|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 32. 01 October 1900 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa
he Kupu Whakamarama.
NAMA 32. GISBORNE. OKETOPA 1900.
WAIMAHURU.
Haere mai e TE PIPIWHARAUROA, haere
mai, i te mea hoki ka tata tou wa e whai ki ai
koe. E puta tahi ana hoki nga puawai o te
raumati me koe, ko koutou hoki nga tohu o te
tau. Ko nga pai e puta mai ana i roto o nga
puawai, ko te ahuareka .ki te titiro atu, ko te
kakara ki te ihu, me te mahara ake ano te
ngakau, e, kua tata mai te raumati! Waihoki
ko TE PIPIWHARAUROA, ko ia te kai panui
ki roto ki te taringa, kia ngoto ai ki roto ki te
ngakau, hei whakaaro ma te hinengaro, e, ko
te manu tangi pai nei tenei, ko te kai panui i
nga wa me nga taima. I a ia e kui ana ka
mohio tonu te tangata ko te raumati tenei. I a
ia ka mea Whitiwhiti-ora, ka mohio tonu ake
te ngakau e, ko te raumati tenei, ko te Waru-
tumahoehoe, ka wehea atu te Whitu, ka mohio
tonu te tangata ki te wa e whakato ai ia i te
kai i te mea kua marama i TE PIPIWHARAUROA.
Haere mai e manu, ki nga pae e noho ai
koe e kitea ai e to whakaaro, ahakoa he totara,
he puriri, he kahika, he rimu, he mapou,
he pahengahenga, he tutu ranei ka noho koe
ki runga. Kaore au whiriwhiri ko tehea rakau
koe noho ai. E noho ana koe ki runga ki te
rakau e noho ai koe.
" Haere mai e manu, aua ra e whakaaroa i
te hua o te mahi ki a taua e.... Katahi ka
turua ta TE PIPIWHARAUROA, ana ka ngaehe
tonu ona paihau e...."
E nga iwi, e nga reo, e nga hapu, e nga
huihuinga tangata, kua eke tonu tatou ki
runga ki tetahi o nga oranga nui o te pakeha,
— na te whiwhi ki te nu-pepa i rongo ai i nga
korero o nga wahi katoa i whai taketia ai
te whakatipuranga o ona mahara, i tahuri ai
ki te whai i nga mahi e ora ai te tinana me te
wairua. E mea. ana te whakatauki maori:
" Patua i tahatu o te rangi,, waiho te tangata
haere wa kia haere ana kia rongo ai i te kupu
korero."
E mea ana ano tetahi whakatauki maori:
" Waiho Waimahuru i kona noho ai, e haere
ke ra nga korero i runga o Tawhiti-a-Pawa."
Ko Waimahuru he kainga e matara atu ana
ki tahaki o te huarahi, na kona i kore ai e
rongo i te korero. Ko Tawhiti-a-Pawa he
maunga, ko te huarahi tera; kei raro ara kei
te taha ki te moana a Waimahuru, na te awa
na Waihi i wehe i kore ai e tika te huarahi ma
reira i piki ke ai hoki ma Tawhiti-a-Pawa.
E te iwi, kia kaha te whangai i ta tatou
manu. Te awa mana e arai ta tatou manu
ko te kore whangai. Ka whangai te tangata
kei Tawhiti-a-Pawa ia e noho ana; ka kore e
whangai kei Waimahuru ia e noho ana, kaore
e rongo i te korero. Ina te rawe o ta tatou
manu he rongo i te korero mo te tinana me te
wairua, ara nga tino taonga a te Atua i homai
ai ki te ao, e noho topu nei te tinana me te
wairua, na reira hoki haere topu tonu mai nga
kawenga a ta tatou manu.
He waiata i rangona e au ki Parihaka, ko
te wahi whakamutunga au e tuhi:—
" Tena, tena taku manu kei runga, kei uta, kei tai,
e tipi ana he karere;
Ko nga, ko nga karere a Mahuru-i-te-rangi, kua riro
atu kei te tohi atu, Kui, Kui, Whitiwhiti-ora.
Tenei, tenei te raumati me te ngahuru o te ora
haere mai, haere mai."
Ina ra ko enei tangata ko Tianara Rapata
ma i ngaro atu nga tinana kua tae mai nei nga
whakaahua ; kia penei koa te kitea e te katoa
nga kehua o nga tohunga maori e tipatipa nei
ka waiho hei taonga.
Na NIKORA TAUTAU.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KORERORERO.
He takiwa nui tenei te mahi. He haere
tonu te mahi a te tangata; kei runga hoiho,
kei raro; kei te kainga, kei etahi mahi atu;
kei waho, kei ro-ngahere. Na tenei ahua
kaore e whai takiwa mo te tangata ki te ata
noho ki te whakaaro mo nga mea o te oranga.
Mehemea ana te tangata e ata noho ana ki
raro i tetahi wa, a, ka whiriwhiri i nga mahi a
te tinana, me te hinengaro tera ia e kite i
etahi mea rere ke, a, tera ia e miharo. Inai-
anei e tono ana au ki nga tangata korero OTE
PIPIWHARAUROA hei hoa whakaaro moku, kimi
tahi hoki i etahi mea kei runga i te hinengaro
maori kia ata kite ai tatau tahi i te mea wha-
noke nei i te korerorero, ara i te ngau tuara.
Kaore e roa tatau e whiriwhiri ana ka kitea
e tatau tenei mea. Ko taua ko te maori he
iwi tere te whakapono ki te rongo korero, ko
o tatau whanaunga ko te pakeha he iwi tino
tupato atu ki tenei mea ki te rongo korero.
Kia kite tonu te pakeha i te korero i roto i te
nupepa i te pukapuka ranei katahi ano ka
whakapono. Tenei kupu aku mo te iwi katoa,
tera ano hoki etahi pakeha whakapono ki nga
rongo hakirikiri. Tera pea etahi o tatau e '
penei na, "E mohio ana matau he iwi tere
tonu te pakeha ki te whakapono ki te rongo
korero parau inahoki, kaore ano a Reirimete
kia whakaorangia, kua tae noa mai te whaka-
atu kua ora, me te whakaponotia hoki o taua
mea, a, tare ana nga kara hei whakanui;
kaore rawa i roa kua kiia hoki kaore ano ia i
ora. Tetahi ko nga rongo o te pakanga e tae
mai nei kanui nga mea e whakahetia i muri
tata iho. He tika ano tenei kupu, otira me
penei ake e au na runga pea i te ponana, i te
awangawanga i penei ai. Tetahi he he pai noa-
iho tenei, no reira kauaka noa hei kiia, he iwi
mau-korero te pakeha penei me taua me te
Maori. Otira kei a koutou te tikanga.
Tena haere ano ta tatau whiriwhiri. Aku-
anei ka kitea e tatau, kaore tenei iwi te pakeha
e hamene i tetahi i runga i te rongo korero noa
iho. Mehemea ana te pakeha ki te rongo i
etahi korero whakatoi mona, ka whai ia kia
kite ia i runga pukapuka, i ro nupepa ranei, a,
ko tera hei pono mona.
Ko taua ko te Maori, rongo tahanga i te
korero e haere ana ki te hamene, a, kei te
hurihanga a te hoa tautohe, he tonu atu te kai
hamene. Inaianei kua mohio tatau, kia whai
pono ra ano ka kawe ai i te tangata ki te
whakawa pakeha. Kua penei haere hoki nga
komiti Maori, kua whai i te tikanga pakeha.
Heoi mo tena tu korero.
Kua whakaae tatau inaianei, he iwi tere
tatau ki te whakapono ki te rongo korero,
He mea kino tenei. He aha te putake o taua
mea, he aha ? Heoi ano kei roto i a tatau taua
tikanga e whakapohehe ana. He aha ra he .
ingoa mo taua tikanga ? Me tapa pea he
" whakapono kore-tirotiro.'''
Tena whakaaro ano tatau. E ! tera ano te-
tahi mea he whanaunga no tenei, he tamaiti
pea nana. Taihoa rawa e hoatu he ingoa
mona, kia ata kitea tona ahua. Inahoki ra,
ka puta ana mai te korero ki te tangata,
ka whakaponohia, tere tonu te kawea o taua
korero ki etahi atu. Na reira ka tika kia
maharatia he tamaiti na " whakapono kore-
tirotiro," a, me hua tona ingoa ko "Mau Korero"
Ka haere nga korero hanga noa iho nei, a,
tae atu ki ona wahi me ki e tatau, te tangata
tuatahi nana aua korero i panui ko Toko.
