|
loading...|
|
He Kupu Whakamarama 1898: Number 53. 01 July 1902 |
|
|
1 1 |
▲back to top |
Te Pipiwharauroa,
he Kupu Whakamarama.
NAMA 53. GISBORNE. HURAE 1902.
NGA TOHUNGA MAORI.
TE WHAI-KORERO A TIMI KARA.
ITE mutunga o te karakia i Wai-o-Mata-
tini i te Ratapu 23 o Maehe ka puta nga
korero o te whare mo nga mihi maori. I mea
a Timi Kara kua mutu atu i nga ra o mua te
tikanga me te tapunga o te mahi tohunga, ko
nga tohunga o enei ra he parau noa iho, he
whai moni, he hiahia ki te wahine. Ki te ora
te tangata ehara i te mea na te tohanga enga-
ri na te ora noa iho. E mate ana etahi tanga-
ta i runga i nga kupu whakawehiwehi. Kite
kiia atu te tangata e te tohunga ki te turoro e
ora ia, ka hari tona ngakau, ka tumanako ka
hauora, a ora tonu atu te mate.
He mea ata whakaako nga tohunga o nehe-
ra, i whakaakona ki te wharekura, i tapu to
ratou whakaakoranga, tena ko nga tohunga o
enei ra kaore i mohiotia to ratou na whaka-
akoranga. Na wai ratou i whakaako ? Ka
pata mai te tangata i te whare-herehere, he
tangata kai waipiro ranei, kitea rawatanga ake
ka tu ia hei tohunga. Na reira ka mea te ta-
ngata kua pohehe te Atua ki te haere mai ki
enei tangata. Mehemea ana he tangata pai
i kitea te kaha o tona ngakau i mua atu, e tu
hei tohunga tera ano pea te ngakau e whaka-
pono, tena koa tau ke te mana tohunga ki nga
nanakia nei. Mehemea he tika kei a ratou te
mana atua, kati me mahi te tangata i te kino
kia taungia ai e te mana tohunga ; kua he te
Whakapono—kaore kau he pai o te whakapo-
no. Ko nga tohunga o mua. he hunga tapu,
he wehi te ahua o te tangata; ki te kitea atu
ka mohio tonu te tangata he tangata rereke,
kaore i rite mai ki etahi tangata, tena ko o ta-
ua tohunga o enei nga ra ehara noa iho i te ta-
ngata, kaore e hopohopotia e tangata. Kaore
e mohiotia e te tangata noa te reo karakia o
nga tohunga o mua. 1 te whai o nga tohunga
o enei ra kia pera hoki ratou ka tinihanga noa
iho, ka whakarite ki te reo o te kuihi o te kou-
kou ranei. Ina tonu a Pukemaire te pa i tae -
mai ai te " Pai Marie ". Ka whakarongo te
Maori ki te reo rereke ka pohehe he reo tohu-
nga, kaore he wwhakariroingaketanga i te reo
pakeha.
Te piki hiia, rongo hiia, teihana.
Otira i te rongonga o te Maori ka mea he reo
atua, inahoki te tangi na rereke, kaore he ma-
hi tinihanga.
Tetahi mea ano hei whakaarohanga ma ta-
tou, mehemea he mana patu tangata i te Ma-
ori, he aha ia i mau ai ki te pu hei whawhai ki
te pakeha, i kore ai e patu i te pakeha ki ana
karakia? Penei kua ngaro atu te pakeha.
Mehemea i riro mai i te tohunga te mana pa-
tu tangata, he aha hoki i kore ai e riro mai i a
ia te mana whakaora mai i te tangata i te ta-
ngata kua hemo rawa ? Me haere tahi enei
mara e rua. E hika ma, kei rarua koutou i
i te tinihanga.
PANUITANGA.
KEI te 30 o nga ra o Akuhata 1902 ka tu
he hui kawanga whare-karakia ki Pu-
puaruhe, Whakatane, e kawaina ai a " Anaru."
E whakahaerea ano hoki te kohi moni hei wha-
kahoki i te Wero a Te Wiremu. Ko enei nga
take o te hui a " Te Tahi." E te iwi he ku-
pu atu tenei kia kaha ta koutou whakarite i te
karanga a to koutou koroua. Tena, " kia te-
re Raua kia tere Pipiwhakao," tere tangata
tere moni. Katahi ano tona kawanga whare-
karakia.
|
|
2 2 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
HE KAPENE TOA.
Te Pakarutanga o Mataniki.
Niu Ioka, Mei 18, 1902.
ITE taenga mai o tetahi tima ki konei i tae
ki Rutia he motu e tata ana ki Matiniki
ka korero te kapene i tona kitenga i a Kapene
Freeman o te Roddam, i honea nei i te pakaru-
tanga o Mataniki. I mea ia:— .
I haere ahau kia kite i te tima no te Ingarihi
ko te Roddam te ingoa i honea mai i te pakaru-
tanga o Mataniki e. toru nga ra i mua atu. I
taku taenga ki. runga, na te ahua tonu o te
tima i whakaatu mai te mate whakaharahara
i pa ki nga tangata o runga.
Ko te Roddam kapi tonu i te pungarehu te
matatoru o te pungarehu ki etahi wahi e rua
putu. Ko nga mea e ahei te wera i te ahi i
runga i te tima i pau katoa. Na e pungarehu
wera i tahu. I wera ano hoki etahi o nga
tangata. Ina hoki i te horoinga o te tima ka
kitea he kikokiko tangata. Nga taura, tapo-
rena, me nga heera me etahi mea atu i wera
katoa. Ko nga wini o te tima i runga i pakaru
katoa, katahi ka rere te pungarehu ki roto, ki
tonu.
I taku haerenga kia kite i te kapene o te
Roddam i te hohipera i Hana Putia ka korero
mai ia ki a au i te mate nui i pa ki a ratou ko
ana tangata. No te ata o te Taite, Mei 8, ka
tae ia ki Matiniki. I a ia e korero ana ki te
rangatira o te tima, ka kitea atu e ia he kapua
pango tonu, me te ka haere te ahi, e ahu mai
ana ki te moana. I te taenga mai ki te moana,
ka tu te moana ka koropupu, me te haruru
ano, ano he whatitiri. Katahi au ka karanga
atu ki aku tangata. E oma ka mate koutou.
Kihai i roa kua tae mai ki te tima. Mea iti
kua tahuri to matou tima kaore tonu i rea ka
pouri katoa, me te rere ano te ahi. Ka koro-
pupu te moana ano he puia. Muri tonu iho,
• kua kite atu au e kangia ana etahi wahi o te
tima, kua rongo atu hoki au ki aku tangata e
aue ana, e ngunguru ana i te mamae.
