I puru rawa au i aku ringaringa ki roto ki te riihi koura, a i pupuri rawa au i etahi ki etahi e koro ma, e kui ma, ki etahi, ki etahi. Ka kino te haere a te moni !
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE AROHA PUMAU.
He korero kua tawhitotia ki te pakeha otira
kaore ano ki te Maori, te whakarerenga a
Piriniha Ohaka (Oscar ) tamaiti a te Kingi o
Huitini (Sweden), i tona karauna i tona aroha
ki tana whaiaipo, i te kore ona matua e whaka-
ae kia moe ia i taua wahine ware.
He maha nga wahine e noho ana i roto i te
whare-kingi i Huitini, hei hoa mo te Kuini,
hei mahi hoki i ana mahi ko etahi o aua
wahine he momo kingi, he momo rangatira,
ko etahi he ware noa iho. I roto i te rarangi
ware a Mihi Manga ( Miss Munck), he kotiro
tino pai atu te ahua. Ehara te ataahua o
Mihi Manga i te mea no waho anake, engari
no waho tae atu hoki ki roto, no te mea he
wahine tino whakapono ia. Tera ano tetahi
mea i tino kake ai tona pai, ara he reo-reka ki
te waiata. Ka pai te ahua, ka painga whakaaro,
ka reka te reo, ka tino kino te haere !
I tetahi ra ka rongo te kuini i taua kotiro e
waiata ana, tetahi reo tino reka atu,, ko taua
kotiro ia kaore i mohio kei te whakarongo te
tangata ki a ia. I runga i enei painga o taua
kotiro, ka arohaina e Piriniha Ohaka, tama a
te kingi.
I tetahi ra, i te mea kua tino kaha te aroha
o Piriniha Ohaka, ka whakaaturia e ia ki ona
matua. Te tino riringa o te kingi me te kuini
o Huitini, ka mea e kore rawa raua e whakaae,
i te mea ehara a Mihi Manga i te momo kingi.
Ko Ohaka hei kingi i muri i tona papa, a ki te
moe ia i a Mihi Manga ka he to ratou kauwhau
kingi; he mea whakama rawa ki a ratou. Otira
kaore i ta-matemate te whakaaro me te aroha
o te piriniha. I mea ia ki ona matua, hei aha
mana te kingitanga, te torona, te karauna, kei
runga noa ake i enei mea katoa a Mihi Manga.
Ka tukua e ia tona turanga kingi mo tona
teina. He nui te pouritanga o ona matua. I
mea raua ki a Mihi Manga kia kaua rawa
e korero atu ki ta raua tamaiti, e titiro noa
atu ranei. Ko te piriniha i tonoa kia eke ki
runga manuao, kia haere ki nga whenua, me
kore noa e ngaro tona aroha, e wareware ranei
ona whakaaro ki tona whaiaipo.
I a Mihi Manga te papa-a-Hikitai. Hua
noa i tuku atu ai i tona ngakau me ona wha-
kaaro katoa ki te tama a te kingi tera ano
e ata whiriwhiria, tena ko tenei i runga tonu, e
haere ana ka whakakorea mai ia e nga matua
o te piriniha i runga i tona taha ware. Me
he mea he kotiro maori tenei kua waiatatia te
mea nei na :
Na te aha ra
I kore ai e paingia
He ware pea
No taku kaupapa e ... !
He roa te ngaromanga katahi ka hoki ki te
kainga. Hua noa nga matua kua wareware,
kaore, katahi ra ka tino nekehia atu. I runga
i te kaha o te piriniha ka whakaae tona papa,
engari kaua te ingoa pirinihehe hei eke ki
runga i a Mihi Manga, me ki ia he wahine iti
na te piriniha. I tino riri a Piriniha Ohaka
ki tenei tikanga a tona papa. Kaore ia i wha^
kaae kia kiia te wahine i arohatia e ia i runga
ake i nga wahine katoa i te ao he wahine iti,
engari me ki tonu ko tana wahine rangatira, i
te mea hoki kaore ona hiahia ki tetahi atu
wahine i te ao katoa, ahakoa momo kingi.
Ka tohe te piriniha, me ,te kaha tonu ona
matua ki te whakakore ; ko ta wai ra akuanei
e tutuki, me ata tatari e tatou.
He tangata pirangi nui te kingi ki te waiata,
ki nga mahi whakatangitangi ; i tuhituhia ano
e ia etahi waiata me nga rangi. I tetahi po
ka karangatia e te kuini he po ngahau ki te
whare kingi, he waiata he whakatangitangi
nga mahi. Ko Mihi Manga tetahi o nga kai-
waiata ; i whiriwhiria e ia ko te tino waiata
kai -ngakau a te kingi he waiata mana. Ko
taua waiata, he waiata aroha, pouri te tu, o
nga kupu, a i te waiatatanga a taua kotiro, i
te aroha pea e ngau, kino ana i tona ngakau, i
tona kite atu hoki i tona whaiaipo piriniha,
i tino pai atu, he hanga whaka-aroha, ngoto
ana ki roto ki nga ngakau o te hunga e wha-
karongo ana. I tona nohoanga ki raro ka tuohu,
ka tangi, me te awhi ano ona ringa ki tona
uma. Katahi taru aroha ko te tamahine a te
tangata ki te tangi ! Mehemea he kotiro maori
kua paoa te mea nei na :
He nui no te aroha
I tangi ai au, e ...,
E rua aku ringa
Ki te tawhi kau ra ... !
Kore rawa he waha i kiki, engari i whaka-
mau katoa nga kanohi ki te kingi, ki te kuini.
Tera kua pa te aroha ki te ngakau o te kingi,
i te pai o te waiata a te kotiro e whakapa-
rahakotia ra e ia. Tona whakatikanga ake ki
runga, me te puataata ano te roimata i ona
whatu, ka mau, ki te ringa o tana tama, o
Piriniha Ohaka, ka arahina ki a Mihi Manga,
ka whakaarahia ake, ka honoa o raua ringa-
ringa. I muri tata iho ka marenatia raua.
E kiia ana e nga nu-pepa, ko tenei tangata
raua ko tona wahine nga tangata nui atu, te
hari kei Uropi ahakoa kaore raua i roto i
te whare-kingi inaianei. Ta raua tino mahi
inaianei he haere ki te kauwhau haere i te
aroha o te Karaiti ki te tangata, he atarangi
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
nei to raua aroha no taua Aroha Nui. I era
ra i rangona te reo reka o Mihi Manga i te
whare o te kingi o Huitini, otira inaianei
e rangona ana i nga tiriti, i roto i nga whare
o nga rawa-kore, hei hapai i nga himene
o nga karakia a tona tane, hei whakahauora
ranei i te ngakau o te tangata. E huaina ana
raua ko Piriniha me Pirinihehe Penetata,
(Bernadotte) te ingoa o nga tupuna o Piriniha
Ohaka. E mohiotia ana raua i nga huihui-
nga whakapono nunui i Uropi, i Ingarangi, i
Amerika, a whano tata ka tae mai ki Ahitere-
iria i tera tau, ki te hui karakia a te hunga
kareti o tera whenua. E mea ana nga nuipepa
pakeha kei te hiahia a Piriniha me Pirinihehe
Penetata ki te haere ki te kauwhau i te
Rongo Pai ki nga iwi mohoao o Awherika.
Ko Pirinihehe Penetata i roto i tetahi hohipera
i Ingarangi e ako ana ki te tiaki turoro, kia
mohio ai ia ki tera mahi ina tupono to raua
haere ki Awherika. -
E te tangata, ina te piriniha e whakapono
nei. e kauwhau nei, kaore i rikarika ; whaka-
rerea ake te kingitanga, te torona, te karauna,
i te whakaaro ki tana wahine whakapono. Ko
te whakapono tenei e whakahaweatia nei e
koe; e hokona nei e koe to wairua mo te
kotahi hereni, mo te karaihe waipiro ranei.