Tana korero i korero ai ki a Moko mo tetahi
tangata ko Ia te ingoa. I penei tana korero :
" Whanatu au ki a Ia e haurangi ana tera i Te
Awanui, ka mau te wehi. E mea ana i te
pakeha o te paparakauta kia patua." Ka
korerotia e Moko ki tetahi tangata ko Ika te
ingoa. Ka kawea haeretia e Ika taua korero,
engari ka penei tana korero: " E ki ana a
Moko ki te korero a Toko, haramai nei ia e
haurangi ana tera a Ia kaore i arikarika. Ko
te pakeha o te paparakauta ka oti te patu e ia,
kotahi te pea hu i tahaetia e ia. Ka mau te
wehi" Ka haere nga korero nei, a, ka tae ki a
Putiputi, te whaiaipo a Ia. Heoi ano ko te
mahuetanga i mahue ai, ara, he korero teka
noa nga korero, ka hangaia e te tangata,
ka kawea haeretia, ka momona haere, a, tau
rawa atu he whenua ke. Kaati tera ano tetahi
mea kei roto i a tatau he tamaiti na " mau-
korero," ko "whakamomona korero" tona ingoa.
Kaore, a, te whanoke rawa nei ki te hanga
korero, ki te mau, me te whakamomona hoki
he wahine. He whakatauki na taua na te
Maori, "Ehara i te wahine." Mo te tane
mau korero, "Me te wahine tonu tera tangata."
Ki te haere atu nei tetahi tangata i Te Kaha
ki Te Horo, a, ki te hoki ki te kainga ka tonoa
kia korero i nga korero o taua haere. Ka
korerotia katoatia e ia nga mea katoa, tae noa
ki tona tononga e te tungoungou kia marenatia
raua e te puruhi i Pikoko. Nga rongo korero
parau pau katoa te korero. Tae rawa atu ki
Omaio kua kiia i tae mai te reta a te Kuini kia ha-
ere atu ia mo te tunga o Rapata i Taranawaara.
He tangata ano i waiho tonu i tetahi tangata
e kinongia ana e ia i tona waha a kaore e mutu,
• nawai ra, tutua noa iho te tangata i tana mahi.
Inahoki i te hokinga atu o te kai-tuhituhi o
tenei korero ki te kainga i tenei tau ka rongo
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
ia e korerotia ana, " I tonoa atu ia kia karakia
i Wairuru, kore ana i karakia he paruparu no
te whare." He tino kupu teka tenei.
He kupu hei whakamutunga mo ta tatau
whiriwhiri me penei:—
(1) Kia kite tonu te tangata i tetahi mea e
meatia ana ka korero ai.
(2) Kia kite tonu i te korero mai o rawahi
i ro nupepa ka korero haere ai.
(3) Kia rongo tonu i te reo o te tangata
nana ake nga korero ka whakapono ai.
(4) Kia tupato te mau korero kei rere ke te
korerotanga i o korero.
(5) Ko te arero ia e kore e taea e tetahi
tangata te whakarata. Hemi iii. 8.
Na TAU-HOU.
HE KUPU NO TE MATAURANGA.
I whakamaoritia i te Nama 20 nga kupu a
Wiremu Hakipia mo te moe i whakapuakina
e Henare IV, kingi o Ingarangi. Tenei ano
etahi kupu matau a taua tangata, he kupu
tohutohu, he kupu poroporoaki na tetahi tanga-
ta ki tana tama e haere ana ki te whenua o te
Wiwi. E kore e tino whakamaramatia e
ahau te tikanga o aua kupu katoa, me waiho
ma te hinengaro o te tangata e whakaaroaro,
e hurihuri; tuaruatia, tuatorutia te korero;
whakamaoritia nga kupu taikaha. No te 1564
a Wiremu Hakipia i whanau ai, no te tau
1713 i mate ai — ko ia tetahi tangata matau
atu o te ao : i kiia ia ko te " Kai-whakamaori
o te ngakau o te tangata."
HE TOHUTOHU KI A TAMA.
Ina; taku manaakitanga ki a koe!
Ko nga kupu tohutohu torutoru nei ki tou
hinengaro.
Kia tu rangatira. Kaua e hoatu he arero ki
o whakaaro.
Kaua ano e mahia te mea he hua nei no te
whakaaro he.
Whakahoa ki te tangata, otira kaua ki nga
tangata katoa.
Ko ou hoa, i te mea kua whakamatauria
ratou e koe,
Ronaangia ki to wairua ki nga here rino.
Engari kei utonga to ringa i te whaka-
manawarekatanga
I nga hoa whanau-hou, huruhuru-kore. Kia
tupato
Kei uru koe ki roto ki nga riri, otira ki te
uru koe,
Kia tu-taane, kia wehi ai te hoa riri i a koe.
Hoatu to taringa ki te tangata, ko to reo ia
ki te toko-iti:
Whakaarohia te kupu a te tangata, ko tou
whakaaro ia puritia.
Kia rite te tu o kakahu ki te nui o moni.
Kaua hei ta te kanohi i minamina ai; kia
pai, kaua hei whakahihi,
No te mea e whakaaturia ana ano te ahua
o te ngakau e te tu o nga kakahu,
A ko nga tangata o te Wiwi o nga turanga
rangatira .
He hunga tino whiriwhiri, tino whakaaro
mo te tu o te kakahu.
Kaua hei nama moni hei tuku moni ranei;
E ngaro ana hoki te moni me te hoa i tena
tikanga
A ma te nama e whakapunuki te mata o te
ahuwhenua.
Te mea tino nui rawa ia: kia pono ki a koe
ake ano.
Kia rite te u o to pono, ki te u o te po ki te
aru i te ao
A, e kore rawa koe e teka ki raua tangata.
Haere ra: ma taku manaakitanga e whakau
aku kupu ki to ngakau.
HAMLET, Act 1, Scene iii.
He maha nga kupu matau kei roto i enei
rarangi ruarua hei whangai i te hinengaro, —
ma te whangai hoki ka kaha ai te hinengaro,
penei me te tinana me te wairua e whangainga
nei kia pakari ai. Ko enei etahi kupu matau
atu :— " Kaua e hoatu he arero ki o whaka-
aro," ara kaua hei hohoro te whaaki noa
i o whakaaro ki te tangata. " Ma te nama e
whakapunuki te mata o te ahu-whenua," ara
he mahi ngenge he mahi taumaha te mahi
moni hei utu nama i te mea kua whakahemo ke
nga mea i namaia. He tokomaha nga maori
kua rongo i te mamae i runga i te nama. E
ki ana te whakatauki pakeha " Pai atu te
haere mate-kai ki te moe, i te maranga taima-
ha i te nama." E ki ana hoki te Apotoro Nui
" Kei waiho kia takoto roa ana te mea i tika
kia hoatu ki tetahi, ko te aroha anake o tetahi
ki tetahi." ( Rom. xiii. 8.) He tahae, he hara
te kore e utu i te nama, i te mea he moni ano
ta te tangata, te kore ranei e uaua ki te mahi
moni hei utu i nga nama. " E whakaaturia
ana ano te ahua o te ngakau e te ahua o nga
kakahu," ara, penei me etahi wahine e mau
kakahu wherowhero nei, kakariki, pungapunga
kanapanapa me te huhua noa iho o te kara;
nawai ra tera e pohehetia he aniwaniwa, ko
tetahi o nga mana o Ngatiporou ko " Kahu-
kura." Kia ngawari te ahua o te kakahu.
R. T. M. KOHERE.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE "HYPOCRITE."
He kupu pakeha tenei; ki te whakahuatia i
te reo Maori ka ahua rite ki te " hipokiriti."
He nui nga- whakahuatanga o tenei kupu i
roto i te Kawenata Hou — he tino kupu e
whakahuatia ana e te Karaiti. Te whakamao-
ritanga i te Paipera he "tangata tinihanga,"
otira kaore i marama. I etahi wa he tangata
kino te tangata tinihanga, i etahi wa ehara i te
kino, engari he tangata ahuareka ana korero,
he tangata puku-kata. Te tinihanga kino ko
te teka ko te tahae. Te tino tikanga o tenei
kupu o te " hipokiriti," he tangata purei i roto
i nga tiata, e whakarere ke nei i tona ahua i
ana mahi kia rite ki te tangata ke, ki te tangata
e tauiratia ana e ia i roto i te purei; otira i
enei ra e kiia ana te tangata e whakapono ana
i tona ahua, i te mea kahore nei ona whakapono
he " tangata tinihanga," ara he " hipokiriti."