I te marama o te kapene ki te mea e ora ai
ratou hohoro tonu tona oma ki te pere whaka-
hau kia rere te tima. Ora ana tona ngakau i
te tangihanga ake o te pere o raro i te mohio-
tanga hoki kei te ora ano nga tangata o raro.
I tere ai te rere o te tima, na te mea kua motu
ke te tiini i te akinga a te ngaru i te tima.
Otira te taenga atu o te kapene ki te wiira o te
urungi kihai rawa i huri. Kotahi haora ia i
mahi ai katahi ano ka huri. Ka timata hoki
tona whakatika i te ihu ki waho. 1 te tima e
rere whakawaho ana tata tonu ka tutuki ki
tetahi atu tima. E rua enei tima e kangia
katoatia ana e te ahi. Ko etahi o nga tangata
i rere ki te moana e koropupu ana, ko etahi i
mate tonu iho ki runga ki nga tima.
Kei te rere tonu te ahi i tenei wa, kei te hihi,
kei te koropupu te moana, me te pouri ano te
ao i te paoa i te puehu, me te haunga paihana.
I tino kaha te mahi a te kapene o te Roddam
ki te whakaora i tona. tima, ki te mea hoki kei
u ki te tuawhenua.
I te mea kua marama haere, katahi ano ka
kitea ta te ahi tana mahi. Rere ke te ahua o
te Roddam. Me te rere haere ano i roto i te
paru i te puehu. E rongona ana te aue o nga
mea e kangia ana, me te oma haere, ano he
porangi, me te ahi ki te ka haere i o ratou
kakahu. I te kaanga a te ahi i o ratou ringa-
ringa ka ngahoro etahi wahi. I te kawenga a
te pouri a te mamae ka okeoke etahi ki roto ki
te pungarehu e wera ana. E rua haora katahi
ano ka ahua marama haere te ao, ka kitea kua
mate katoa te nuinga o nga tangata. Heoi
ano ko nga mea e ora, i riri ki te ahi, ko te
kapene me etahi tokorima. I wera katoa ano
hoki ratou i te ahi, hei aha mahi tonu. I tenei
wa kei te kangia tonutia te tima e te ahi.
Katahi te kapene ka.whakaaro kia rere tona
tima ki Hana Rutia e 40 maere te tawhiti atu.
No te ono karaka i te ahiahi, Mei 8, i rere ai
ia.
He kaha te mahinga i te tima kia tika te
haere, i te mea kua he katoa nga mea e hangai
ai te rere. Ahakoa kua honea mai te tima i
te mate, nui ke atu te mate i pa mai ki ona
tangata i tenei wa. Te kapene me nga morehu,
ahakoa e kangia ana, e ngenge ana, e hema-
nawa ana kei te awhina tonu i nga mea o ratou
e whakahemohemo ana. Ko nga mea o raro
kei te tahu tonu i te ahi o te tima, ahakoa
e ngaua kinotia ana e te mamae. Ahakoa ko
te kapene te mea i tino wera rawa tae pai ana
i a ia tona tima ki Hana Rutia. Tekau ma
waru o aua tangata i mate rawa. Ko etahi ko
nga wheua anake i kitea. I te kapene e
whakatere ana i tona tima tu tonu ai tetahi o
ana tangata i tona taha hei horoi i te mate o
ona kanohi kia kite ai ia.
He tino kapene toa tenei, he hanga whaka-
miharo tona toa. Kaore au e mohio ki te
take i kore ai tenei tangata e wehi i te nui o te
mate i pa mai kia ia me te u tonu ki tana mahi.
I te taenga mai o tona tima ki Hana Kutia ka
haere atu nga takuta ki te mahi i ona mate.
Kihai ia i whakaae ko ia ki mua, engari ko
ana tangata hei te tuatahi..
|
|
3 3 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
I tino kite au i tenei kapene, ko tona mata
kaore e mohiotia he mata tangata. E kore e
hapa te mataku o te tangata ina kite i a ia.
[I mate tenei tangata tino toa ki te hohipera.
I te putanga o te tupuhi nui ki Hamoa, paka-
rutanga nga kaipuke whawhai o era atu iwi,
ko te Karaiope anake no te Ingarihi i honea,
waihoki no te Ingarihi ano te kaipuke i honea
i Mataniki.—ETITA.]
* A A
MATENGA O PIHOPA KAUI.
KO tenei tangata ko Pihopa Kaui he ta-
ngata i arohaina nuitia e tona iwi, ara
na runga i ana mahi rangatira katoa.
Me hoki tatou me titiro ki nga ra o tona tai-
tamarikitanga. Ko tenei tangata i whanau
ki Ranana i te tau 1831, ko te tuarua o nga
tamariki a Arikihanara Kaui raua ko Ihipera
kotiro a Arikihanara Katene. He tangata i aro-
haina nuitia e ona matua i tona taitamarikita-
nga. He tangata i whakatipungia ake i roto
i nga kura matauranga o Ingarangi. I hou ia
ki te Kura o Trinity Hooro i Ingarangi. No
te tau 1855 ka paahi ia ki tona tikiri B. A. a ka
tu ko ia te tumuaki o te kura. He tangata
whakaaro nui ki tona iwi. No te tau 1857 ka
tu a ia hei minita mo te ope hoia a Tianara
Korini Kemara (Colin Campbell) i Inia: i ro-
to tonu ia i te ope i te hinganga o Rakanoa.
He maha nga tau i tu minita ai ia i nga wha-
whai i Inia. I arohaina nuitia ia e nga hoia o
aua ra, na reira i tona matenga nei na nga ho-
ia tonu ia i hari ki te tanu. He nui te aroha
o te iwi mo tenei tangata i tona matenga.
No te 26 o nga ra ka wehe atu ia, a no te
28 ka ngaro. He nui rawa atu te tangata i
tae kia kite i tona tanumanga. Ki katoa nga
tiriti i te nui o te tangata ara o te hoia. He
mea hari ia ki rung i ki te wakena purepo e
ono nga hoiho ki te to i te kareti. Ko nga
ope hoia katoa o Akarana nei i tae ki tona ta-
numanga. I waiatatia e nga tamariki o Ti-
pene te Himene 152 i te wahi e haere ana i te
tiriti. He tino nui rawa atu te tangata i tae
ki te tanumanga o te Pihopa. Na te paana i
arahi te mano nei.
Na PIRIPI Pou.
Paneera, Akarana.
[ I te mutunga o Pihopa Herewini ka whaka-
pangia a Kaui hei pihopa mo Akarana i te tau
1869. I te mutunga o Pihopa Harawira ka
tu ko ia hei Paraimete mo Niu Tireni. I te
taumaha o tona tinana i mua tata atu o tona
matenga ka mutu tana tu hei Paraimete. He
tangata pai a Pihopa Kaui, pai waho pai roto.