Mehemea he mea noa iho te whakapono, te
aroha o te Karaiti, tera ranei e penei te ku-
menga, me te whakatahuritanga i tenei momo
kingi ? " Hokona te taima he kino hoki nga
ra." E kore ranei koe e aroha ki te Tama a
te Atua, ki ta Paora i aroha nei, i mea nei ia,
" Te Tama a te Atua, i aroha mai nei ki a au,
i tuku nei i a ia moku."
[Ka pai te ahua o te kotiro, ka pai nga
whakaaro o tona ngakau, he tino kororia nui
tena mona. Tena ko te kotiro e pai kau ana
ko tona ahua, a ko nga whakaaro a tona
ngakau e he ana, hei mea whakama ia ki ona
matua. Whakarongo hoki ki ta Horomona :
" Rite tonu ki te whakakai koura i te ihu o te
poaka, te wahine ataahua kaore nei ana nga-
rahu pai."] ( Whakatauki xi. 22)
TE PARAMETE.
No te 21 o nga ra o Hune ka tuwhera
te Paremete o Niu Tireni. He roa te whai-
korero a te Kawana, he whakamahara tonu ki
nga mea i pa ki te mana o te Kuini, ki tenei
koroni, a he whakaatu hoki i etahi korero hei
whiriwhiringa ma te Whare i tenei turanga.
I puta ano he kupu mana mo te Whawhai ki
Taranawaara, he whakamanamana hoki mo te
tuatahi o Niu Tireni o nga koroni katoa ki te
tuku hoia ki Awherika, he kupu whakamihi
nana mo te kaha mo te toa o a tatou hoia. I
mea hoki ia : "He nui te pouri o te iwi Mao-
ri mo to ratou korenga e whakaaetia kia haere
ki te whawhai, Otira i kitea to ratou aroha
ki te Kuini i runga i a ratou mahi hei whaka-
rawe moni mo nga ritenga o te whawhai."
I mea ano hoki ia : "He maha nga hui a te
iwi Maori i tu i enei marama kua hori ake nei
i whakaaturia mai hoki ki a au to ratou aroha
ki te Kuini, to ratou hiahia hoki kia noho nga
iwi e rua o tenei motu i runga i te pai. Hei
tenei tuunga o te Paremete e hangaia ai etahi
ture e pa ana ki te iwi Maori e pa ana hoki ki
o ratou whenua." " Ka kokiritia atu e au
enei mea ki o koutou aroaro hei whakaaroaro,
hei tirotiro ma koutou, a, ma te Kaha Rawa
koutou e arahi e manaaki kia tika ai a koutou
hanga hei painga mo te iwi o tenei koroni, mo
te mana nui hoki kei raro nei tatou."
Ki ta matou titiro e kore rawa e hapa te oti
i tenei tau o tetahi ture e pa ana ki nga whe-
nua maori. Kua tino kaha te kupu a te Hon.
Timi Kara, Minita o te taha Maori, kia tino
whakaotia tetahi ture i tenei tau ano. Ko
tona whakaaro ko te Ture Poari, e tukua atu
ai ma te Kawanatanga e whakahaere nga
whenua o te Maori.
Kaore ano matou kia mohio ka pehea ra te
pire a te Kawanatanga i tenei tau, engari
e wehi ana matou kei tangohia katoatia e
te Kawanatanga mana e whakahaere, ma te
Poari ranei, nga toenga whenua o te Maori,
no te mea whe mate kino kei roto i tenei tikanga.
Ki te riro ma te Kawanatanga e whakahaere
nga whenua katoa o te Maori, kua kore e puta
te ngakau ahuwhenua o etahi tangata, a aha-
koa nui te maringi mai o te moni, engari hei
take mate ano tera ka ngawari rawa te puta
mai o te moni, ka mangere te Maori, ka uru
ki nga mahi kino. Kei te whakaaroaro ano
a Timi Kara mo te hanga ture hei whakapai
i te noho a te Maori i o ratou kainga.
Kua panuitia e matou te pire a te Kotahi-
tanga i hanga ai i te hui ki Rotorua. Me ata
titiro iho, ki te kitea te pai me tautoko. Na
te kingi Maori tetahi pire, a kaore e mohiotia
ka pehea ra te tutatakitanga o nga pire huhua
nei, akuanei pea i te kore e rite o te whakaaro
o te Maori ka tangohia e te Kawanatanga
mana anake e hanga he pire, i te roa noa iho
i nga mahi kumekume ke a te Maori.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE WHAKINGA HARA.
Kaore kau he tangata i te ao e watea ana i
te hara : heoi ano nga mea e tatu ana te ngakau
ko era kua oti o ratou hara te muru, ko era
hoki kaore ano kia mohio he hara o ratou.
He mea kuware tenei ngakau tatu : he mea
e rite tonu ana ki to te tangata e pohehe ana
kei te ora ia i te mea kua pa ki a ia tetahi
mate kaha rawa; ko te ngakau tatu tenei
o nga Parihi matapo, i pohehe ra kei te titiro
ratou. ( Hoa. ix. 41.) Tena ko tenei he mea
mau tonu te tatu o te ngakau i te mea kua oti
nga hara te muru. ko te mea tenei i ora ai te
tinana me te wairua o te pararutiki, (Mat. ix.
2 7 ): o te tangata i noho ra ki te puna o Pe-
tehera, (Hoa. v. 14). Heoi he mea nui
te murunga hara, he mea e mate-nuitia ana.
E mea ana a Rawiri, ma te whakinga hara
e riro mai ai i a tatou taua mea nui, te murunga
hara, ( Wai. xxxiii. 5 ). Ko te take tenei i nui
noa atu ai nga kupu i te Paipera hei whakaoho
i a tatou ki te whaki i o tatou hara ki te Atua.
He whakaaro ki aua kupu i whakaritea ai
te Whakinga hara hei korerotanga ma te
whakaminenga katoa i te karakia o te ata, o te
ahiahi, i ia ra, i ia ra. , Engari kia kaua tatou
e pohehe, tera e riro mai i a tatou te murunga
hara ki te whakapuaki tatou i aua kupu, ki te
whakarongo ranei ki te kupu, a te minita e mea
mai ana kua tukua e te Atua te tikanga ki ana
Minita kia whakapuakina te murunga hara ki
te hunga ripeneta. Kaore, he mea kore noa
iho aua kupu katoa ki te kore e puta te
whakinga hara i te ngakau ripeneta: ki te
kore hoki e rangona te murunga hara e te
ngakau whakapono.
Ehara rawa i te mea ma te kaha o tau
karanga " E te Atua, tohungia ahau, te tangata
hara" e whakatikaia ai koe, engari ma te
marama o tou ripeneta, ki te titiro a te Atua,
e kite nei i nga whakaaro huna katoa o te
ngakau.
Ka marama tenei kupu ki te ata titiro tatou
ki te korero o te Paipera mo etahi tangata e
mea ana e ripeneta ana ratou. Tokowaru nga
tangata ripeneta i te Paipera, he mea rite tonu
ta ratou kupu ripeneta, kihai ia i rite to te
Atua atawhai ki a ratou katoa. Ko te kupu
i whakapuakina e ratou katoa ko tenei : Kua
Hara Ahau. Ko te kupu, tenei a :
1. Parao, Ekoruhe ix. 27, x. 16.
2. Paraama, Tauanga xxii. 34.
3. Akana, Hohua vii.20.
4. Haora, 1 Hamuera xv. 24.
5. Rawiri, 2 Hamuera xii. 13.
6. Hopa, ,Hopa vii. 20.
7. Tamaiti maumau taonga, Ruka xv. 48
8. Hura, Matiu xxvii. 4.
1. I mea a Parao kua hara ia, ehara i te
mea i penei ai tana kupu he whakarihariha no
ona hara ki a ia, engari he wehi nona kei mate
tona tinana, kei whakangaromia hoki ona tao-
nga. Mutu kau iho te whiu a te Atua, kua
pakeke ano tona ngakau, kihai ia i mahara ki
ona hara. He ripeneta tinihanga tona, na
reira i whiua tonutia ai ia e te Atua.