I kiia nga Parihi e te Karaiti he " hipokiriti."
"Aue te mate mo koutou, e nga karaipi, e
nga Parihi, e te hunga tinihanga — e nga
" hipokiriti! " — e rite ana hoki koutou ki nga
urupa kua oti te pani ki te paru ma, he mea
atahua nei a waho ki te titiro atu, ko roto ia ki
tonu i nga iwi tupapaku, me nga mea poke
katoa. Me koutou ano hoki, ko waho te tika
ana ki ta te tangata titiro, ko roto ia e ki ana
i te tinihanga, — i te "hipokiriti"— i te
kino." (Matiu xxiii. 27, 28.) Na kua marama
te tikanga o ta tatou kupu i te kupu whakarite
a te Karaiti mo te urupa, ko waho nei i whaka-
paipaitia, ko roto ia he kino, he pirau ; he penei
ano te " hipokiriti."
Te tikanga o tenei kupu o te "parihi,"
he tangata e wehe ana i a ia kei piri ki etahi
tangata, ki te whakaaro hoki a te Parihi kona
he tangata tapu ko etahi atu he hara katoa.
I te haerenga o te Parihi raua ko te pupirikana
ki te temepara ki te inoi, wehe ana te Parihi i
a ia, " tu ana te Parihi ko ia anake." I nga
kauwhau a te Karaiti kaha atu tona kino ki
nga Parihi, i whakaaturia e ia a ratou mahi
tinihanga. I mea nga Parihi he hunga tapu
ratou, otira ko a ratou mahi kino atu. He
tahae ta ratou mahi, he tukino i nga pouaru.
I nui ke atu te riri a te Karaiti ki a ratou
i tana riri ki nga tangata e tino mohiotia ana
he hunga hara. I tino kino atu te wehenga o
nga Parihi i nga ra i a te Karaiti, otira kei
pohehe tatou he kino katoa tenei iwi te Parihi.
He tino tangata etahi Parihi — he Parihi a
Nikorima, a Paora.
He tangata te "hipokiriti" e kinongia ana
e te pakeha, e nga pakeha pai, e nga pakeha
kino, e tino weriweringia ana. Ki taku titiro
ka whakapono ake ana te pakeha tino whaka-
pono atu, ka kore ake ana e whakapono nui
atu te wehi ki nga mahi whakapono. Engari
ra he nui ano te " hipokiriti" o roto o te pakeha,
te iwi na ratou ta ratou na kupu te "hipokiriti."
I nga kainga maori e kiia nei he kainga whaka-
pono, ki taku whakaaro nui atu te "hipokiriti."
He tino reo no te Maori te Karaipiture, tako-
to noa iho nga kupu Karaipiture, otira ko nga
mahi e tu ke ana. E tangi ana te pere i te
ata i te ahiahi, otira e haere tonu ana te pure-
mu, te haurangi, te korero kino, me era atu
tini mahi. Ka karangatia he hui kawanga
whare-karakia, hei muri iho ka timata te hau-
rangi o tangata whenua, kaore e manaakitia
te whare-karakia. Ka haere nga mangai rei-
mana ki nga hui karakia, i te hokinga ki te
kainga kei nga mahi o te ao. I te Ratapu ka
haere te tangata ki te kai hapa, i te Mane kei
te paparakauta e parori ana. I tino kite ahau
i tenei. Otira kahore au i te mea he penei
nga tangata katea.
Te Atua e whakaae kia mahi rua te tangata
kia mahi ki a Ia i tetahi wa, a kia mahi
ki te rewera i tetahi wa. Kaore he hawhe
whakapono ki te A tua. E rua wehenga o nga
tangata katoa o te ao, kei te maramatanga kei
te pouritanga ranei, kei te ora kei te mate ranei,
kei roto o te rangatiratanga o te rangi, kei
waho ranei, mo te rangi mo te reinga ranei,
kei a te Karaiti kei te rewera ranei. " Kahore
he tangata e pono te mahi ki nga rangatira
tokorua." (Matiu vi. 24.) "Na te tangata e
hiahia ana kia meinga hei hoa aroha mo te ao,
ka meinga ia he hoa riri ki te Atua." (Hem.
iv. 4.) "Te tangata ehara i te hoa noku, he
hoa riri ia ki a au; te tangata kahore e kohi-
kohi tahi maua, e titaritari ana." (Mat. xii 3o.)
" Kia pehea te roa o ta koutou tahuritanga ki
nga tikanga e rua ? Ki te mea ko Ihowa te
Atua, me whai ki a ia: a ki te mea ko Paara
me whai ki a ia." (1 Kingi xviii. 21.) He
rarangi whakamutunga ko te kupu a Hohua
ki te whanau a Iharaira i a ia ka tata te mate,
" A, ki te mea e kino ana ki ta koutou whaka-
aro te mahi ki a Ihowa, ma koutou e whiriwhiri
aianei me mahi koutou ki a wai...... ko au ia
me toku whare ka mahi matou ki a Ihowa."
(Hohua xxiv. 15.) E te iwi ma tatou e tango
mai enei kupu ki a tatou. Mehemea ko te
Karaiti kia moturere ki a Ia, mehemea ko
Hatana kia moturere ki a ia. Kahore he hawhe
whakapono ki te A tua.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGA RONGO KORERO o PONEKE.
Kiki tonu a Poneke i te Maori i enei ra, kei
reira nga iwi katoa o tatou motu. Te take nui
nana i kukume te tangata ko nga pire i hangaia
nei hei whakahaere i nga whenua — i nga
toenga whenua — o te Maori. . Kei Poneke a
Waikato me to ratou kingi a Mahuta Tawhiao.
I te mea kahore ano a Mahuta kia tae i akiaki
nga rangatira i Poneke kia whakahaerea tonu-
tia te Pire Poari, heoi ano na te kaha tonu o
te Pirimia i tatari ai. Na te Tutanekai ra ano
a Mahuta i hari ki Poneke. I tu he powhiri
nui mo Mahuta a nga iwi e tau ana ki Poneke.
Ko te Heuheu te tumuaki o te huihuinga.
Nga rangatira i tu ki te powhiri i a Mahuta
ratou ko tona iwi ko Timi Kara, ko Wi Pere,
ko Tame Parata, ko Tamahau Mahupuku, ko
Hone Paerata, ko Wikitoria Taitoko, te tama-
hine a Keepa Taitoko, me. etahi atu. I whai
kupu a Timi Kara ki te kingi kia whakarerea
nga whakaaro tawhito, nga mahi o nga ra kua
pahure ki muri, engari me whakakotahi te
whakaaro ki te rapu tikanga hei oranga mo te
iwi Maori. I mea a Wi Pere ki a Mahuta e
karanga ana ratou i a Mahuta, he rangatira ki
te rangatira, ehara i te rangatira ki te kingi.
He kupu tauhou te kingi ki te taringa maori,,
he kupu no tawhiti, ehara i a taua i te Maori.
Hei tona whenua pea whakakingi ai i a ia.
Te waiata a te Tai Rawhiti ki a Mahuta ko :—
" Ma ringiringi ai te wai o aku kamo,
Tona hekenga tonu."
I whakaae a Mahuta ki nga kupu a Timi
Kara, inahoki i penei etahi o ana kupu : "Hae-
re atu e aku tupuna! Haere atu e nga rangi!
Haere atu e te whenua e tu nei matou!
Haere e taku mana! He rangi hou, he
maramatanga hou kua tiaho. E kore e mauria
mai ki tenei marae nga he o mua, ka timata
he rangi hou, he maramatanga hou" I muri
iho ka whakatangitangi te peene a te kingi i te
waiata mo te Kuini: " E te Atua tohungia te
Kuini!" Katahi ka timata te tangi, te hongi,
ka tutataki nga mate, te aroha mo nga mea
kua ngaro atu.
Kei te hapaingia e te Kawanatanga nga pire
e rua, te pire tuatahi i whiriwhiria nei e te
Kotahitanga ki Rotorua, te pire Kaunihera
a Waikato. I runga i te tono a Hone Heke
kia whakaaturia te take i whakahaerea ai e te
Kawanatanga nga pire e rua ka mea te Pirimia
e hiahia ana ia ki te hanga i tetahi pire i wae-
nganui i nga pire e rua I ki tetahi o nga
mema e whakawhirinaki ana te Pirimia ki te
kingi o Waikato.