Hoatu e koro ki te uma o tou Ariki okioki a.,
I puta te aroha a te iwi ki a Pihopa Kauii
£1000, otira i te mea ka mate nei ia ka hoatu
ki tona hoa wahine—ETITA.]
HE PONONGA PONO.
KI TE PIPIWHARAUROA.
TENA koe. Utaina atu ki o parirau, te
matenga o te kaumatua nei o Hemi Ka-
pa, no Maehe 28, i te Paraire Pai ka hemo.
He nui te niihi a tona whanau, me ona uri ki
a ia mo tona wehenga atu i a ratou. He kau-
matua whai ingoa i roto i tona iwi i te Aupo-
. uri. He kaumatua tawhito, ki te mahara a
nga mihinare tuatahi ki Kaitaia 106 tenei ona
tau. Kahore ia i pangia e te turoro i a ia i
mate nei, hoi kau he kaumatua, i ata pau tona
ora, ka mimiti ano he wai. I noho ia hei kai-
mahi ki nga mihinare tuatahi ki Kaitaia, nana
i kani nga papa o te whare karakia tuatahi o
Kaitaia me nga whare noho o nga minita.
Na ona matua na Nopera Panakareao raua
ko Makoare te Kakati i manaaki nga Mihina-
re tuatahi ki Kaitaia; tau ana te mauri tae
noa mai ki naianei. I whakaturia ia e aua
mihinare hei kai-karakia, a tonoa ana hei mi-
hinare ki nga wahi o Herekino me Whanga-
pe, hei kauwhau i te Rongo pai o Ihu Karaiti
ki era wahi i runga i te utu kore. Tokowha
o tana whanau i whanau ki nga wahi i noho
mihinare ai ia. Ko te mahi tena a tena kau-
matua he kai-karakia tae noa ki tona matenga.
Kahore ia i hoha ki tana mahi me te utu kore
me te kore e amuamu. I te tau 1899 'l kara-
nga ia i ana tamariki me ona uri katoa kia
huihui atu kia kite ia. I rupeke atu nga mea
i tae e 47, i a Nowema 3. I hanga e ona uri
he hakari hei tiupiri ma ratou mo te ora roa o
to ratou tupuna, a i tangohia tahitia tona wha-
kaahua me tana whanau me ona uri katoa i ta-
ua ra. E toru nga mokopuna tuatoru a te
Kapa i kite a ia ka mate nei ia. Hoi he ku-
pu mona, haere ki te okioki, haere ki te reo
karanga o te Karaiti mo nga tangata katoa.
(Mat. xi. 28.)
Na MATIU KAPA.
|
|
4 4 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE KOTAHITANGA O TE AUTE.
TE HUI KI TE AUTE.
He Tamaiti no Te Aute.
ITE ahiahi o te Mane, Pepuere 3, ka tu
ano te hui, ko te po whakamutunga tenei
o te hui. Na te Rev. Aata Wiremu i whaka-
takoto ki te aroaro o te hui te keke o te tama-
iti a Ti Reihana te Ua, ka tata te whanau te
tamaiti ka mate tera, ko te keke ki ona hoa i
kura ai ratou i Te Aute. I puta ano i te hui
he kupu tangi mo Ti Reihana, i tukua ki nga
whanaunga. I mea a Aata Wiremu ko Ti te-
tahi o nga tamariki tuatahi i whakaakona e ia
i Te Aute mo te whakaunga, ko ona hoa ko
Apirana Ngata, Reweti Kohere, ko Rev. He-
keta Hokena, (Hawkins), ko Hemi Kireka,
ko Tiweka Anaru, ko Hone Tuhata (Damond)
He tangata ngawari a Ti. Kaore e hohoro te
rere ki te kino. He tangata i paingia e te pa-
keha e te Maori.
TE ORANGA MINITA.
Na Apirana Ngata te motini tuatahi kia ka-
ha te Kotahitanga me te iwi ki te whakahoki
i te Wero a Te Wiremu. Kia £6oo te moni
ma ia pariha ma ia pariha ka ora ai te minita
i te hua o taua moni. E £900 pauna te pari-
ha o Omahu. Me kohi e ia pariha e ia pariha
kia £25 pauna i te tau mo nga tau e rima, e
nga pariha o te Pihopatanga o Waiapu. He
nui te moni e kohia ana i nga hui engari e nga-
ro he noa ana. Ko nga moni o te hui ki Wai-
o-Matatini mo te Wero katoa a Te Wiremu.
Ki te kaha te Maori tera te pakeha e awhina.
I whai kupu a Te Wiremu ki nga iwi o He-
retaunga kia kohikohi mo o ratou minita, enga-
ri i mea a Te Wiremu he iwi kaha taua iwi ki
te kohikohi.
I mea a Reweti Kohere i panuitia e ia he
patai ki roto ki TE PIPIWHARAUROA mo te take
i hihiko ai te tangata ki te kohi moni mo nga
whare karakia i puhoi ai ki te kohi oranga mo
nga minita. He nui nga tangata i whakahoki
i tenei patai. I tautoko ia i te kupu a Apira-
na Ngata e ngaro he noa ana etahi moni o nga
hui. E £8oo te moni i kohia i te hui ki te
Muriwai, otira kaore i mohiotia kei hea ranei
taua moni. 1 rongo ia ko te papa o te pereti
he tikanga tinihanga noa na te tangata whe-
nua, No te mutunga o te hui ka whakahoki-
hokia ki a ratou ano. He tikanga hou tenei
na te Maori. He mea tika kia tahuri nga kau-
nihera ki te titiro i enei tu tikanga no te mea-
he tinihanga i te iwi. I tae he tono ki te ko-
miti o te hui kia whakaaro ratou ki te Kura
Kotiro i Akarana, otira kore rawa he kapa ko-
tahi i makere mai.
I tautoko a Tame Arapata i nga kupu a
Kohere. I mea ia kore rawa atu etahi tanga-
ta i pai kia kohi mo te pei tatanga o te whare
karakia i Manutuke.
I mea a Nepe te Apatu he tikanga na nga
tangata o Waipawa te kohi tonu i nga wa ka-
toa mo nga mahi a te Hahi.
I te tunga o te Rev. Aperahama Tamihere
ka mea ia nui atu te aroha o te pakeha ki te
Maori. Na te pakeha anake te whangai mo
te Manihera, kore rawa a te Maori. (Na te
pakeha anake te whangai mo Aperahama Ta-
mihere me Timutimu Tawhai, i a raua i Wha-
katane. Te oranga o Timutimu e £6o i te
tau.—ETITA.) I mea ano a Aperahama e ko-
re nga minita e kaha ki te tono ki te iwi kia
kohi, kanui hoki te taumaha o te iwi. I mea
kaore i rite tonu te ahua o nga pariha ko etahi
e ngoikore ana, ko enei me awhina e nga mea
e kaha ana.