2. He ripeneta pera tonu to Paraama. Heoi
ano te take i mea ai ia ' kua hara ahau ' ko
tona wehi kei whakamatea ia e te Anahera.
Ka watea ia i te wehi, ka rapu i nga taonga i
whakaaria e Paraka. Nana te tikanga kia
whakawaia nga tamariki a Iharaira ki te hara,
na reira i mate ai ia ki roto ki te parekura
o nga Miriani. (Tau. xxxi. 8, 16.)
3 Kahore he mea e mohio ai tatou, ki ta Aka-
na •. engari he whakaaetanga tana ki te nui o
tona hara, i te mea e tata ana te mate ki a ia.
Tera pea ko ia tetahi o te hunga i whakanga-
romia te tinana kia ora ai te wairua. ( 1 Kori.
v. 5.)
4. Ehara to Haora i te ripeneta pono. Heoi
ano te take i mea ai ia he hara tona, kia hoki
mai ai a Hamuera, kia Whakahonoretia ai ia
i te aroaro o te iwi. ( Ham. xv. 30.) E mohio
ana hoki tatou i mawehe atu te Wairua o te
Atua i a ia. (1 Ham. xvi. 14
5. Engari ta Rawiri, he mea pono ; he mea
marama hoki te kupu, a Natana ki a ia, " Kua
kauparea atu ano hoki tou hara e Ihowa."
( 1 Ham. xii. 13.)
6. I manakohia e te Atua te whakinga hara
a Hopa, i manaakitia nuitia hoki ia, i whaka-
putaina i ona raruraru, katoa. ( Hopa xlii. 12.)
7. Tera ano hoki tetahi tohu e mohiotia ai
te ripeneta he mea pono, ara kia whai hua.
Kihai te tamaiti maumau, taonga i pai ki
te kupu kau, engari i whakatika tonu, i haere
ki tona matua, i arohaina hoki e tona matua.
( Ruka xv. 20, 22.)
8. Ehara ta Hura i te mea tinihanga, engari
i hua-kore, i kore ai hoki ia e rapu i te murunga
o ona hara. I mahara ia kua mutu te aroha
noa o te Atua, i whakamate hoki i a ia ano,
kia haere ai ia ki tona wahi ( Mahi i. 25 ).
Tera ano he whakaakoranga ki a tatou kei
roto i enei korero. Ahakoa e mea ana tatou
he nui o tatou, hara, kia kaua tatou e pohehe
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
kaore he aroha mai o te Atua ki a tatou ( Iha.
i. 18 ) e kore hoki ia e pai kia mate tatou i o
tatou hara ( Ehek. xviii. 23, Ran ix. 9). Ko
te huarahi e riro mai ai i a tatou tana muru-
nga hara, ko te whakinga ( Wai. xxx 5 ) Kia
kaua ta tatou e pera me ta Parao, me ta Pa-
raama ranei, he mea ngutu kau (Iha. xxxix.
13 ), engari kia pera me ta te tamaiti maumau
taonga, ara kia rite a tatou mahi me a tatou,
kupu, ina ripeneta, kia whakaputaina he hua e
rite ana ki o te ripeneta ( Ruka iii, 8 ). Tenei
ano tetahi mea, kia kaua tatou e pohehe ki te
whakina tetahi hara, tera tatou e watea i
te whiu, mo taua hara. Ka whakakahoretia o
tatou hara e nga toto o te Karaiti, e kore ia e
whakakahoretia te hua o aua hara i te mea
kei tenei ao tatou. Ahakoa kua ripeneta te
tangata kohuru,, e kore e taea e ia te whakao-
ra te tupapaku i te nui o tona tangi. Ahakoa
i kauparea atu, e Ihowa te hara o Rawiri,
i mate tana tamaiti, kihai hoki te hoari i wha-
kakorea i tona whare. (2 Ham. xii. 10, 14).
Ma te Atua tatou e whakaako kia pono ai
to tatou, ripeneta, e pupuri hoki kei taka ano
ki te hara.
I ROTO I TE WHARE-WHAKAWA
TE KORERO TEKA.
Nui atu, te mamae o matou ngakau i te
kitenga i roto i te nu-pepa nui o Turanga nei
i etahi korero e pa ana ki te iwi Maori i runga
i nga whakawakanga. Te mea tuatahi ko te
korero teka o tetahi taha ko tehea taha,
kaore ano kia tino mohiotia, engari kua tukua
ma te Hupirimi Kooti e titiro. Te take o
te whakawa he patunga na tetahi tangata i
tetahi, otira i te whakawakanga hoha ana
te kai-whakawa i te taupatupatu noa iho o
nga korero, a whakakorea ana taua keehi,
engari i mea ia e tino marama ana kotahi
te taha e tino teka ana nga korero, me te ki ano a
nga pakeha he mahi tonu na te Maori te
korero teka i roto i te whare- whakawa. I tino
mamae o matou ngakau, mo tenei kupu he iwi
korero teka taua te Maori, otira e tino mohio
ana ano matou he tika tonu, taua whakapae
mo tetahi o enei tangata tokorua. Kei te mea
pea te tangata ki te korero teka ia e whaka-
puta ana ia i tona matauranga. Toho ! toho !
Na runga i enei tikanga i kiia ai taua te Maori
he iwi taurekareka. He iwi rangatira taua te
Maori, kaati kia rangatira nga whakaaro nga
kupu, nga mahi; kaua e whakatutua i te
tangata.
NGA MAHI TOHUNGA.
Muri tata iho i tenei whakawa ka tu ano
tetahi mo te karangatanga a tetahi wahine
i tetahi atu he " kauramokai." I puta ai
te kupu nei i a A he whakaaro nona na E
i makutu tona tamaiti i pangia ai e te mate ; i
puta ano tona kupu ka tukua e ia he kehua hei
ngau i a E. E te Maori ! e te Maori ! Ka
kino te haere a te kehua ! Kehua eweri taima !
I tino miharo te kai- whakawa mo te porangi o
te Maori ki te whakapono ki enei tu, mahi,
i mea ia he mea pai kia mahia he ture e te
Kawanatanga hei tino whiu i nga Maori e
mahi tohunga ana. I whai-korero ano hoki
te rangatira o nga pirihimana, i mea ia kua
whakahaua e te Kawanatanga kia hopukia
nga tohunga maori e hangarau ana i te turoro,
a ki te rongo ia kei te pera tetahi tohunga
i Turanga nei ka mauria e ia ki te ture. Na,
e nga tohunga maori, e nga tohunga parau -
rehe o Waikato kia tupato. Tirotiro marire !
I PORANGI I TE AROHA.
Te tino korero pouri rawa ia ko te whaka-
wakanga o Rapata Paraire ki Nepia mo tona
kohurutanga i tona wahine. I whakarerea ia
e tona wahine, katahi ia ka whai haere kia
hoki mai ano tona wahine ki a ia. I tae ia ki
Heretaunga whai haere ai, otira kore rawa
nga whakaaro o tona wahine i hoki mai ki
a ia. Katahi ia ka haere ki a Te Piwa, he
tino tohunga maori. I mea mai a Te Piwa ki
te hoatu e Rapata te £5 ka hoki mai tona
wahine ki a ia. I whakaritea e Te Piwa hei
te wa e moe ai te wahine ra ka whawhao ai i
te hikipene ki waenganui i nga matimati o te
waewae, ka whakatakoto ki runga o te waewae
o te uma, ka whawhao ai ki roto o te waha.
Mahi noa, mahi noa, kore rawa te wahine ra i
tahuri mai. I muri mai ka mea a Te Piwa
kia pangaia kia 3s. 6d. ki ona waewae. No te
kitenga o Rapata e kore rawa e hoki mai tona
wahine ki a ia ka puta ki waho tangi ai, ko te
putanga atu o tona wahine ka mea atu ki a ia
" Kati te maumau i o roimata, e haere ana au
ki taku tane hou." I runga i enei kupu ka
ngaro katoa nga whakaaro o Rapata, ka ko-
hurutia hoki e ia tona wahine, i tino wetiweti
rawa tona patunga. Muri iho ka haere ia ki
waenganui o te patiki tangi ai. Te whakatau-
nga e whitu tau mona ki te whare-herehere.