[Ki ta matou whakaaro he kaha rawa te
whakanui a te Kawanatanga i te kingi 0
Waikato mehemea nei he kingi nui no te iwi
Maori katoa. Apopo whakamanamana ai,
pohehe ai a Waikato he tino kingi to ratou
kingi. — ETITA.]
I mea etahi o nga mema pakeha kahore
ratou e pai kia noho he Maori hei rangatira
mo te pakeha. I mea a Pereiha, te mema o '
Nepia, mehemea ki te kore te Kawanatanga e
tupato ka tino rawakore rawa te iwi Maori.
I mea ano a Hone Heke he iwi ahuwhenua te
Maori, e hiahia ana ratou ki te mahi i o ratou
whenua, engari kia takoto pai te ture. Mehe-
mea ki te kore e ngawari te whakahaere i nga
whenua o te Maori ka pa he raruraru, ka rite
ki nga wa o mua. Na Hone Heke anake nga
kupu maha mo enei take. I hea ra era atu
mema Maori ?
TAI-A-PANIWHANIWHA.
Kua hurihia a Kawhetana, he taone nui no
Amerika, e 30,000 nga tangata, e te moana, e
te tai a Paniwhaniwha. Ko runga i te moutere
te tunga o taua taone, otira e ono maero rawa
te haerenga o te tai ki te tuawhenua. E 5ooo
nga tangata i mate rawa, e 5000 i ora ake,
10,000 kei te noho kore whare kore kai, e 4000
nga whare i tino pakaru, e waru nga tima
nunui i pakaru, hui katoa nga moni i ngaro e
£3,000,000. I te nui rawa o te tupapaku kihai
i taea te nehu, katahi ka tahuna etahi ki nga
rakau ano o nga whare pakaru, 1 100 i whiua ki
te moana punga ai. He nui nga tupapaku
kahore ano kia pae ki uta. He maha o nga
tangata i ora ake i porangi i te mate wai.
Te mahi whakarihariha, te mahi tutua na
nga tangata tahae, na nga kai pahua. Hei
nga po ka haere ki te tangotango i nga kakahu
o nga tupapaku ki te kimi moni taonga, ki te
unuunu i nga mowhiti o nga wahine mate.
I whakahaua nga hoia me nga pirihimana ki te
tiaki. He mangumangu te iwi kino rawa, e
9o o ratou i puhia e nga pirihimana. Kanui
rawa te wetiweti, ka kitea te kinonga o te
ngakau o te tangata, o te tangata i hangaia
nei e te Atua kia rite ki a ia ano te ahua. E
hia ra nga Maori e penei nga whakaaro ? Ki
ta matou whakaaro kore rawa kia kotahi,
he iwi hopohopo te Maori ki te tangata mate,
he iwi whakaaro rangatira. ' Ko te aroha ki
te moni te take o nga kino katoa."
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE PIKINGA O KITINI.
E pouri ana matou ki te ririki rawa o nga
parirau o ta tatou manu, i kore ai e taea
te whakarapopoto ki konei nga korero mo
Rore Kitini, tetahi o nga toa e hau mai nei
nga rongo i Awherika.
No te tau 185o i whanau ai a Hapata
Horehio Kitini, te tamaiti tuarua a Kanara
Kitini — he Airihimana. Ahakoa rawa-kore
taua kaumatua, otira i whakapaua e ia tona
kaha ki te tuku i ona tamariki ki nga kura kia
whiwhi ai ratou ki nga mahi nunui.
Ko Hapata i hiahia ki te mahi hoia, a, i ata
whakaakona hoki ki nga mahi o te pakanga.
Tera atu ano etahi mahi i akona e ia, he mahi
piriti, he whakatakoto rori, he mahi huarahi
rerewe ; .i tu ano hoki ia hei kai-ruuri. Ki te
ki a ona hoa kura o mua he tino tangata mohio
a Kitini ki te whika.
I te tau 1870 ka puta ia i te tuunga Rewhe-
teneti. [Kua ara te pakanga nui i waenganui
i a Wiwi raua ko Tiamana i taua tau.] Kaore
a Kitini i pai ki te matauranga a-mahunga
anake, ki te matauranga i kuraia, engari te
matauranga i akona ki roto ki te pakanga; no
.reira ka mahue i a ia a Ingarangi, ka whaka-
whiti ki te whenua o te Wiwi, uru tonu atu ki
te ope a te Wiwi. I tino hinga rawa te Wiwi
i tenei whawhai,- otira i riro mai i a Kitini
tana i hiahia ai, ara te kite a-tinana i te paka-
nga me te uru hoki ki roto ki ona kino katoa.
I muri mai i tenei ka tonoa ia hei hoa mo
Meiha Konara ki te ruuri i te Whenua o
Kanaana, he tokomaha ano a raua kai mahi.
I kitea ki reira te toa o Kitini. He tangata
kaha ia ki te kau. I tetahi ra tino kaha te
wera, i a ratou .e kaukau ana, ka kawhakina a
Meiha Kanara e te ia o te moana. He mahi
uaua te whakaoranga a Kitini i a ia, i u mate
mai hoki raua ki uta; he roa te mahinga
katahi ka ora ake. I muri tata iho i tenei ka
whakaekea to ratou puni e nga kai pahua o
taua whenua, neke ake i te 200. Ko Meiha
Konara tonu te tangata tuatahi i akina te
upoko ki te rakau, ka hinga ki raro; e whaka-
heke ana ano te rakau tuarua e tino mate rawa
ai, ka karohia e Kitini, a, i te mea kaore ana
patu, na tona ringa matau tonu te hoa-riri i
tuku ki raro, kotahi ano te meke ki te kanohi,
wharoro ana i te whenua. I muri i tenei aitua
ka mea a Meiha Konara kia mutu ta ratou
mahi kia hoki ki Ingarangi, otira kaore a Kiti-
ni i roa ki Ing arangi ka hoki ano ki te whaka-
oti i te mahi i whakarerea atu ra.
I te rironga mai o .te Motu o Ka peru i
te Ingarihi ka tonoa ia ki te ruuri i taua Motu,
a, tu tonu atu hei Kai-whakahaere mo reira.
I muri mai i tenei ka tere tonu tona piki
haere i roto i nga ope taua o Ingarangi. I te
tau 1883 ka tu ia hei Kapene, i te tau 1884 ka
tu hei Meiha. I Ihipa ia i aua tau. Tera kua
ara atu te raruraru ki Ihipa ki te tonga, i
runga i te mahi a Kariwha, he poropiti no nga
Arapi me nga Mangumangu, (penei te mahi
a ta a poropiti me ta Te Ua raua ko Kereopa
i nga wa o te hauhautanga, ara he whakaoho
i nga iwi mangumangu kia kino ki te pakeha).
I kitea nuitia ki konei te toa o Kitini me
tona mohio ano ki te whakahaere riri, ko ia
te apiha o nga hoia eke hoiho. I taotu ia
i tenei wa, i tu tona kaki i te mataa a te hoa-
riri. I whakaturia ia hei Kanara, i uru hoki
ki te ope i haere ki te whakaora i a Tianara
Korano. I whakatakotoria ano e ia he huarahi
mo te haerenga o taua ope, otira kaore tana i
whakaaetia e te Tianara whakahaere, e te Tari
Whawhai hoki; te tukunga iho kaore rawa a
Tianara Korano i taea te whakaora, engari
i whakamatea e nga mangumangu i te 26
o nga ra o Hanuere, 1885.
I muri i tenei ka whakaturia a Kitini, hei
Tianara, ka tukua hoki ki a ia te whakahaere o
te ope katoa i Ihipa. E rua nga parekura nunui
o nga mangumangu, i Atapara i Omutamana,
i hinga ai tona tini, tona mano, o te manguma-
ngu, i mate ai a Kariwha, i kore ai tona mana
i te ao, i riro ai. i te Ingarihi a ' Hutaana,' ara
te whenua nui katoa e takoto ra ki te pito ki
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
te tonga 0 Ihipa, i ea ai hoki te matenga o Tia-
nara Korano.
M0 runga i enei painga a Kitini ki te kingi-
tanga o Ingarangi, ka utaina e te Kuini nga
tohu honore ki runga ki a ia, ka whakaturia
hei " Rore," ka pootitia hoki e te Paremete o
Ingarangi nga moni e £30,000 hei aroha ki a
ia. He tangata taikaha a Kitini, kaore e pai
kia whati tana kupu, me tona kore ano e pai-
ngia e te hoia, engari e wehingia ana.