I mea te Pihopa o Waiapu he take nui te-
nei hei whakaarohanga ma te Hahi. I tau-
maha ai te kohikohi oranga mo nga minita he
ruarua no nga tangata e kohi ana, mehemea e
rite ana te whakaaro o te iwi nui ki te kohi ka
mama noa iho. E £850 te moni i kohia ki te
Muriwai, kei hea inaianei ? E £500 i kohia
ki Pakirikiri hei whakahou i te whare karakia
ki Kaiti, £130 ano kei te mohiotia. I te kara-
ngatanga o te reo, " Kei hea?" ka whakaho-
kia mai e te parikarangaranga, "Kei hea?"
(Ko te moni i kohia ki Tokomaru, £536, ka-
ore ano kia mohiotia ka peheatia ranei.—ETI-
TA.) I te hui i Wharaurangi i puritia kia £100
mo te whare karakia ki Manutuke, £10 pauna
ano kua pau ki runga ki te whare. Te mea
tika me whakatu he kai tiaki moni kaua hei te
ringa tiwatawata.
I tohutohu a Atirikona Wiremu mo te kohi-
kohi me tohe tonu. He mea he tohe tonu nana
a Renata Kawepo me era atu rangatira o He-
retaunga ka neke te tahua minita i te £400 ki
te £1000. Koia nei te oranga o nga minita
tokorua o Heretaunga. Ta Ngatiraukawa ta-
hua minita e £4000; na Mete Kingi £100,
nana ake e £500. I mea a Mete Kingi me
kauwhau noa te Rongo Pai kaua e kohia he
moni, ka whakahokia atu e ia kaati ra mehe-
mea e he ana tana tono ki te iwi kia kohi mo-
ni hei oranga mo o ratou minita ko te mea ti-
ka ma Mete Kingi ma te rangatira e hoatu he
oranga mo ona minita, taka tonu mai i a Me-
te Kingi £100. I te mutunga o te whai-kore-
rero a Te Wiremu ka timataria e ia te ngeri,
" Turuki, turuki! Paneke, paneke 1", hapai-
nga e te hui, haruru ana.
|
|
5 5 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
MINITA MAORI MO MERENIHIA.
Na Rev. Perere Peneti i whakatakoto te
motini:— E tautoko ana tenei hui i te whaka-'
aro kia tukuna tetahi, etahi minita Maori ra-
nei, o te Hahi Maori ki te kauwhau i te Ro-
ngo Pai ki nga moutere o Merenihia.
I mea a Peneti ko ta Paora tikanga he kau-
whau i te Rongo Pai ki " nga wahi i ko atu ",
kaore i oke tonu i te wahi kotahi. Kaore i te
kaha te Hahi Maori. Ki te tonoa tetahi o te
hahi ki etahi iwi ke kauwhau ai ka kaha te ha-
hi, na runga hoki i te kaha i puta ai tetahi he
iwi ke kauwhau ai. I haere ano tetahi mini-
ta Maori ki aua moutere kauwhau ai. (Ko
Rev. Kerehoma Piwaka—ETITA.) Ko tenei
ano hoki te whakaaro o te Pihopa o Poneke.
I mea a Te Tatana ko ta te Karaiti whaka-
ako kia whakakahore te Karaitiana i tana ake.
I ki te Pihopa o Waiapu he tino kupu na te
Maori, " Kaore au e pai ki taku tamaiti kia
tukua he wahi ke." Me riri tenei kupu. Me-
hemea ana i pera te whakaaro o ratou na ma-
tua e kore te Rongo Pai e tae mai ki te Iwi
Maori. Na te Karaiti te kupu ki a tatou,
" Haere."
I whakaaetia tenei motini e te hui. I te tu-
unga o te hui a te Hahi Maori ki Manutuke
' he tokomaha nga minita i tono kia whakaaetia
ratou kia haere ki Merenihia.
NGA KUPU WHAKAMUTUNGA.
I mea a Paratene Ngata kia whakaritea te-
tahi tamaiti o Hukarere o Te Aute ranei hei
whakaako i te kura i Harataunga, kia whaka-
ritea hoki he minita mo Katikati ki Moehau.
I puta ano he kupu ma Paratene Ngata mo te
nui o te mahi a nga wahine Maori, he tiaki ta-
mariki, he tiaki i te whare, he tunu kai, he ma-
hi i nga mahi a te tane kaore nei i whakaritea
ma te wahine.
Ko te take whakamutunga he whiriwhiri i
te wahi hei tunga mo te hui a te tau 1903. I
mea a Paratene Ngata kia tu ki te takiwa o
Ngatiporou. Ki ta Te Tatana whakaaro kia
tu ki te Pei o Pereti, ki Opotiki, ki Whakata-
ne, ki Te Kaha ranei, otira ma te Komiti e ti-
tiro. Ko nga mema o te Komiti ko o te tau
1901 ano.
E te iwi ko te mutunga tenei o nga korero
ote hui tuaono a "Te Ropu Tai-tamariki."
E hari ana taku ngakau mo te rite o te whaka-
aro o te iwi nui ki te hapai i nga tikanga e
piki ai taua hei iwi kaha, hei iwi nui. Mana-
kohia nga whakaaro o koutou tamariki, Wha-
katinanatia a ratou wawata, warewaretia o
ratou henga, puritia ko te tika. Kia ora
koutou katoa.
Na TIPI WHENUA.
PIRITANI ME TE POA.
OTE houhanga ra ano o te rongo, kanui
te takahoahoa o te Ingarihi me te Poa.
Kei te whakahau nga rangatira o te Poa ki to
ratou iwi kia pono ki te Kawanatanga.
E haere ana ki waenganui po ka tuhia e nga
rangatira o te Poa to ratou whakaaetanga kia
houhia te rongo kia tuku ratou ki raro i te ma-
ru o Kingi Eruera, ko Kitini anake raua ko
Ta Mirina i kite i te tuhinga. Ko Tianara
Pota te tuatahi ki te tuhi i tona ingoa.
Nui atu te ngawari o nga putake a te Inga-
rihi. Kotahi ano te Kawanatanga mo nga iwi
e rua, kaore he utu raupatu, heoi ano ma te
whenua tonu e whakaea nga moni i pau i te
whawhai. Ka rite te ahua o te tangata, kota-
hi ano te ture mo katoa. Ma te Kawanatanga
e whakahou nga paamu i whakamotitia i nga
ra o te pakanga.