E te iwi, ma koutou e ata matakitaki nga
kino, nga tinihanga a nga tohunga maori. I
mea te kai-whakawa kia whakaakona te Ma-
ori kia mohio ai ratou ki te teka noa iho o nga
mahi a nga tohunga maori.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE WHAWHAI KI HAINA.
Kaore ano kia tino paenga noa te whawhai
ki Taranawaara ka oho he pakanga ke ki
Haina. Ko Haina tetahi o nga mana tino
tawhito atu i te ao, ara te mana tino tawhito,
tetahi hoki o nga mana tino nui te tangata, e
400,000,000. Ko ta Haina tino tikanga ko te
pupuri tonu ki nga tukunga iho a nga tipuna,
ki nga tikanga tawhito, na reira i te mea kua
timata te whakanoho o nga iwi o etahi atu,
whenua ki to ratou whenua, ka puhaehae
te iwi o Haina. E hiahia ana ratou ki te
whakangaro atu i nga tangata iwi ke katoa i
to ratou whenua.
Ko te hunga na ratou i timata te mahi ko-
huru ko tetahi ropu tangata e huaina nei
ko nga "Pokiha" (Boxers). He pai te
timatanga mai o tenei iwi, inaianei kua kino.
E kiia ana 11,000,000 te nui o nga " Pokiha."
Kua tino marama inaianei ko te Kawanatanga
tonu o Haina kei te tautoko i 'tenei mahi ko-
huru.
Ko te Emepara o Haina he taitamariki noa
iho, engari i tona whakawhirinaki ki nga tika-
nga hou ka hereherea e tona whaea-keke, a ka
honea e taua hakui mana e whakahaere te
Kawanatanga. He wahine tutua noa iho
tenei, engari na te pai o tona ahua i moea ai e
te emepara o Haina kua mate. He wahine
kino rawa atu, tenei, kua marama nana i wha-
kahau, kia kohurutia nga pakeha katoa i tona
whenua.
I te tau 1896 ka whawhai a Haina raua
ko Tiapani, i tino whiua ai a Haina e Tiapani
a inaianei me te mea nei kua puta te whaka-
aro i a Haina kia whawhaitia e ia nga mana
rarahi katoa o te ao. A ... e tika ! e tika !
Apopo ra pari ai to ihu, e ta! Nga iwi
e whawhaitia mai nei e waero-roa ko Ingara-
ngi, ko Ruhia, ko Tiamana, ko Wiwi, ko
Amerika, ko Tiapani, me etahi atu. Apopo
ko to ratou whenua e haehaea hei utu mo nga
toto i whakahekea e ratou. Kua tino kitea
te pirau o te Kawanatanga o Haina, ko te
nuinga o nga kawana he mahi kau, mo te moni
ehara i te mea mo te ture.
No te 17 o Hune ka timataia te whawhai.
E maanu, ana nga manuao o nga mana i
te taha o Taku, he pa no te Hainamana, katahi
ka puhia kohurutia ; ko te kokiritanga hoki o
taua pa e nga hoia o Ingarangi, o Ruhia,
o Wiwi, o Tiapani. E toru ngaa ra i riri ai
ka horo te pa. E 2ooo hainamana i mate ; 16
o Ruhia i mate, i taotu te nuinga • i mate te
tianara o Tiapani. I muri mai ka whakapaea
e te hainamana a Tienihini ( Tientsin ), he
taone kei te taha-moana, he maha nga pakeha
i roto.
Ko Pikini te pa nui o Haina, tetahi hoki o
nga taone nui atu, i te ao, he maha nga maero
te mataratanga atu, i te moana. Kei reira te
nohoanga o te Emepara, o te kawanatanga, o
nga kai-whakahaere hoki o nga mana nunui o
te ao. I puta mai nga rongo kei te karapotia
nga pakeha katoa e nga hainamana ki roto ki
te whare o te Ingarihi. Nga tangata tuatahi
i kohurutia ko nga kai-whakahaere o Tiapani
o Tiamana. No te ono o nga ra o tenei
marama ka puta mai nga rongo kua kohurutia
nga pakeha i Pikini, tamariki, pakeke, tane,
wahine, mihinare, kai-whakahaere anga mana
neke atu i te 1000 nga tangata i kohurutia.
He maha nga ra i whawhai ai ratou, a, na te
paunga o nga kai o nga paura ka kohurutia e
nga hoia. Ko nga mahunga i mauria haeretia
i runga rakau. Kua puta te kupu a te kuini
kia whakangaromia katoatia nga mihinare me
nga karaitiana katoa i Haina, a, he tokomaha
kua kohurutia. Tera ake pea tona tini hei
enei ra e tu mai nei.
I te ruarua rawa o nga hoia a nga mana,
kihai i ahei te haere ki te whakaora i nga pa-
keha i Pikini. I haere ano te Atimira o nga
manuao o Ingarangi i Haina, me tona ope
1600 o nga iwi katoa. Kaore ia i kaha i te
tino nui rawa o te hainamana ki te arairai ha-
re i a ia, a hoki mai ana ano ia ki Tienihini.
I maharatia kua mate taua tangata me tana
ope katoa, he maha hoki nga ra i kore ai e
puta mai he rongo korero kei te pehea ra kei
hea ra.
He tino pouri rawa te kohurutanga o nga
pakeha i Pikini. I te mea kua kore e kaha ki
te arai atu i te hoa-riri ka whakararangitia nga
wahine me nga tamariki ki waenganui, ko nga
tane ki nga taha taiawhio ai, whawhai atu ai
hoki ki nga mano o te Hainamana. No te
korenga e kaha ka patupatua e nga taane
a ratou wahine me a ratou tamariki, kei riro
mate Hainamana e patu e takakino. I muri
iho ka tapatapahia o ratou tinana e nga Hai-
namana. Ko nga Hainamana kua tahuri mai
ki te Whakapono i tino kino rawa te kohuru-
tanga.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
Mai o te taenga o Rore Rapata ki Piritoria
kaore ano he tino korero o te Whawhai ki
Taranawaara, heoi ano te tino korero o naianei
ko te raruraru ki Haina. Kei te whawhai
tonu ano ia engari he tamutumutu he mahora.
I te whawhaitanga ki Ahi Whapirikena, he pa
e tata ana ki Piritoria, whano tata kua kara-
potia katoatia te ope a te Poa e Rore Rapata.
Kaore i eke ki te kotahi rau o te Ingarihi
i mate i taotu. I taotu a Tianara Iana Hamu-
tana.
Whano tata te maia nei a Rore Kitini ka
mau herehere i te Poa ki Kurunutaata. I
runga ia i te tereina e moe ana, ko te Poa kei
waho. Titiro rawa ake ia e ... ! ko te mate
tonu tenei ka tata ! Ko tona rerenga ki raro
o te tereina i tetahi taha, ko te hoiho tonu e tu
ana, ka peke ki runga, haere atu ana a katua-
rehe, waiho ake te Poa i kona tirotiro kau ai.
[ Kua puta ano te kupu a etahi nuipepa i mua
atu e mea ana ki te whakaaro tera a Rore Kitini
e mau herehere, ara i runga i tona haere takita-
hi. Kaore a Rore Kitini e whakaae ma nga
kai-tutei anake e whakaatu ki a ia te ahua
o te noho a te hoa-riri, te ahua hoki o te
whenua, engari ma ona kanohi ano e titiro. I
penei ano tana mahi i a ia e whawhai ana
ki Ihipa. Ahakoa ko ia tonu te tino tianara
whakahaere o taua whawhai e haere ana ano
ia ki te tutei. Ko te whawhai tera i nui ai te
ingoa o Kitini, i tino hinga ai hoki nga Arapi.
I tukua e te Pirimia te oha a Niu Tireni ki a
Rore Kitini mo tona mawhetotanga mai i te
mahanga a te Poa.]