E mea ana nga nupepa tera e riro i a Rore
Kitini te whakahaere o te whawhai ki Tarana-
waara, mana e whakatutuki, e whakapai hoki
te whenua.
Titiro iho ki te kaupapa, taikaha ana, tu-
tama-taane ana, tau ana mo te mau patu.
Ko era atu mahi a Kitini, ana whakahaere me
tona ahua, ana mahi toa me ona oranga noa-
tanga, kei te mohio te ao katoa.
TE WHAWHAI KI TARANAWAARA.
Ka timata te okioki o te kanohi inaianei ki
te titiro i roto o nga nupepa i nga korero
whawhai, o te taringa ki te hopu i te korero
rere arangi o te pakanga a te Ingarihi raua ko
te Poa, kua tata hoki te tino mutu rawa.
No te Ingarihi a Taranawaara inaianei, he
whenua raupatu katahi, he taonga mahue ka
rua, i mahue hoki i a Kurutia, oma ana tera
kia ora ai. Kei Terakoa Pei tonu pea e noho
ana, tena ranei kei te moana e rere ana.
I haere noa te matauranga o te Poa, a, he mate
te mutunga. Mehemea ana i ata whakarongo
ano ki te korero ka noho tonu ko ratou hei
rangatira mo to ratou whenua, tena koa wha-
korikoria ana te pakeke; te tapikitanga mai:
he tangi to te tamariki he whakama to te pakeke.
I whakaaro te Poa tera nga mana nunui e
awhina i a ratou, e kore e whakaae kia whaka-
ngaromia to ratou mana e te Ingarihi, tera
hoki te Apitihana i Ingarangi e whai kupu mo
ratou, otira i te kitenga kua pawera a Ingarangi
i te kitenga hoki i te tika 0 te whawhai a
Ingarangi ka mohio era atu mana ko te noho-
puku te mea pai; ka tukua te Poa whakama-
namana ki te hau-o-kino. I ki tetahi wahine
rangatira i haere mai ki te tiaki i nga turoro i
nga taotu o te Poa, i ki hoki tetahi mema o te
Paremete o Ingarangi i tautoko i te Poa,
he iwi kino rawa atu taua iwi, he iwi kohuru,
he iwi tutua. Kei te heke te nuinga o nga
hoia a te Poa ki te whenua o te Poriki, i
te mea kua tae rawa te Ingarihi ki te rohe
tonu i te hauraro pana haere ai. Ko Ti Wete
anake te tianara o te Poa kei te tu ano te
ringa, engari ehara i te tu totika.
Kahore he maunga rongo o te whawhai
ki Taranawaara, he raupatu hoki, kahore he
kupu ma te taha kua mate. Ko etahi o nga
hoia o Kanata kua hoki, a mea ake nei ka
hokihoki o era atu koroni. Kei te huarahi a
Tianara Pura inaianei, e hoki ana ki te kainga.
I tona hokinga ka rainatia e te hoia te huarahi,
kotahi maero te roa o nga raina, ka umeretia
a Pura. Hei te hokinga pea o Rapata hoki ai
te nuinga o te hoia, e haere ai hoki etahi hoia
o nga koroni katoa ki Ingarangi ki te whaka-
nui i te taenga atu o Rapata. Hei ra tino nui
tenei. Inaianei i nga tima nunui katoa e u
mai ana e kore e hapa te hoia turoro ki runga.
No te 11 o inga ra o tenei marama i tera tau
ka timata te whawhai ki te Poa, a ka pau
tenei te tau. He nui nga kino nga mamae i
puta i tenei whawhai, otira taihoa ake nei
kitea ai nga painga, e wareware ai nga mate e
maharatia ai ko nga wikitoria, ko nga haringa.
Kei te whakaarohia tetahi ra nui hei haringa
mo te mutunga o tenei whawhai, kahore ano
te ra kia tuturu. Tera e nui nga ngahau ki
Turanga nei. E £4o kua whakaritea hei hoko
rakete ahi me era ata mea pera. Ka whaka-
tutu nga hoia, ka whakatangitangi nga peene,
ka whakaritea he takaro he whawhai tinihanga,
he hakari ma nga tamariki. Ka hoatu he
metara ki ia tamaiti ki ia tamaiti e tae mai,
Maori pakeha ranei. E hiahia ana te komiti
kia nui te Maori e tae mai, me nga haka
me nga ahuareka. E tunua ana he kau
ki te marae tonu, e tonoa ana kia taona ki te
hangi he kai e nga Maori. Haere mai, haere
mai, e nga iwi katoa o te Tai-rawhiti a te ra e
whakaritea ai, ki Turanganui-a-Tara!
TE WHAWHAI KI HAINA.
Kaore e nui nga korero o te whawhai ki
Haina, heoi ano kei te taria te whiunga o nga
" Pokiha" mo a ratou mahi kohuru. I te mea
kei te huna te Kawanatanga e kore e taea te
whakariterite te mutunga o tenei raruraru.
Kahore ano te ngakau o Haina kia tau ki raro,
kei te kino tonu nga Pokiha.
Ka hotoke te taua a nga mana ki Pikini
ki reira tonu noho ai hei whakawehi i te
Hainamana, engari ko nga hoia a te Ruhia a
te Wiwi tera pea e hoki ki te taha-moana.
I mea a Kaute Wararahi, te tianara o te ope
matua, e, kore e taea te whai ki te tuawhenua
te kawanatanga o Haina i te torutoru rawa o
nga hoia.
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA
Ko Ruhia rawa te mana i maha ona wha-
whaitanga ki te pito ki te hauraro o Haina; i
kiia hoki e nga nupepa he kino rawa nga tika-
nga a Ruhia ki nga Hainamana, e patua ana
nga taotu, nga herehere, nga wahine me nga
tamariki. He korero noa ranei. Otira he iwi
kino rawa te Hainamana kia waiho herehere
ana e kore rawa e ata noho, tetahi e kore rawa
e whakaorangia e nga Hainamana nga here-
here pakeha, nga taotu nga wahine nga tama-
riki.
He mihinare te iwi kei te kohurutia e te
Hainamana — ka hia ra kua mate ? Otira no
mua iho te kupu e tukinotia nga Karaitiana.
I ki tetahi tangata ki tana whakaaro kua
50.000 Karaitiana Hainamana kua kohurutia!
Ma te tukino ka matauria ai nga tino Karaiti-
ana nga "hipokiriti" ranei, ka tataritia ai nga
witi nga papapa. He mea pai pea kia tukinotia
te Hahi Maori kia matauria ai te u o te
tangata te ngakau rahirahi ranei.
WAIKATO TANIWHA-RAU.
(Na APIRANA T. NGATA. M.A., LL.B.)
WAHI I.
" Koia nei te he o te manu rere noa,
He topa mai kaore kau he tauranga e ....!'
He mama ia te manu ki te haaro haere
i nga takiwa nei, ki te whakahou i nga tiro-
hanga kanohi o nga ra ka huri nei, i miharo ai
te ngakau ki nga ahua o era wahi o era wahi.
Ko tenei e TE PIPIWHARAUROA reia atu e koe i
te Rohe Potae o Tuhoe ki Te Kuiti, ki Tara-
wera, ki Tauwhare, ki Waahi, mauria atu te
aroha ki a Waikato, ki a Maniapoto, ki nga hoa
kakari o ko tata ake nei.
Tenei ka huri ake, e noho Waikato
Tenei te ngakau mihi, tenei te tangi nei
Nui rawa ra te hari, o enei tangata
Mo te pai o to tiaki i a matou ma.
E rua aku marama i kopikopiko ai i roto o
Waikato, i nga rohe o te kingitanga, e titiro
ana ki ona mahara i roto i ona hui, e matakitaki
ana ki te ahua o tona whenua. E reka ai te
korero i te ahua o tera iwi me ata waiho
marire mo tetahi po marangai, kia ki pohapoha
te whare i te tangata, ka ata whakatu ai me te
kapakapa ano te ringa: tera ano e pakiri o
niho ki te kata. Tena ko te taonga nei ko te
nupepa raua ko te korero tuhituhi, kaore e
puta te nuinga o nga mahara i te kopiri o te
marae hei koringa.