I tata ki te £250,000,000 nga moni i pau i
tenei whawhai, e hia mano ranei nga tangata
i mate. I tata ki te toru tau i whawhai ai.
Kaore pea he iwi i rite ki te Poa te kaha, o
nga iwi katoa kua whawhai ki te Ingarihi.
Kua meinga a Kanara Poata hei Pirikatia-
Tianara, kua hoatu hoki e te Kingi te tohu
C.B. ki a ia.
TE MATENGA O TE TIRA RERE-RANGI.
KEI TE PIPIWHARAUROA o Pepuere 1900,
nga korero o te haerenga o etahi tanga-
ta tokorua i runga i te rere-rangi ara i te pa-
runa, kia kite i te mutunga mai o te ao. I te
roa e ngaro ana kaore hoki i hoki mai ka wha-
kaarohia kua mate. I haere ano he kaipuke
ki te kimi i a raua kore rawa i kitea. No enei
marama ka tae mai te korero na tetahi iwi
mohoao aua tangata i patu ki te pito whaka-
raro o Kanana. I puta tetahi maori ki te ka-
inga pakeha, i kitea ai e ia te whakaahua o
aua tangata, katahi ia ka uiui, na mohio ana
ia ki aua tangata i rongo a ia ki nga maori e
mea ana kua whakamatea. I kite atu taua
iwi mohoao e rere ana mai te paruna, ka po-
hehe he manu nui whakaharahara, katahi ka
mau ki a ratou pere hei patu. I te taunga o
te rere-rangi ka whawhai nga pakeha ki te
iwi ra, otira i mate katoa raua ko to raua, wa-
ka i tukitukia. I timata te rere a enei tanga-
ta i Nowitini i Uropi, tau rawa mai nei i Ame-
rika. Ko te pito whakaaro o Amerika kaore
e kitea ana e te pakeha, he whenua hukapapa.
|
|
6 6 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
TE HUI KI WAI-O-MATATINI.
Ta te kanohi i kite ai; Ta te ngakau i whakaaro ai.
ETE hoa whanaunga tena korua ko Api-
rana Ngata nga taitama whakaaro nui
ki te rapu i te oranga mo nga morehu tangata
o te Iwi Maori me te pitopito toenga whenua
o te Iwi Maori.
Tenei to reta kua tae mai kua kite ahau.
E koa ana ahau e tumanako tonu ana kia tu-
tataki ano tatau a enei ra e haere mai nei kia
rite hoki ki to tatou ra i te hui ki Waiomata-
tini. He maha nga hui nunui o te motu nei i
tu ki tera marae ki tera marae o nga iwi Ma-
ori o te motu nei, i runga i taku whiriwhiri i
ta oku kanohi i kite ai i ta oku taringa i rongo
ai, mo nga whakariteritenga i nga ropu tane
wahine ki te marae hei pohiri i nga ope wha-
kaeke, ka whakahua ahau kaore he rite mo ta-
ua whakahaere, whiwhi ana te ope tuarangi ki
te ahuareka ki te koa me te aroha ano matau
kia koutou ara ki te tangata whenua, he teina
tuturu he tuakana, me to matau taenga ki ro-
to ki te whare nui, whakairo tino pai, atahua,
marama katoa ona wahi. Ko toku tino maha-
ra o nga tau ka hipa nei, heoi ano ko Takiti-
mu te whare pai nga waihanga, engari no taku
kitenga i a Porourangi heoi ano kua ngaro oku
mahara ki a Takitimu, kua riro katoa kua
whaiaipo kia Porourangi; i te tamataane o te
ahua, o te tu o te whare; i te rite, i te atanga,
o nga whakairo, o nga pou, o nga. pakitara, o
te tungaroa, me te whatitoka, me te roro, me
te matapihi, me nga arapaki, kaore he rite i
i kitea e ahau i te motu katoa nei, haunga ho-
ki nga tuhituhi o nga heke me te taahu. I
miharo ano au ki nga pouroto e rua, ara i te
wahinetanga o nga ahua, ka kaha hoki ahau
ki te korero heoi ano te whare i hoatu ai e Te
Tupaia tetahi o nga rangatira o Te Arawa, i
heatu ai te momi mo te wahine tinana tangata,
ki te wahine rakau, kati kaua nga iwi hei tuo-
hu ki te inaha rawa o aku kupu whakamiharo
mo tera whare mo Porourangi, engari mehe-
mea tena tetahi whare e hira ake ana i a Po-
rourangi, ka pai ra kia neke ake te pai i te pai
otiia ko taku i kite ai tenei. Kati mo tena
wahi mo te whakariteritenga i nga ritenga o
te whare kainga o te katoa, ka ki ano ahau ka
nui te pai o te mahi o nga kai o ia o ia ahua.
Kaore rawa au i kite, kaore i rongo i tetahi
tangata kotahi kia korero i tetahi kupu ma-
mae, kopuhuri, whakawiri aha ranei o tona ti-
nana i nga kai. Engari i kite ahau i te koa i
te ngahau noa o te tangata Maori, pakeha, a
penei hoki me ahau nei. I kite hoki ahau ko
nga tino kaumatua rangatira tonu e mahi ana
e whakahaere ana i nga kai rae nga ritenga o
te marae, haunga hoki nga taitama. Na ko-
tahi te tangata i kite ai ahau ko nga mahi i
mahia e ia e rite ana ma nga tangata tokowha
kaha, mohio, tupato hoki e mahi ka taea ai.
No te mea ko te haka, ko te waiata, ko te
whai-korero, ko te whakatakoto i nga take o
te hui, ko te tuhituhi i nga mahi katoa o te
hui, ko te whakahaere i nga waea tuku korero,
ko te tu tahi ki te tuari kai ma nga tangata,
mutu noa te hui.
Kotahi tonu te aitua i kite ai ahau ko teta-
hi tamaiti tane i kikia e te hoiho whati rawa
te waewae otiia i hohoro tonu nga tohunga
whakahaere o taua aitua kaore i roa kua ahua
pai taua tamaiti i mua atu o taku hokinga mai.
Kati mo ena, mo taku titiro ki te ahua o te
takoto o te whenua me te oneone. Timata
mai i Waiapu i na runga hoiho mai hoki ahau
me Ru Reweti me Rere, me te Minita mo
nga Mea Maori a tae mai ki Uawa. E tika
ana kia wehewehea aua whenua kia.1000, kia
2000 eka ki te poraka, ka whakanohonoho ki
te tangata, he tino oranga nui mo te tangata.