Ko te toa nei ko Patene-Pawera kaore
i okioki i muri iho o te whakapaenga o
Mawhekingi. Tona putanga mai i Mawheki-
ngi haere tonu atu ki Piritoria, me te whawhai
haere tonu, kei reira ia i enei ra.
Ko Irowha, he Wiwi i whawhai mo te Poa,
a i mau herehere i a Patene-Pawera ki Mawhe-
kingi kua tukua ki te moutere i Herena noho
herehere ai. Koia nei te tangata i kohukohu ki
a te Kuini i te timatanga o te whawhai. I mau
ai he mea ata tuku mai na Pawera ki roto o te
pa, ka pohehe kua horo i a ia a Mawhekingi,
kaore kei roto ia o te hinaki.
Kei Herena a Tianara Koroni o te Poa
e noho herehere ana, me nga hoia neke atu i
te 1000. [ I noho herehere a Neporiana Poni-
paata ki runga i tenei moutere i te tau 1815
tae noa ki tona matenga i te tau 1821. No te
tau 1840 ka hahua ona koiwi ka haria ki tona
whenua ki Parani.]
TIANARA PURA.
Ko Tianara Pura rawa te tangata e aranga-
ranga ana te ingoa i enei ra. Kua watea i a
ia a Nataara i te Poa. I tona whakawhitinga
i nga maunga e wehe ana i Nataara i Tarana-
waara, ka turia ia e te Poa, otira hei aha. I
te whawhaitanga ki Reingi Neke 140 o te Poa
i mate. I tona tomonga ki Taranawaara ka
aia haeretia e ia te Poa, a tae noa ia ki Pirito-
ria. I patua mai te waea whakanui a te
Kuini ki a Tianara Pura.
NGA RONGO KORERO.
Ki te ki a nga nuipepa ko te whawhai
i muri iho i ta te Ingarihi raua ko te Poa hei
waenganui i a Ruhia raua ko Tiapani. Te
take o ta raua raruraru mo Korea, he whenua
kei raro i te mana o Haina. E hiahia ana a
Ruhia kia riro i a ia taua whenua, kaati ko
Tiapani kei te wehi kei riro i a Ruhia taua
whenua, no te mea he tino nui nga Tiapanihi
kei reira, he whenua hoki e tata tonu ana ki
Tiapani. Kaore a Tiapani e pai ki a Ruhia
hei hoa noho tata mona, he rere ke hoki nga
mahi a Ruhia. I enei ra he maha ke atu nga
manuao o Tiapani kei era moana, he tino kaha
hoki. E toru nga manuao nunui o Ruhia kei
te rere ki Korea inaianei. He iwi hauwarea
rawa a Tiapani ki te tu ki a Ruhia, otira kua
haere ona rongo toa i ta raua whawhai ko
Haina kua taha ake nei. Ka haere a Tiapani
kia kite ! " He iti no tama he rongo kua hau !"
Kua whakaaetia e te Kuini tetahi pire kia
whakakotahitia nga koroni katoa o Ahitereiria
ki raro i te Kawanatanga nui kotahi, ara hei
runga ake i nga kawanatanga ririki o tena
koroni o tena koroni, kia rite ki te kotahitanga
o nga kawanatanga o Kanata. I kaha te
whawhaitanga i tenei pire i Ahitereiria i tera
tau, a puta noa iho. Kua whakaturia e te
Kuini ko Rore Hopetunu hei Kawana Tumu-
aki mo Ahitereiria. Kei te tohe etahi tangata
kia uru a Niu Tireni ki tenei kotahitanga.
Kei te riri etahi hapu mangumangu o Aha-
naiti kei te taihauauru o Awherika, ki te
kawanatanga o taua whenua, he whenua kei
raro i te mana o te Kuini. Te timatanga o te
riri he pohehe no etahi apiha ki te raweke
i nga mea tapu a taua iwi. E kore pea e roa
ka whakamarietia tenei raruraru. Katahi ano,
te tau te manawa !
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE RA O PIRITORIA.
NGA NGAHAU KI TURANGA.
I whakaritea e te Mea o Turanga me etahi
pakeha rangatira ko te 5 o nga ra o Hune hei
ra hararei, hei haringa hei whakanuinga mo te
horonga o Piritoria i a Rapata. I whakaritea
hoki kia tonoa nga Maori kia haka hei whaka -
nui i taua ra, a kia kore e whakaritea he utu
mo te keeti, engari kei te tangata te hiahia ki
te homai i tana i pai ai. I whakaaetia tenei
whakaaro e nga Maori. I te ata o te Mane
ka tae mai nga rongo kaore ano ia a Piritoria
kia riro noa i a Rapata, na reira ka riro ko
nga mahi a te Maori hei tino mea mo taua ra.
I te ata ano ka timata te ua, ka paruparu nga
tiriti, a ka ahua wehi te ngakau kei kore
te pakeha e puta ki waho, ka maumau noa iho
nga ahuareka. Otira te taenga tonutanga ki
te haora i whakaritea hei timatanga mo te
haere atu i te taone ki te taiapa mo nga mahi,
ka timata te popo mai a te pakeha. I haere
katoa mai nga tamariki o nga kura, .tena tama-
iti me tana kara, tena tamaiti me tana kara.
Ko te peene nui o te taone ki mua, muri mai
ko nga Maori. Ko Tuta Nihoniho ki mua
tonu ; ko ona kakahu apiha hoia ona kakahu,
me tona hoari ano ki tona ringa. I muri tata
mai ko Rawiri Karaha, ko Taare Wherehi, ko
Reweti Kohere, me etahi tamariki wahine
pakupaku tokorua, ko Matariki Wherehi me
Puna Rangiuia. He kahu maori katoa o
ratou,, ko nga tipare ko nga kara a te Ingarihi
ara he whero, he ma, he au-moana. Ko tenei
wahi o te ope nui i tino mihia e te pakeha. I
muri atu i nga Maori ko nga poti, ko nga
kaata, ko nga purepo tinihanga, ko tetahi
peene ano, ko te tini o te tamariki o te tangata,
haere waewae, eke hoiho. He ope tino nui
rawa, ahakoa te paru, o nga huarahi, te ko-
uaua o te rangi. Te tatanga atu ki te taiapa
ka oma a Taare Wherehi raua ko Reweti
Kohere ki te tango i nga moni, a ka kohi
te pakeha, kua uru hoki te whakawhetai ki te
ngakau i te pai o te haka a Ngati-oneone
i mua atu. I te tomonga atu ki te taiapa ka
tu te powhiri a te wahine : " Hau kiwi, hau
weka kawea he korero ..." a ka rawe, i te rite
o nga kakahu,, o te whiu o te ringa. Ahakoa
te nui o te papa whutupooro i taiawhio tonu i
te tangata, he pirihimana rere-hoiho ki te arai
i te mano o te tangata kei pokea te haka. I
muri iho i ta nga wahine Maori ka tu na nga
tamariki wahine pakeha, te mahi he whaka-
putu rakau ko te peene ki te whakatangitangi.
Muri iho na nga tane te haka. Mutu ana te
haka ka kokiritia te pa o nga pakeha he
tereina whawhai e nga Maori. Ka kino te
haere o te tangi a te pu, a te ritaiti. Kaore
te pa i horo, engari i riro herehere etahi o nga
pakeha me etahi o a ratou pu. Kei te wha-
whai, kei te umere te mano o te pakeha. I
tetahi whawhaitanga i muri mai ka riro tetahi
o nga pu-repo a te pakeha i te Maori, no muri
mai ka tuomakia mai e tetahi pakeha no
Amerika he kau-poai, ka waikahatia, a riro atu
i a ia.
I muri iho i tenei ka tu te mea whakamiha-
ro rawa, he poi na etahi tamariki pakupaku
tokowha, na Marara Kahukaone, na Taku
Rawhira, na Mere Paaka, na Te Huinga. I
te haerenga mai i poi haere tonu mai ratou,
me te koriana i hunaia ki roto i te kakahu
kiwi, ki te whakatangitangi haere " Ki tonu
au i te koa, koa, koa." Hei waenganui o te
papa ka tu ratou ka poi ki tena taha, ki tena
taha. Auahi ana ! Tangi te umere a te pakeha
Hao ......! hao ......!