Tera e takoto ra te riu o Waikato, e hahae
tonu ana i te puku o te motu a tuakina rawatia
atu kei Te Tai Hauauru. Ko Te Heuheu i
Tongariro te matapuna, kei reira pea te toka i
patukia e te taniwha i pipi mai ai ko Waikato,
ka ngaki mai i waenganui o Taupo ka titaha
mai i a Te Arawa, katahi ka kopikopiko ka
whati ka maro ka whakawiri ka miri i te
whenua i te rakau me te kohikohi haere i nga
awa ririki i nga awa nunui i nga rukenga o
nga repo, tae rawa ake ki Ngaruawahia ka
tomo mai a Waipa, na reira nei i whakahiato
mai nga wairere o nga whawharua o Mania-
poto, ka hui raua ka poka i Taupiri a ka maro
te whai ki Tamaki — Tamaki Makaurau —
Ehara! Ka whakahokia mai e te whenua, a
pakaru ke atu ana ki nga one kirikiri o Te
TaiHauauru. Mo konei te kupu nei, "Wai-
kato Taniwha-rau! he piko he taniwha, he
piko he taniwha:" ara, tetahi aronga o taua
kupu, kei nga mana tangata ia tona tino
taunga. Ka pae i te taha o te awa nei ko
Ngatiraukawa tae atu ki Maungatautari i
kona. ki te takiwa atu o Ngaruawahia ko
Ngatihaua, te iwi o Te Waharoa: ka takoto
atu i kona a te moana atu ana ko Waikato he
maha nga wehewehenga i roto. Taihoa e
korero ake ai mo Ngatimaniapoto, mo Ngati-
raukawa.
Ina ka takoto nga mania o Waikato, a
waenganui tonu, me te mea nei i ata whaka-
turia ona pukepuke hei parepare, ko Maunga-
kawa, ko Maungatautari, ko Kakepuku e titiro
iho ana ki Puniu ki te rohe wehenga o Waikato
o Maniapoto, ko Pirongia e toha ra ki nga hau
e wha e kite atu ana i Kawhia, i Aotea, i
Whaingaroa ko Taupiri ko te puke whakatauki
a Waikato, e ki nei, "Ko Waikato te wai, ko
Taupiri te maunga, ko Potatau te tangata."
Kei Taupiri ka whakanoti nga hiwi a puta
uaua nga wai ki tera taha. Ka takoto atu i
tua he maunga he wai he mania. E tika ana
kia waiho te wai o Waikato hei mea pepeha-
tanga, na reira rei a Waikato iwi i tupu ai i nui
ai i kotahi ai i rangona ai e te motu. I ona
ra e maru ana tetahi taha me tetahi taha o te
awa i te tangata, inaianei kua tu takitahi nga
pa, rokohanga ka whakauruuru ko nga pa o te
pakeha i waenganui. Ko te whenua, he
whenua ano mo nga kai me nga taonga e rite
ana : he hua te parareka, te korau, ki etahi
wahi he kumara, engari ko te tarutaru hei kai
ma te kararehe kaore e tino ora ki reira i te
kaha ake o te whenua, me whakawairakau ra
ano ki nga mea a te pakeha ka tipu ai mo
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
tetahi wa. Kaore e penei i o taua whenua o
te Tai Rawhiti nei mo te tarutaru mo te otaota.
Engari kei te kimihia e te matauranga o te
pakeha he mahi pai mo taua whenu e puta
nui mai ai nga hua, e puta ngawari mai ai.
Otira hei aha kia korerotia, kei te pakeha ke
hoki te whenua, ehara taua te motu i te tauhou
ki to Waikato mate i te rau o te patu, mate
tangata, mate whenua.
He korero hou enei ki etahi takiwa o taua
0 nga iwi noho kainga, na reira i mea ake ai
kia ata whakakaupapatia ahakoa e ki tetahi
wahi nui o ta tatou nupepa i enei korero.
( Taria te roanga.)
TE PIRE MARAE.
Kua hangaia e te Kawanatanga tetahi pire
hei whakahaere i nga kainga Maori, i te ahua
o te noho 0 te iwi, ara he penei me te kaunihera
o te taone pakeha; e aru ana i runga i nga
whakaakoranga a te Kotahitanga o Te Aute.
Ka whakaritea he rohe hei tohanga mo te mana
o tena kaunihera, o tena kaunihera. Te tumu-
aki o te Kaunihera ko te kai-whakawa o te
takiwa ko tetahi pakeha atu ranei i whakaritea
e te Kawana, ko te nuinga he Maori kia kaua
e iti iho i te 6 e hira atu ranei i te 12, me pera
ano te pootitanga i enei tangata me te. pooti-
tanga i nga mema mo te Paremete. Kia toru
tau ka pooti ano.
Ko nga mahi ma taua Kaunihera, ko enei:—
1. Ko te tirotiro i nga he i nga mate o te iwi
i roto o tona rohe i nga mea katoa e pa ana ki
te ahua o te tangata o te kainga.
2. Ko te takahi i nga tikanga kino katoa a
te Maori, ko te kimi rongoa mo aua tikanga
kino, ko te whiu hoki i aua tikanga.
3. Ko te hapai i te whakaakoranga o nga
tamariki, whakaakoranga hinengaro, ringa-
ringa ranei, ko te whakahaere i nga kura
maori i tona takiwa.
4. Ko te titiro i nga mate e pa ana ki te
tinana o te tangata, i nga take i nga rongoa
hoki mo aua mate. Ko te whakaatu hoki ki
te Kawana i enei take katoa:—
(a) Te ahua o nga tangata, nga take o nga
mate.
(e) Nga haerenga o te iwi, nga marena-
tanga ki nga whanaunga tata, nga tangata
hoki e marena ana ki te pakeha.
(i) Te nui o nga tangata e mahi whenua
ana, nga whenua e mahia ana, te nui o nga
kararehe e taka ana i runga i aua whenua.
(o) Era atu take katoa e pa ana ki te ora
mo te iwi.
E ahei te Kaunihera ki te hanga ture mo :—
(1) Te oranga o te iwi i roto i tona rohe.
(2) Te horoinga i nga whare.
(3) Te whakangaro i nga mea weriweri.
(4) Te peehi i te haurangi.
(5) Te tiaki i nga whare nunui.
(6) Te peehi i te nui o te kuri e haereere
noa ana i nga marae.
(7) Te paranitanga i nga kararehe, me te
peehi i nga mahi tahae kararehe.
(8) Te whakahaere i nga pa tuna, i nga
tahuna tio, i nga urupa, i nga wahi hei takaro-
tanga, i te peehi i te kai paipa o nga tamariki,
i te purei kaari mo te moni me nga mahi pera
katoa; te whakahaere i te wai inu mo te kai-
nga, i nga manga hei mau i nga wai kino,
te arai hoki i nga mate e pa ana ki nga kara-
rehe. Engari ma te Minita rawa o te taha
Maori e whakaae te ture ka ture ai. Ka homai
e te Minita £1 mo te £1 i kohia i ahatia ranei
e te Kaunihera mo nga mahi whakapai i nga
kainga i roto i ona rohe. E ahei te Kaunihera
te whiu te tamana ranei i te tangata e kore e
utu, e ahei hoki ratou ki te whakatakoto
takoha hei mea e whai moni ai mo nga mahi.
HE WAIATA.
(He tangi na nga tangata o te Kareti o Waerengahika
i te haerenga o te Pihopa Wiremu i te tau 1865. i te
taenga mai o te pakanga ki roto o Turanga.)
E muri aiahi, Ka toru tekau tau
Takoto ki te moenga, I ako ai Pihopa;
Matatu tonu au e-i. No hea ra e rongo e-i?
Kai whea aku hoa I ma hiwi mai ra,
I noho nei matou? I ma te Kowhai
Nga Upoko Runanga e-i. Te ara o Kaiwhatu e-i.
Tena, ka riro Homai noa ra
Kei nga mahi a te Tiu, Te rongo o te hatepe
Aroarowhaki ai e-i. Hai patu i a au e-i.
Hai whakaware iho Hai patu i a au,
I ohou whakaaro, I oku hoa noho,
Kia raru ai koe ra e-i. I nga Pakeha e-i.
Kia rara ai koe I whakawaia koe
I te ara o Te Ua; Ki te ware o te waha
Te ara o Waikato e-i. I pooti ai koe ra e-i.
Ehara aku hoa E kore ia au
I te tautahi nei; E ahei ki te noho;
Ka toru tekau tau e-i. Me puta tonu atu e-i.
Me puta tonu atu
Te rae o Tuaheni.