Ko nga wahi pai o te taha o nga awa kia 200
kia 300 eka poraka he tino oranga nui, i taku
i kite ai tino pai rawa mo te mahi pata. Ko
nga wahi e ki nei ahau kia 200 kia 300 eka, e
rite ana mo te 9/- 10/- 15/- te reti mo te eka
i te tau; mo nga 1000 ki te 2000 eka kia 4/6
te reti mo te eka i te tau, ka ora pai noa atu te
kai tango riihi, i titiro hoki ahau ki te hohonu
o te ahua o te oneone, 10 putu, 20 putu ; rite
tonu te ahua kaore he wahi titohea hei kore-
rotanga e kore e tupu te tarutaru, e kore e ora
te kai tango riihi, te hunga mahi paamu, wha-
katupu hipi, kau hoiho. Ko nga wai o nga
awa he wai ora, ehara i te wai kopiro, waikura
ranei i te raumati. Na konei ahau ka wawa-
ta noa pai rawa atu te tupato, te arohatanga o
nga rangatira o te Tai-rawhiti ki te pupuri i te
oneone tuturu o te pai. Ko te Ture Kaunihe-
ra hei arai i te hiahia ki te hokohoko, whenua,
pai rawa atu hoki te korenga rori nui o te ka-
toa e puare ki aua takiwa i nga 20 tau kua hi-
pa nei, mei puare he rori nui i nga 20 tau kua
hipa nei e tera e mawhaki etahi wahi o aua
whenua i kite nei ahau. E hoa e Kohere, kua
korero ahau ki nga tini pakeha i nga whenua
o te Tai-rawhiti i kite nei ahau. E kore e ta-
ea e ahau te tuhituhi nga painga, o te atawhai
o nga mana o nga rangatira o Wai-o-Matatini
o Tokomaru, ko nga kainga ena i okioki ai i
moe ai matau, mau e tuku atu aku mihi wha-
kaora, ki nga wahine ki nga tane, ki nga ta-
mariki o te Rawhiti, e kore e wareware ki a
koutou katoa.
Na ERUERA W. TE KAHU.
|
|
7 7 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
NGARONGA O TE PIPIWHARAUROA.
(He whakahoki i te patai a Tamarangi Kingi
i te Nama 47.)
KI TE ETITA o TE PIPIWHARAUROA.
EHOA tena koe te kai mahi o TEPIPI-
WHARAUROA. He korero kuare noa ake
tenei ara he whakautu atu mo te patai i roto i
te Nama 47 o Hanuere ka hori nei, mo te nga-
ronga o te pipiwharauroa i te hotoke. Kati
koia nei ko matau enei ka whakautu atu nei
ara ko au ehara i te tino mohio pena me koe.
Mo to ki mo te pipiwharauroa e timau ana
te tioro i te haerenga ake o te raumati ara i te
ono, i te whitu me te waru, e ai ki te Maori,
i te hotoke kua ngaro. E ki nei koe kai whea
e ngaro ana te pipiwharauroa i te takurua.
Me penei ake e au i konei. E kiia ana i roto
i te Impend Fourth Racdey hei te takurua ka
hoki ki nga wahi mahana o te ao. E ki ana i
roto i taua pukapuka he haere tonu tana ma-
hi ki wahi mahana o te ao. E ki ana ano hei
a Hanuere hei a Pepuere ka hoki haere hai a
Maehe kua kore noa iho, kati ka ki te Maori
kua hou kai te oneone, kaore ia kua pera me
te korero i runga ra kua haere kai nga wahi
mahana o te ao. Hai a Oketopa ka hoki mai
ki konei, hai nga ra o waenganui o Oketopa
tae noa atu ki a Noema kua kapi katoa a Niu
Tireni. Kati ake aku whakamarama ki a koe
ara aku whakahoki atu mo tau patai atahua.
Heoi ano,
Hauiti. Na Hura Julian Thompson.
RONGO KORERO O INGARANGI.
I TE nukunga i te ra e whakawahia ai te
Kingi hokihoki ana nga tangata ranga-
tira o ia whenua, o ia whenua, me etahi o nga
ope hoia, i hoki nga hoia e 600 o Kanata. Ko
nga hoia o Niu Tireni o Inia, me era atu
koroni, ka noho tonu i Ingarangi, kia whaka-
wahia ra "ano te Kingi ka hoki ai, i te mea
hoki e kaha ana te mama o te mate o te Kingi.
Hei te wiki whakamutunga o Akuhata hei a
Hepetema ranei whakawahia ai. Ka papatau
a ingarangi i nga Maori i haere atu nei.
I pangia a Taranaki raua ko Uru e te mate
i runga tima, e rima o raua ra ki te hohipera
ka ora.
I tetahi whakatutu nui manga hoia katoa
o nga koroni, ko te Piriniha o Weiri te kai-
whakahaere. I tae te Kuini te whanau Kingi
katoa, me era atu rangatira kia kite, a i whaka-
mihia nga hoia maori, o Whiti o Niu Tireni
Inia. I haria ratou kia kite i te whare nui
te Kingi i Winiha. I haria ano nga 'hoia o nga
koroni kia kite i te tana manuao", e 30 mae
te roa o te rarangi.
Kanui te whakamihia o nga hoia pangi
pango, tarau-kore, potae kore o Whiti. I
ratou ki te marae o te whare o te Kingi i
Kingi e takoto mate ana, ka timata ta ratou
himene he inoi mo te Kingi. I te putanga m\_\_
o nga tamaahine a te Kingi ka whakapai ratou
I tetahi hui hei kohikohi moni mo te hohipera
ka haka nga hoia Maori, nui atu tewhakami\_\_\_
o te pakaha.
I tu he hakari ma Rore Onoro ki nga he
Maori. Ka mutu te hakari ka arahina a Re\_\_
Onoro e nga Maori. Ko Rore Onoro tatou
o nga kawana tawhito o Niu Tireni nei.
huaina taua tamaiti i whanau ki konei ko \_\_
ia.
TE MATE O TE KINGI.
KAORE i rikarika te taupapaheketanga
nga mahi me nga whakaaro o te tan
ta i te panga o te Kingi e te mate. He ma\_\_
he tini nga hoia i whakamine ki Ingarangi
tae nga kingi, nga rangatira me nga upoko
era atu iwi, i tataingia nga taone katoa e
ao i raro i te maru o Kingi Eruera, i wha
paungia e te tangata te moni kia tae ki Ra
na, i hangaia he whare hei matakitakitia:
mo te tini ki a Kingi Eruera me ana ma
otira ka tata tonu te ra e hari ai te tangata
hamama ai te tini ki te whakahui i te Kin\_\_
te ra i whakawahia ai ia. katahi ka tau iho
ringa o Ihowa ka turakina te take o enei
nga katoa, tawheta noa te tangata ana wha\_\_
aro ana mahi i te tahora: ka whakaaro in
tera ano ia Tutahi atu he kaha ake i a au
Kingi no nga kingi: whakarerea iho te wa
me te hari, ka tuturi ka pupuri nga ringa
titiro whakarunga nga kanohi, ka mea,
Ihowa, kaha rawa, tohungia to matou ki
kaua ia e tangohia atu i a matou."