I muri iho i te hautu, waka, ka kokiritia ano
e te Maori te pa o nga pakeha, ehara kua riro
to ratou manuao a te " H.M.S. Powerful." I
te ekenga o te Maori ki runga e karawhiua
ana te hautu : " He tia, he tia, he tia ; he
ranga, he ranga, he ranga ;...!" ko te omanga
hoki o nga hoiho to, me te mea tonu na te hoe
i pana haere te waka. Ko tetahi o nga hoiho
o nga pakeha i riro i a Reweti Kohere, na ona
hoia i panga te rangatira o te hoiho ki te
whenua. Ka whakaomaomangia te hoiho me
tona patu haere ano i te pakeha ki tona taiaha.
Ka kawea e te toa katahi ka oma tonu atu ki
roto i te hoa riri, ko tona makanga e te paka-
ha ki raro, ka pokea, ka tangohia tona korowai
me tona taiaha, ka mauria haeretia i runga
hoiho, ko tona kaki i herea ki te taura. Engari
mehemea ana he tino whawhai ka pakaru
tonu nga angaanga o nga pakeha i te taiaha a
Kohere. Ko te mea tino rekareka rawa tenei
i tenei ra.
Te mahi whakamutunga na " Broncho Ge-
orge,' na te kau-poai o Amerika. Ahakoa
pehea te oma a te hoiho ka karawhiua atu
tona kaha mau tonu atu nga waewae e toru e
rua, kotahi ranei o te hoiho, te kaki ranei.
Tetahi o ona mahi he tango i tona taura
i te whenua e takoto ana i runga i te oma kaha
a tona hoiho. Ko ona makawe he roroa tonu
penei me o te wahine. I tu, te Mea o Turanga
ki te whai-korero he whakawhetai mo tenei ra
nui.
Neke ake i te £40 nga moni i riro i nga
Maori, i runga i te homai aroha noa iho a te
tangata. He moni nui tenei mo tenei taone
iti, mo tenei ra kino hoki, i ua tonu a mutu
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA
noa. E £3 te kinaki o te poi a nga tamariki
poi. E tino whakamihi ana matou ki a Tuta
Nihoniho me Ngati-oneone me etahi atu mo
to ratou kaha, mo to ratou aroha, mo te pai o
a ratou haka, i tino mihia e te pakeha.
I te ahiahi ka tino nui rawa te ua, hei aha
ma te pakeha, kiki tonu nga tiriti o te taone i
te whakarongo ki nga waiata ki nga whai-
korero. I hangaia he teneti mo nga kai-korero
mo nga kai- waiata ki runga i te parani o tetahi
whare tiketike. Muri iho i te whai-korero a
te Mea ka karangatia ko Reweti Kohere e tu
ki te whai-korero. Tu ana ia tangi ana te
umere a te pakeha a te Maori. I whakawhe-
tai ia ki te Mea, ki te iwi pakeha hoki, mo to
ratou awhinatanga i nga Maori ki te whaka-
rawe moni mo te mate-kai ki Inia, mo te
whawhai hoki. I mea ia he tino pono te u o
te Iwi Maori ki te Kuini, e hari ana hoki
ratou mo ratou i noho ki raro i te kara a Inga-
rangi, no te mea he ora kei reira, he rite mo
te Maori mo te Pakeha. E hari ana te Iwi
Maori mo te toa o te Ingarihi i ta raua paka-
nga ko te Poa, no te mea ka puta he ora
ki nga iwi maori e tukinotia nei e te Poa.
Ahakoa kei nga wahi katoa te mana o te Kui-
ni, ahakoa he maha nga iwi kei raro i tona
mana, otira na tenei whawhai ka kitea kotahi
ano. I hiahia te Iwi Maori ki te haere ki te
whawhai mo te kara, a i te mea kaore ratou i
tukua na reira e kimi tikanga nei whei whaka-
putanga mo to ratou aroha ki te Kuini. E
whawhai ana te Poa mo ratou ake ano, tena
ko te Ingarihi e whawhai ana mo katoa, kiri
ma, kiri mangu ranei. Koia nei te rerenga
ketanga o te Poa o te Ingarihi. I te wa e hari
ana mo o tatou wikitoriatanga kia mahara ano
te ngakau kia pera me ta Ratiata Kipiringi i
whakatupato ai ki te Ingarihi :
" E te Atua o matou tipuna, i matauria
mai inamata
Te kai-hautu o nga matua e pae nei
Kei raro i te kapakapa o tou ringa
O matou mana e whakahaere nei
E te Ariki, e te Atua o nga Mano, e noho
ki a matou
Lest we forget lest we forget.
( Kei wareware kei wareware matou .)
I korero Maori tonutia e Kohere te waiata
nei, ko te raina whakamutunga i pakehatia,
kaati i matatau mai hoki i te pakeha te tikanga
o ona kupu, he waiata hoki e tino mohio ana
i te pakeha. Muri iho i tenei ka waiatatia e
ia te waiata mo Rapata, me te whakatangita-
ngi ano nga pakeha
" Haere tonu Rapata, haere tonu ra."
No te mutunga ka hakaia e Kohere te : " Ake
ake kia kaha - haere tonu ra," na etahi Mao-
ri i te tiriti e tu ana i hapai ake.
Kore i rikarika te umere a te mano o te pa-
keha ki a Kohere raua ko tona whai-korero.
I a ia ano e korero ana e umere ana te tanga-
ta. I rahi tona reo ki te korero, whakarongo
ana te pakeha ki to ratou reo e whakahekea
mai ana e te Maori. I ki ano a Kohere i roto
i te reo Ratini ko te mana o te Ingarihi he
multa iu uno, ara he Maha i roto i te Kotahi I
tino whakamihia i tino korerotia te whai-kore-
ro a Kohere ; i kiia ko tetahi tenei o nga tino
whai-korero kua rangona ki tenei taone. I
puta i a ia etahi kupu, kaore i kitea e etahi atu
tangata, pakeha maori ranei. He nanakia a
Tipi-whenua !
HE AROHA NUI.
He hanga aroha te pakarutanga o te Hira
Newhata, he kaipuke heera nui i rere mai
i Ingarangi ki Merepana. He maha nga ra i
rere mai ai i te moana, a, ka tae tonu hoki ki
Merepana ka pakaru i te nui o te marangai.
E rua tekau ma rua nga tangata i mate, e
rima ano i ora whakauaua. I te mea e akina
ana te kaipuke e te ngaru, e totohu haere ana
hoki, kaore te mete tuatahi i rere wawe ki
runga i te poti, engari i haere ki te tiki i teta-
hi o nga heramana i te takoto mate. Eke atu
ana te turoro ki te poti ko te tino pakarutanga
o te kaipuke, a ka ora te turoro ra ka mate te
mete, tona kai-whakaora. I ki a te Karaiti :
" Kahore he aroha o tetahi i rahi ake i tenei,
ara, kia tuku te tangata i a ia ake ano kia mate
mo ona hoa." (Hoani 15. 13.) Engari pea
te aroha nui ake ko te mate o te tangata mo
te tangata kino, mo tona hoa-riri ranei, pera
me te Karaiti i mate nei mo te tangata hara,
mo tona hoa-riri. "I a tatou hoki e ngoikore
ana, i te wa i rite ai, ka mate a te Karaiti mo
te hunga karakia kore. E mate whakauaua
hoki tetahi mo te tangata tika : tera pea ia
tetahi e maia ki te mate mo te tangata pai.
Heoi e whakakitea nuitia ana e te Atua tona
aroha ki a tatou, i a tatou hoki e hara ana, ka
mate a te Karaiti mo tatou." ( Roma 5. 6 8.)
I mate a te Karaiti mo te hunga ngoikore, turoro,
kaore nei e kaha ki te whakaora i a ratou ano,
kaore ia i mate mo te hunga tika ; e hara ana,
e ngaua ana e te hara, e haere ana hoki te rata
ki te hunga mate. E kore ai etahi tangata e
whiwhi ki te oranga tonutanga he kore no
ratou e mohio he ngoikore ratou, he karakia-
kore, e hara ana.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
NGA KUPU WHAKAMIHI.