Ka nunumi, ka taawhe e-i.
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE AITUA KI MOTU—HE TANGI.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
Tena koe!
Tenei etahi kupu ruarua nei mau e uta atu ki
runga i nga parirau o to manu mehemea ia e
pai ana ki tau titiro iho hei utanga ma to manu.
Ki te kore pangaia atu kei hoha koe.
E mihi atu ana au ki -nga matua o nga
Tamariki i riro nei i te waipuke. E hoa ma,
he nui te pouri i pa mai ki toku ngakau mo
tenei aitua nui mo te matenga o a tatou
tamariki whakatupu. Tena koutou nga matua
o aua tamariki, tena koutou, tena koutou !
Tena koutou, e noho mai na i te whare mate
o to tatou tipuna o Apakura. Haere atu e
tama ma, haere atu e hine ma, haere atu,
haere atu. E pai ana to koutou haerenga he
kimihanga i te matauranga o te pakeha, i ta
Horomona i ki ai " te whiwhi ki te whakaaro
nui ano te pai, pai atu, i te koura, ko te whiwhi
hoki ki te matauranga te mea e hiahia nuitia
atu i te hiriwha." (Whatau xvi. 16.)
E kore rawa te tangata e kaha ki te ki i
mate koutou ki te wai he kaponga te take.
Heoi tena koutou e nga matua. Ko taku
whai korero tenei mo te mate o a tatou tamariki
kaore kau he waiata. Engari me noho tatou
i runga i te manawanui 0 Hopa. (Hop. i. 21)
Kati e hoa ma i konei..
Na to koutou hoa,
na HUTA PAAKA.
Motueka, Te Waipounamu.
[Tokorua o nga tamariki i mate ki Motu
kua pae ano ki uta, i pae ki Torere, engari
kahore i mohiotia ko wai ma i te roa rawa ki
te moana. — ETITA.]
HE PEKA NO TE KOTAHITANGA
o TE AUTE.
Ki te Etita o TE PIPIWHARAUROA.
E hoa, tena koe !
Ko te tuarua tenei o nga tukunga atu i tenei
korero kia panuitia ki roto i ta tatau nupepa.
Te tuatahi i te 3 o nga ra o Pepuere ka
hori ake nei, kihai i panuitia. Inaianei ka
tukua atu ano kia panuitia, koia nga korero
e whai ake nei, mehemea ki te pai te Etita.
I te 30 o nga ra o Hanuere ka tu tetahi
Hui a nga tamariki taane wahine hoki o Te
Aute me Hukarere o te takiwa o Ngatiporou
nei, ki Tuparoa. Ko te ingoa o taua Hui me
ki ake ko te Peka o te Kotahitanga o nga
tamariki o Te Aute. He tumanakotanga ake
no te ngakau ka karangatia e maua ko te
mahita ara e Mr. Blathwayt, kia tu taua
Hui, a tona unga ki tahaki he taonga tino nui.
I te 7 o nga haora i te ahiahi o te ra i
karangatia ai ara i te Rahoroi ka Huihui katoa
ki te whare kura. I tu te tiamana ara te
mahita ki te pohiri i nga tamariki i hui mai, i
whakaputa ia i tona hari, koa mo te whaka-
ritenga a nga tamariki i ta maua karanga.
Tera atu ano te roanga o ana mihi. I muri
iho ka tu au he tautoko ake i nga mihi mana-
aki a toku hoa mahita mo ta maua manuhiri
ka mutu aku mihi ka tono au ki a Apirana T.
Ngata kia whakamaramatia mai ki a matau
nga tikanga a te Kotahitanga o nga tamariki
o Te Aute. Ka heke au ka tu a Apirana ki te
whakahoki i taku tono, marama tiahoaho ana
taana whakamarama whakaatu i nga mahi
whakahaere a te kotahitanga, kite ana te
matapo. I te mutunga o nga whakamarama
a Apirana he waiata he harakoa nga mahi.
No te 12 o nga haora i te po ka mutu te hui.
I tetahi rangi, he Ratapu, he karakia te mahi.
I te ahiahi ka tu he karakia pakeha i te whare
kura, ko Reweti T. M. Kohere to matou kai-
karakia. Nui atu to maua whakamihi ko te
Mahita mona i runga i tona pai mo te karakia,
kauwhau hoki. Ka mutu tenei ka haere matau
ki Taumata-o-Mihi i runga i te powhiri mai a
Hirini Wiremu raua ko taana wahine kia
haere atu ki te karakia pakeha a Rev. Hapata
Wiremu. I muri i tena ka pakaru to matau
huihuinga, he nui te pouri awangawanga i pa
mai. Kati ra, he wero ki ia iwi ki ia iwi kia
hopukina, puritia, tenei tikanga ara te wha-
katu i tetahi peka o te Kotahitanga o Te Aute
me Hukarere hoki, ki tena marae ki te tena
marae, koia tenei ara ko te Huihui mai i nga
tamariki taane wahine hoki o Te Aute me
Hukarere ki te rapu i etahi tikanga whakahaere
e ora ai te iwi Maori i nga takiwa e noho ana
ratou i o ratou kainga. Kei te hiahiatia kia
karangatia ano he hui ki konei a te wa e mutu
mai ai te kura o Te Aute me Hukarere.
Na to mokai.
Heoi ra, e Te Pipi,
na WIREMU R. KEREHI.
[E tino tautoko ana matou i tenei tikanga
kua timatatia nei ki Tuparoa, ara te whaka-
huihui a nga matua o nga tamariki kura i .a
ratou tamariki i nga wa i te kainga te whaka-
huihui ki te ngahau ki te whakahaha i a ratou
ano hei titiro ma te iwi, te huihui hoki ki te
karakia. Ma wai e whai tenei tauira ataa-
hua ? — ETITA.]
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE PAREKURA NA TE AHI.
He hanga aroha te weranga i te ahi o etahi
pakeha o Pararata, he taone kei Ahitereria,
e tata ana ki Merepana. O nga tangata tekau
ma toru i roto i te whare e ono ano i honea.
E iwa nga ruuma o te whare, kahore he wha-
kapaparanga, he watea katoa nga taha, na
reira i miharotia ai te maha rawa o nga
tangata i mate. I timata te ahi i te kitini, na
tetahi tamaiti tane i kite tuatahi. I karanga
ano ia: " He ahi, he ahi!" katahi ka oma ki
waho, ka pohehe kua puta katoa era atu ki
waho, I puta i a ia tona papa me tona whaea
me ono tuahine pakupaku tokorua, ko tetahi
ona taina tane ko Heteri naana ano i rere ki
waho. Nga mea i mate ko tona tuahine
pakeke ko Rinita e 21 nga tau, ko Kotiria 11
nga tau, ko tona tuakana ko Tamati e 24
nga tau, ka tata tonu te ra e marenatia ai ia, ko
Tanari ka iwa nga tau, ko tona tuahine moe
tane hoki ko Mihi Oroki me ana tamariki
tokorua e 3 tau o tetahi 11 marama o tetahi.
I mate ai te wahine nei na te auhi i ona tama-
riki, i tata tonu ia te puta ki waho. I te
kitenga i nga tinana e whakawhirinaki ana
taua wahine ki te matapihi ko tona tamaiti
paku ki roto tonu ona ringaringa awhi ai, ko
tona tamaiti ahua pakeke ki ona waewae
takoto ai, i toia haeretia pea e ia rokohanga ka
he noa iho te manawa i te pawa o te ahi. Ka
kitea te aroha o te koka ki nga hua o tona
tinana.! E mama noa iho te ora o taua
wahine mehemea ia kaore i whakaaro ki ona
whakautu. Ko tona tane kei Awherika ki te
tonga, no te whawhaitanga nei ka tonoa mai e
ia tona wahine ki ona matua noho ai hei te
Kirihimete ka haere mai ai ia ki te tiki mai i
a ratou ko ona tamariki. Tena te rongo aitua
kei te ngau kino i tona ngakau. I mohiotia
ano hoki i whawhai a Rinita raua ko Kotiria ki
te mate. I tae rawa raua ki te ara-roa o te
whare, engari na to raua tutukitanga ki te
kaata-tamanki i mate ai raua, ko o raua wae-
wae i uru ki roto i nga wiira o te kaata. He
nui te pouri i pa mai ki nga tangata i kite i
nga tinana, ko Mihi Oroki e awhi tonu ana i.
tana tamaiti kohungahunga.