He mate tino taumaha te mate o te K:
mei kore te pokaina e nga takuta kua m\_\_\_
I tipu tona mate ki roto rawa o tona tin
na te takuta i tapahi ka taea, heoi inaianei
mania rawa ia, kei te mahu haere te poka
I pouri te ngakau, otira inaianei ki a
kawhetai ki Te Atua mo tana whakamana
|
|
8 8 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
i nga inoi a tona iwi. I runga i te mate o te
Kingi ka kitea he iwi inoi tonu ia te Ingarihi e
noho nei—i inoi nga taone katoa o nga whe-
nua o te kingitanga o Kingi Eruera. Kaore
te tangata i whakahe i te Atua engari i wha-
kaae ko Ia te Atua kahore ana tikanga he.
PITOPITO KORERO.
KAIPUKE I TOTOHU I TE TOHORA.
I TUPONO tetahi kaipuke ki te kahui to-
hora, tukuna nga poti. E toru nga to-
hora i tu, kotahi he ika nui, he puuru, i tona
tunga ka tahuri ki te riri ki te kaipuke. I ha-
ngai tonu te taanga o tona hiku ki waenganui
o te kaipuke, pakaru tonu atu te kaipuke, to-
tohu tonu atu, ko nga tangata i eke ki runga
i nga poti. I tu tetahi o nga poti ki tetahi
moutere o Weihi Inia, ko etahi i kitea e te
kaipuke i te moana. Ko te kai-patu i patua e
te mea mo te patu.
HE POPOKORUA EKE HOIHO.
He maha nga kupu i te Paipera mo tenei
ngarara mo te popokorua. Me titiro te tanga-
ta mangere ki te ahuwhenua o te popokorua
kia whai mahara ai ia. Hei te raumati te po-
pokorua ka whakapuranga i te kai mo te ho-
toke. E noho huihui ana te popokorua, he
rangatira o ratou, e whakapononga ana ratou
i etahi atu, he kau wai-u a ratou, otira no enei
ra ano ka kitea he hoiho ano ia o te popoko-
rua. I kitea e tetahi tangata i te tuawhenua
o Ahia he matua popokorua e haere ana ano
he ope hoia. I te whanga o te matua ko eta-
hi ano ko nga apiha, he hoiho o ratou whe nga-
rara ma, nunui ake i a ratou. Kaore e ata
tau ana nga apiha, kei mua kei muri, kei teta-
hi taha, rite tonu ki nga apiha tangata i runga
hoiho.
Ko nga utu enei o nga mema o te-Kawana-
tanga i te tau i mutu i a Maehe :— Te Kawa-
na, £7000: te Pirimia, £1600 ; Pirimia riiwhi,
Te Waari, £1300; Minita mo nga-Kura, £100-
0, e £200 pauna mo te whare mona; Minita
mo nga Mahi, £1000 e £216 13 4 mo te wha-
re ; Minita mo te Ture, £1000 e £200 mo te
whare; Minita mo nga Whenua,.£1000 e £2
00 mo te whare;-Minita mo nga Mea Maori,
£1000 e £200 mo te whare; Komihana mo
nga mahi hokohoko, £1000.
Kua mate a Tioti Mutu o Kaiapoi, nana ano
ia i pupuhi ki te pu, he pouri nona. No te
ahiahi i pupuhi ai i a ia ki roto i tana whare,
no te ata rawa katahi ano ka kitea e takoto
ana. I nui te tangi a Ngaitahu mo tona tu-
papaku. He maha nga tau i tu ai tenei ta-
ngata hei minita mo te Hahi o Ingarangi,
engari i whakamutua e ia tana mahi minita.
I te whai-korero a te Hon. Timi Kara i Tu-
ranga nei i mea ia kaore ona piringa ki te Ka-
mupene Whenua ka mate nei nga whenua o
ga Maori o tenei takiwa, ko tona ingoa ana-
ke i uru atu ko tona tinana kaore. I te mea
ka taumaha te kamupene ka tohea ia kia uru
hei whakahaere i waenganui i te pakeha i te
Maori, engari kaore ana mahi i roto i te kamu-
pene, nui ke atu tana hiahia kia puta a ia ki
"waho.
RONGOA MO TE PAIHANA.
EHOA, tena koe,-—He nui toku pouri
mo te parekura i hinga hei i te honi.
E tukuna atu ana e au he pukapuka ki a koe,
ma te tangata tonu e titiro iho, mo nga ra e
puta ai ano he aitua penei: " Te mea hei pa-
tu i te paihana he sweet oil. Ki te kainga te
paihana kaore nei i tino kaha rawa, kaore ho-
ki i tino nui rawa, ki te inumia kia 2 nga gills
(ara kia hawhe paina), ka mate te paihana.
Mehemea he tangata kaha kia 4 nga gills ( ara
kia kotahi paina). Ma tenei hinu ka kaha-
kore te paihana, ahakoa he aha te paihana."
Ki taku whakaaro ko te hinu e korerotia nei
he hinu oriwa (olive oil), he mea pai hoki kia
tu tata tetahi patara o taua hinu mo nga wa o
te ohorere o te mate.
Na EDWARD DE N. DE LOITTE.
Otakou.
TE MIHINI TUKU KORERO.
KUA whakaaturia ano e TE PIPIWHARAU-
ROA te tikanga o tenei mihini e tuku
nei i te korero kaore kau he waea. He nui
nga kaipuke penei ai ta ratou tuku korero ki
te whenua ki era atu kaipuke ranei. Kua ha-
nga e Makoni, e te tangata nana i mahi tenei
mihini, he teihana ki Ingarangi ki Amerika.
E mea ana ia kua whiti te korero ara e 2000 ma-
ero te rerenga kaore kau he waea. I whaka-
aro etahi tangata e kore pea e puta te korero i
te porotaka o te ao, tera e araia, otira ki ta
Makoni ka puta tonu. Tera pea e mate nga
kamupene waea i tenei mihini i te mea ka nga-
wari noa iho te utu o te tukunga i te korero.
Ka piki tonu atu te matauranga o te pakeha.
|
|
9 9 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
HE PANUI.
KI NGA RANGATIRA, KI NGA REO KORERO
KI NGA HAPU, ME NGA IWI MAORl O TE TA,
WHAKARUNGA O TE TAI WHAKARARO
O AOTEAROA!