Hawaruwaru, Wharekauri,
Hune 6, 1900.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe.
Tenei nga hua kareao ka tukua atu e au,
e rima hereni, hei oranga mo te manu koroiti
nei, ara mo TE PIPIWHARAUROA. Kia rere
mai i runga i nga kare o nga moana, kia tau
mai ana ko Wharekauri nei, kia titiro ai nga
kanohi pohe, kia rongo ai nga taringa turi
i nga rongo korero o tawhiti e hau mai nei i te
ao.
Heoi ano.
Na to hoa aroha,
na HAPURONA PAWA.
Chatham Islands.
Rotorua,
2 Hune, 1900.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E koro, tena koe
i to nu-pepa i a TE PIPIWHARAUROA. Ka pai
te tangi a te manu iti nei. Heoi ano te he ko
te mangere o te iwi nui tonu ki te tango i
ta taua manu hei taonga ma ratou. Ehara i
te mea tika ma te pakeha penei me au nei
to manu e whangai kia ora ai, ma te Maori ia
e whakaaro ka tika. He ahakoa ra maku e
panui te mahi tika a TE PIPIWHARAUROA ki
oku kainga e haere ai ahau.
Tenei aku, rima kakano hei oranga mo ta
taua manu. Ahakoa iti ko te whiwhi tonu.
Heoi ano,
Na tetahi o nga pakeha e aroha nui ana ki
te iwi Maori.
Na FATHER LIGHTHEART.
HE RETA KI A TUHOE.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe.
Mau e panui atu taku pukapuka ki to taua iwi
ki a Tuhoe.
E nga rangatira o Tuhoe me te iwi nui tonu
e takoto mai ra i Waikaremoana ki Ruatoki,
tena koutou. E kore e mutu te tumanako i
roto i enei ra kia kite i a koutou, kia hono ai
te whakaaro, kei tau te aroha. Otira i te mea
kaore e taea i te nui ano o nga raruraru, ma
TE PIPIWHARAUROA e kawe atu ki ena rohe
taku mihi mo a koutou manaaki maha i homai
ai ki toku tinana i te tau ka taha nei. Kaore
he kupu ke ake mo tera. Kia tae rawa ake
koe, Tuhoe, ki roto ki Waiapu a enei ra e tu
mai nei e rite ai te taha ki o tatou tinana.
Mo nga kupu. He mea haere noa tena
hanga i nga huarahi nou o te pakeha, e mama
ana te hari e te pane o te Kuini. Ko a taua
taonga enei. Inakoa i whai-kupu au i Te
Whaiti, i Matatua, i Ruatoki, i Te Waimana,
kaua koe a Tuhoe e whakatangata-ke i a au i
a Porourangi, me waiho ko to taua kaupapa
Maori he kaupapa mo taua ki etahi mahi. Na
i haere ake a Te Wakaunua ratou ko ona
tamariki ki te hui a Te Houkamau i Te Kawa-
kawa i te marama o Pepuere nei, ai rite tetahi
wahi o tena kupu. I te mea ka takoto te
huarahi ka waiho tena hei mahi ma taua te
kopikopiko i nga takutai, ma te whakaaro ona
roa e whakatutata.
Tera ano tetahi kupu, me titiro a Tuhoe ki
te paipera o te motu e takoto mai ra i waho,
ko taua paipera ia, ko nga pohehetanga, ko
nga matauranga, ko te mate, ko te ora, ko nga
mahi, ko nga whakahaere, o te motu, o te
Tai-rawhiti, o te Tai-hauauru, kia titaha ai
koe i oku rua tupapaku, kia tauira ai ranei ki
aku huarahi i kitea ai tetahi pito oranga moku.
Ma te tangata haere e korero nga wharangi o
tenei paipera, e tuwhera ana i te ao i te po.
Ko te kupu, whakamutunga i runga i te patai
ki a au a nga kaumatua i Ruatahuna ko tenei,
" Ko wai taua e matau atu inaianei ki nga
whakaaro kei te ngaro atu ki roto o nga puku,
o nga Kawanatanga kaore nei ano i ara mai.
Tera pea ka ara mai he Parao kaore i matau,
ki a Hohepa." Ko mua tonu ko tou, aroaro
ko te hikoitanga o waewae i enei ra tau,
e titiro, kei to tupato inaianei, kei te pai o to
haere e iti ai te raruraru, e pa mai a muri ake
nei ina whakahaerea mai e te pakeha he tika-
nga hou mo te rohe o Tuhoe. E kore koe e
he rawa ki te ngahau koe ki nga mahi o
te Tai-rawhiti e manaaki mai ra i tenei taonga
nui i te whenua, he mea i kimihia i roto i nga
tau, e toru tekau o muri iho i te pakanga,
ka kitea e Ngatiporou nga huarahi whakahui-
hui i te tangata e kotahi ai te whakaaro mo nga
mahi, nga huarahi hoki e riro ai ano ko te
matauranga o te pakeha hei arai atu i nga
kino e ahu mai ana i te taha pakeha.
Kei te whai mai matou ki te hui a Ngati-
awa i karanga ai ki Pupuaruhe me te tuma-
nako mai kia kite i te rahi o Tuhoe ki reira.
Hei reira tahi tatau kite ai. Kaati me waiho
i runga i te tumanako kia kite i a koutou,
i te whakapono tera koutou e tae ki reira, hei
reira hono ai o tatou aroha.
Na to koutou hoa,
na APIRANA T. NGATA.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
TE TU O TE MAORI.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe.
Tenei au te tuku atu nei i etahi kongakonga
hei kotamutamu ma te ngutu o ta tatou manu,
mana ka kawa, mana ka reka, e taea hoki te
pehea.
He nui nga whakaarohanga a te Pakeha
raua ko te Maori o tenei whakatupuranga ki
nga take e ngarongaro haere nei tenei iwi
te Maori. E ki ana etahi na te Whakapono :
nana i whakakore i nga mana, i nga makutu,
i nga karakia i nga aha noa a te Maori. Ehe !
na wai i ki ?
Tena kia ata tirohia e tatou. Kei te mohio
nga Maori ki to ratou taokete pakeha ki a Te
Manene( Judge Manning ) i noho nei ki Hoki-
anga i te timatanga tonu o te taenga mai o te
Pakeha ki enei motu a mate noa ia. He
tangata whai matauranga tera ki te taha
Pakeha, a he tino tohunga rawa ki nga tikanga
Maori. Na, e ki ana ia, i mua noa atu o te
taenga mai o te Pakeha kua iti haere te iwi
Maori. I mohiotia tena ki te nui o nga pa
tawhito kua mahue a e takoto noa ana i runga
i nga hiwi, a ko etahi kua tipuria e nga rakau
nunui o te ngahere. I ki hoki nga Maori, ko
te take i ngaro haere ai te iwi maori i mua
atu o te taenga mai o te Pakeha, he nui no te
raruraru ki te whawhai, na reira i kore ai
ratou e ahei te whakatipu kai hei oranga mo
ratou. He tae-tae tonu mai hoki no nga taua
ki te patu ki te muru ano hoki i a ratau.
Mate ana i te patu, mate ana i te kai, a whati
ana nga morehu ki wahi ke.