PITOPITO KORERO.
Ko nga kamupene hoia Maori o Niu Tireni
nei e toru ano; kei Wairarapa, kei Kaiapoi,
kei Te Aute. Ko nga ope tuatahi tuarua he
eke hoiho, ko to nga tamariki o Te Aute he ope
waewae. He pakeha te nuinga o nga apiha
o te ope o nga taitamariki o Ngaitahu, ko te
apiha tuarua he Maori, ko Hopere Uru. Ko
Uru tetahi o nga Maori i haere ki Ingarangi.
He mahi pai tenei ma nga taitama Maori,
engari ki te timata hoki kaua rawa hei ngakau-
kore, hei hoha penei me te nuinga o nga mahi
a te Maori, mahi whakatangitangi peene me
era atu mahi. E ki ana ko Ngatiporou;
" He mura ahi."
No te 18 o Hepetema ka marenatia a Hera
Herangi mokopuna a Tawhiao, iramutu o Ma-
huta, ki a Tungia Hema te Ao, mokopuna a
Ropata te Ao. I marenatia raua ki Otaki.
Tekau ma ono ano nga tau o te tane. No
Ngatiraukawa a Tungia no Ngatimahuta a
Hera.
Te tino korero o Ahitereiria inaianei ko te
whakakotahitanga i nga kawanatanga e ono :
o Niu Tauti Weera, o Wikitoria, o Kuinirana,
o Tauti Ahitereiria, o Weeta Ahitereiria, o
Tahimania. Hei te i o nga ra o Hanuere
1901 ka timata tenei kotahitanga. Kua wha-
kaaetia e te Kuini kia haere mai tona moko-
puna, te Tiuka o Ioka, raua ko tona hoa wahine
ki te whakatuwhera i te paremete tuatahi.
Ko te Tiuka te matamua a te Pirinihi o Weiri.
E haere mai pea raua i runga i te iata o te
Kuini, i a "Wikitoria me Arapeti," e haere
mai hoki he ope manuao hei arahi mai i te
kaipuke o te Tiuka. E whiti ana mai raua ki
Niu Tireni nei.
Kei te whakaangaanga tonu a Niu Tireni ki
te uru ki te kore ranei e uru ki tenei kotahi-
tanga. Ki te whakaaro a etahi tangata kaore
he painga o te uru o Niu Tireni i te tawhiti
rawa atu o Ahitereiria, engari kei te whaka-
haere to tatou Pirimia ki te whakakotahi i
Niu Tireni me nga mana moutere o te moana,
ara o Whiti, o Rarotonga me era atu moutere.
Te tino korero o Ingarangi inaianei, ehara i
te whawhai ki Taranawaara, engari ko te
pootitanga mo te paremete. Kei te\_kauwhau te
Kawanatanga kei te kauwhau hoki te Apiti-
hana. E mea ana te kawanatanga i te mea
ka tata te mutu te whawhai ki a Awherika
kia waiho ano ma ratou e ata whakaoti, na
ratou hoki i whakaae i whakahaere te whawhai.
Ko te Apitihana kei te whakahe ki te whaka-
haeretanga i te Tari Whawhai. Kua tu ano
te kawanatanga, kaha atu.
Kaore ano kia mau nga mangumangu ko-
huai i Niu Tauti Weera, kei te ngahere tonu
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
e hunahuna ana, kei te ngenge haere nga kai
whai. Kua whakaaria e te kawanatanga kia
£1000 mo te mea kotahi o aua mangumangu
ki te mau i te tangata, mate, ora ranei.
I uiuia e te komihana i whakaritea e te
kawanatanga, te whakahaerenga i tetahi kura
pani o te Hahi Pikopo i Whakatu. I ki etahi
o nga tamariki he kino rawa atu te tikanga a
nga pirihi ki a ratou, he whiu, he herehere, he
kino nga kai, he iti te kakahu, he nui te mahi.
Ko etahi o nga hara i whakapaea ai etahi o
aua pirihi i te kino kahore i whakaaetia kia
panuitia e nga nupepa. Tokorua o nga pirihi
kua tukua ma te Hupirimi Kooti ra ano e
whakawa. I te kauwhau a Akepihopa Reti-
wutu te Pihopa Pikopo o Niu Tireni, i Poiha-
kena i tino taikaha rawa ona kupu ta wai mo
nga hahi Porotehitana. Hei kupu kauwhau
noa pea.
Hei te 29 o nga ra o Maehe 1901 ka kawa-
ngia te whare-karakia o te Muriwai, wahi o
Turanganui. Kua tukua nga powhiri mo taua
hui, engari ko enei kupu i mahue ki waho o te
powhiri: "Ki taku kararehe ki a Te Arewhana!
He kararehe pai koe, haramai ki konei toroti
ai i te wai o to ihu."
Kua tae mai te reta a Hapurona Pawa o
Wharekauri, he whakaatu mai i tetahi aitua o
reira, he poti tahuri i mate ai nga tangata toko-
iwa, i te 26 o nga ra o Akuhata nei. E toru
nga poti, ko Waihitea ko Pangu ko Wairua, i
haere ki Rangitutahi. he moutere iti e tawhiti
atu ana i Wharekauri, ki te patu kuao toroa.
•Hui katoa nga tangata i haere tekau ma whitu
he tamariki taane anake, kaore rawa he tanga-
ta mohio o ratou ki te whakatere poti, ko nga
kaumatua kaore i pai kia haere i te ahua
marangai, tena ko te tamariki ka whakaputa
tikanga, te tukunga iho he mate. Te kiinga
o nga poti i te toroa ka hoki mai ki uta, ko te
putanga hoki o te hau. Kotahi ano te poti i
u ki uta ko Wairua. Nga tangata i mate, ko
Raniera Piripi, ko Wharetutaki Heta, ko
Tame, ko Rangipua, ko Ngakoti, ko Tame
Rangitapua, ko Hira Pirika (no Heretaunga),
ko Perere Manihera (no Te Waipounamu),
ko Hiko Reriti. Ko Hiko Reriti anake kua
pae mai ki uta. E rua wiki i uhunga ai nga
tangata o Wharekauri.
I tu tetahi po waiata nui ki Turanga nei, na
Pane Haui (Mrs. Howie), te tamahine a
Herewaka te.Rangipaia raua ko Kanara Poa-
ta. Koia nei tetahi o nga wahine tino reo-
reka o Niu Tireni. Ka tau te hawhe kaihe ki
te tu mai ki te waiata, ka nui te tangata.
ka ataahua te kaupapa, titia mai hoki te huia
ki nga makawe, heia mai te tiki ki te kaki,
whakahekea mai te reo-reka, ka kino te haere !
Te tino tikanga o tenei po waiata he poroporo-
aki na Pane Haui, e haere ana hoki ia ki Inga-
rangi. Tona waiata tino pai ko "Hei konei
ra." No te karangatanga kia tuaruatia ano
te waiata ka waiata maoritia e ia te waiata nei
na, " Home, Sweet, Home," ara " Kahore he
kainga hei rite mo te kainga." I rongo hoki
matou e haere ana a Erueti Rangiuia ki Inga-
rangi. No Turanga nei ano tenei tangata, he
tino Maori.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri, ki te
Himene : he nui noa atu nga pukapuka kei a
au inaianei: ko te utu :—
He mea nui, kin noa, ..-. 2/6
He mea nui, kiri pai, ... 4/-
He mea paku, kin nod, ... 01/-
He mea paku, kin pai, ... 2/6
He mea paku, kiri pai rawa, 3/6
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i nga
pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Kua pau katoa nga Himene. Ka panuitia
ano ina tae mai etahi.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA i te marama
2. Ko te oranga mo te Pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutapeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku mai ai,
ka takaia, tana Pepa ki te awhi whero; e rua nga putanga
pena ka whakamutua te rere atu a te Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi,
o ia wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo
te ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
£1 Paraire Tomoana: 15/- Rev McWilliam: 10/- Erana Kopu,
Manahi Pukerua, Rev Mohi Turei: 6/6 Ruka te Huru: 5/- Eru
Pou, Waaka te Huia, Renata Pukututu, Peni te Puna, waikari
Karaitiana, Hemi Waiparera, Rev Pahewa, Rua Tapunui, Pera
te Koko, Hohepa Tereo, Raniera Kawhia, N P Rahurahu, Mokena:
2/6 Aorewa Patara, Hare Nahonaho.
H. W. WILLIAMS, TE RAU PRESS GISBORNE.