No te taenga mai o te Pakeha i te tuatahi
ka hohoro haere te mate o nga Maori. Te
tino putake o tena ko te pu. Otiia kia ata
whakamaramatia tenei. Ehara i te mea na
te pu tonu, i patu; engari no te rironga
nuitanga mai o te pu ka mahue i nga Maori te
noho ki runga ki nga hiwi, ka heke iho
ki nga parae, kia tata ai ki nga wahi ma-
kuku hei mahinga kai, a hanga tonutia iho o
ratou pa, a ratou taiapa ki aua wahi. Tenei
ano tetahi take mate o te pu. I whai nga
Maori kia rato katoa ratou i te pu, i te paura,
i te mata, a ko te utu mo aua mea ki te Pake-
ha he whitau. I te timatanga kotahi te
pu mo te tana whitau. No te taenga mai o
etahi pakeha hou ka hoatu kia rua pu mo te
tana whitau, kotahi ranei pu, me te waipaata
paura me nga mata. Heoi poto katoa nga
tangata maori, nga tane nga wahine, ki te
takiri whitau. Mahue ana nga maara kai a
nohoia ana e ratou nga wahi repo kia tata ai
ratou ki nga pa-harakeke. Whakatupato noa
o ratou hoa pakeha i a ratou, hei aha i te kaha
o to ratou hiahia ki te pu me te whakapono
kore ki nga tohutohu a te Pakeha, kaore i
rongo. Pangia iho ratou e nga mate kino, e
te mate-kai ano hoki, ki aua wahi, a mate atu
mate atu tona tini noa iho. Kihai hoki ratou
i kite i te aitua nana ratou i patu.
E ki ana a Te Manene i mohio ia ki tetahi
hunga e wha tekau e noho pena ana i te taha
o te repo raupo. I tae atu raua ko tetahi
takuta pakeha ki reira. I ki taua takuta
" Ehara tenei i te wahi tika hei nohoanga mo
te tangata, e kore ano hoki au e ora ki te noho
ki konei." Aua atu, kihai taua hunga i rongo,
a kaore i tae ki te waru tau kua poto katoa
ratou ki te mate, a tokorua nga tangata ke
i puhia mo ta raua makututanga i a ratou.
Maori! Maori!
( Taria e whakaoti.)
Na HOHEPA PEKA.
Turanganui.
PANUITANGA.
Kua panuitia e te Kawanatanga hei ra tino
nui te toru o nga ra i muri iho i te taenga mai
o te rongo kua houhia te rongo o te whawhai
ki Taranawaara. Hei taua ra whakaputaina
ai te hari nui i nga wahi katoa i raro i te mana
o Kuini Wikitoria. E whakaatu ana TE PI-
PIWHARAUROA ki nga iwi katoa o te Tai-rawhi-
ti e tata ana ki Turanga kia hui katoa mai
i taua ra, a kia haere mai me nga mahi. Kua
tonoa e te Komiti kia hui te iwi Maori, kaati
haere mai, mauria mai nga haka, nga peru-
peru, nga poi hei kopare mou, ki te marae o te
pakeha a taua ra. Ko ta matou hiahia kia
tae mai he ope Maori eke hoiho kia rima-
tekau, neke atu ranei ; ko nga kahu me kahu
maori katoa; ko nga tera me takapau me
kahu maori ano ranei, ko nga paraire me
taura maori. Ki te rite tenei whakaaro hei
mea tino whakamiharo atu. Tena kia tatanga
mai. Tetahi o matou hiahia he waka taua
kia hoea haeretia i nga tiriti i runga wiira ma
te hoiho e to. Kua rite i te pakeha ana mahi
engari kei hapa te iwi maori o te Kuini.
Haere mai e nga mana katoa, haere mai
i runga i te ngakau rangatira. Ki te hiahia te
tangata mo tetahi take me tuhi mai ki a
REWETI T. M. KOHERE.
Te Rau,
Gisborne.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE WAIMARIE O TE AROHA.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA,
E hoa, tena koe
ara koutou katoa, nga kai-whakahaere o ta
tatau manu. Kia ora koutou i raro i te ata-
whai a to tatou Ariki.
E hoa ma, panuitia atu ki roto ki ta tatou
nu-pepa te matenga o to tatou hoa o Tieki
Harete, he pakeha rangatira no Haki Pei. I
riro ia i te waipuke i te awa o Hikuwai, Uawa,
wahi o te Tai-rawhiti. No Noema, i te tau
1899, i mate ai, a, no te 25 o Mei, 1900, katahi
ano ka kitea, e whitu rawa marama ki te puku
o te wai. He kaha, he roa hoki te rapunga i
taua tupapaku i te wa i mate ai, kore rawa i
kitea, nawai-a ka mutu te rapu, ka wareware
noa ake. Na, e hoa ma, he mea whakamiharo
rawa te kitenga o taua tupapaku.
Tera etahi tamariki tokowha no te kura o
Uawa,-he maori tetahi, ka 14. ona tau; he
hawhe-kaihe tetahi, ka 13 ona tau; he toru-
koata maori tetahi, ka 9 ona tau ; he pakeha
tetahi, ka 10 ona tau. I a ratou e kura ana
ka rongo ratou, ka kite hoki i roto i nga nu-
pepa pakeha i te mate-kai nui kua pa ki Inia,
ara i runga i te maroke o te whenua, i te mea
kua katia nga kuwaha o te rangi, kua kore e
heke iho te tomairangi, kua kore hoki te
whenua e tuku mai i ona hua. Katahi ka pa
te aroha ki aua tamariki, ka rapu hoki ratou i
tetahi tikanga e ahei ai ratou te awhina i tenei
aitua nui. Ka whakaritea e ratou kia tahuri
ratou ki te parau i tetahi wahi ka whakato ai
ki te paukena hei tuku ki Inia. E rima nga
eka i parautia mo runga i te whakaaro a aua
tamariki. Ko te wahi i parautia nei e tata ana
ki nga pareparenga o te awa o Uawa. Tino
nui atu te tipunga me te makurutanga o te
paukena, ki te whakaaro tera e eke ki te 150
tana nga paukena mo te tuku ki Inia. I te 15
o nga ra o Mei ka puta tetahi ua nui whaka-
harahara ki te takiwa o te Tai-rawhiti, otira i
horapa katoa taua ua ki nga, wahi katoa o te
motu nei. I ngaro katoa te nuinga o te
whenua i te wai, ka ngaro hoki te paamu
a nga tamariki nei. Ka riro i te wai te 15o
tana paukena mo Inia. Ko te kainga o nga
tamariki nei kei te taone tonu o Uawa. I te
ata o te 24 o nga ra, ka kitea e tere ana te
paukena i runga i te kare o nga wai. Katahi
nga tamariki nei ka haere ki te ngutuawa o te
awa, me kore e pae mai a ratau paukena ki te
one. Tika rawa ta ratau whakaaro. Roko-
hina atu e ratau e pae ana te paukena i te one,
tona tini, katahi ratou ka anga ki te kohikohi
ki te whakahaupu haere. Po noa tena ra. I
te ata o tetahi ra ka haere ano ratou ki te one.
I a ratou e haere atu ana ka kitea atu e ratau
tetahi mea ma e hurihia haeretia ana mai e te
ngaru o te moana. Katahi ratou ka karanga
" E ko tetahi o a tatau paukena tera e hurihia
mai ra e te ngaru." Ka noho ratou ki te tiaki.
No te unga mai ki uta katahi ka kitea ko
Tieki Harete ke ia te mea i maharatia atu ra
he paukena. Ka toia ki uta. E £25 te moni
i tukua ma aua tamariki mo ta ratou kitenga
i taua tupapaku.
Heoi ano,
na ROPIHA TAKARARO.
Hauiti.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei : ko te utu :
He mea nui, kiri noa, . . . 2/6
He mea nui, kiri pai, . . . 4/
He mea paku, kiri noa, ... 1/-
He mea paku, kiri pai, . . . 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
He Himene, ... ... 1/-
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
NGA TIKANGA O TE PIPIWHARAUROA
I. Ki te tuhi mai ki te Pepa me penei :
TE ETITA O TE PIPIWHARAUROA.
TE RAU GISBORNE.
Kaua rawa e tuhia te ingoa o tetahi tangata
II. Kotahi putanga o te Pepa i te marama
hei te wiki whakamutunga.
Ill. Ko te utu o te Pepa e rima hereni, 5-
mo te tau.
IV. Ko nga moni katoa e tukua mai ana ki
Te Pipiwharauroa, me nooti o te Poutapeta ;
otira ki te kore e taea tena, e pai ana ano te
tuku mai ki te pane-kuini, engari hei nga mea
kotahi kapa.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.