HE karanga atu tenei ki a koutou kia tae
a tinana mai ki Pupuaruhe wahi o
Whakatane i te Rahoroi te 30 o nga ra o
Akuhata 1902.
1. He kawanga whare karakia kua hua-
ina nei tona ingoa ko " Anaru."
Haere mai, haere mai, haere mai,
e nga mana katoa me nga kingitanga me nga
rangatiratanga i raro i te maru o te Kingitanga
o te " Tahi" ma te tangata e haere mai ki te
whakatuwheratanga o tenei whare karakia e
matakitaki ki tona ahua katoa, e mau atu hoki
hei tauira mahi mo o koutou whare karakia.
Haere mai te iti, te rahi, mauria mai nga wahi
whakatekau o nga taonga e moumoutia na e
koutou, hei rongoa i oku taunahatanga, rutua
iho ki tooku aroaro, auahi ana, ka kino ta kou-
tou nei haere. Ki te noho atu koe, koutou
ranei, he mea pai ano. Whakiia mai, kinitia
mai nga manaakitanga maha a te Runga Rawa
i nga mahi a ou ringa; Kopakia mai ki te ota
Poutapeta, ka tuku ranei ki nga minita, ki nga
kai whakahaere ranei o koutou takiwa ma
ratou e tuku mai ki konei.
2. He whakaaro ki te Wero a te Atirikona
Wiremu e takoto nei i runga i nga Pariha o te
Pihopatanga o Waiapu kia kohia e tatou e
£2000 mana e tapiri kia £1000, hei whangai i
nga minita Maori no te mea ko te tau tenei e
takirihia atu ai e te Hahi matua i tawahi te
moni whangai minita, a ka hoki mai ano ko
nga moni i kohia e nga kaumatua Maori i mua,
hei oranga mo ratou inaianei.
Heoi kia mana i a koutou taku karanga,
ka manaakitia koutou e ahau ka tiakina paitia
a koutou mea katoa tae noa ki te ra e hoki atu
ai ki o koutou kainga.
Heoi ano na nga upoko Ariki o te " Tahi."
HOANI NUKU RATAHI
RATAPAHI TE WANO
HONA RETIMANA
WHAREHUIA RAPATA
HIHA TAKOTOHIWI
AUKAHA PENE NGAMANU
IKANUI TE WHAREPU
TE UTAUTA TOKA
WAATA TIAKI REWIRI
KOPAE TURUTURU NGAKI.
TE HUI KI PUKETIRAKI.
ITE Paraire 28 o Maehe ka tu tetahi hui
whai tikanga ki Puketiraki, takiwa o
Waikouaiti i roto i te pito whakaterato o te
rohe Kaunihera o Araiteuru.
Ka takiwa he powhiritia nei ko:— Rakiura
me ona motu ririki; Ruapuke me ona motu
ririki, Teparewha, Tikaputerewa, Oraka, Ka-
whakapuraputa, Taiari, Maranuku, Otakou,
Purakaunui, Moeraki, Waitaki, enei takiwa
katoa i roto i te rohe potae o te Kaunihera i
Araiteuru i roto i te porowini o Otakou me
Murihiku. Ka" mahi kaiwhakahaere a tenei
hui ka panuitia ano a muri atu nei. Ka mema
kua tu ko Ihaia Potiki mo Taieri me Maranu-
ku, Hoani Matiu, Tame Parata, Kuao, hei
mema mo Waikouaiti me Purakaunui, Wire-
mu Pokuku hei mema mo Moeraki me Waita-
ki. E hoi ko ka mema tenei kua whakaingoa-
tia e te hui kua motinitia hoki. E hoi.
Na to hoa pono,
na T. R. TE MAMARU.
Moeraki, Maehe 31, 1902.
HE WHAKAPAPA.
ITE whai-korero a Te Kooro Kiriahuru i
te hui ki Wai-o-Matatini ka whakataki-
na e ia i te tukunga mai o Te Arawa me Nga-
tiraukawa i roto i a Porourangi. Ehara i te
mea ko enei anake nga iwi i puta mai i roto i
a Porourangi—ETITA.
1
Porourangi
Ueroa
Tokerua
Iwipupu
Kahungunu
Rongomaipapa-Tuhourangi
Uenukukopako
Whakaue
Tutanekai
Tuhourangi-he wahine ke
Taketakehikuroa
Tutea
Umukaria
Hinemoa
2
Porourangi
Ueroa
Iwipupu
Kahungunu
Kahukuranui
Rakaihikuroa
Tupurupuru
Rangituehu
Tuaka
Mahina-a-rangi
Raukawa
|
|
10 10 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA,
TE WHAIKORERO KI TE KINGI.
KI tona Nui atawhai, ki a Eruera Tua-
whitu, i runga i te aroha o te Atua,
Kingi o te Kotahitanga o Kereiti Piritani me
Aerani, me te mana katoa o Ingarangi i tawa-
hi o nga Moana, Kai-tiaki o te Whakapono,
Kia pai koe e te Kingi:
I te ra e whakawahia ai koe, te Nui tino ata-
whai, ko matou, ko nga hapu Maori o Niu
Tireni e whai ake nei nga ingoa, ka tuku atu
i a matou mihi i ta matou whakanui ki to ma-
tou Kingi me to matou Ariki, he whakaatu atu
hoki i to matou u ki tou tinana ki tou Torona,
me to matou piri-pono ki te Kingitanga.
Ko matou ko te iti rawa i roto i tau whanau,
e totoko ana te ngakau kia tuku kupu atu ki a
koe i runga i nga wai e momotu nei i a tatou,
i runga i to matou aroha ki tou whaea ataahua,
a ia kua wehe atu nei i a tatou ara a Kuini
Wikitoria, i runga hoki i to matou hapai i te
torona, kua pikitia nei e koe i te tau o to tatou
Ariki. Kua tangihia e matou taua Kuini i hi-
nga nei, i whakaarohia e matou he whaea i
nga ra i ora ai ia. Kua riro ia ki te okiokinga
o te nui o te hunga mate, kua tapiritia ki to
ratou rarangi ingoa tona ingoa, he ingoa tino
rangatira he ingoa i wehingia. Heoi ra i te
mea ko koe tana tama, kua tu ko koe to ma-
tou Kingi me to matou Matua.
Whakarongo, e Pa! Ko ta matou kupu
tenei ko ta matou oati: Ki tou torona ka u
tonu matou. Kahore ia nei i kitea e o tama-
riki no mua noa atu no nga tau o Wikitoria, i
raro i tona mana atawhai, he rite tonu te ahua
o te tangata ? Ka tapae matou i a matou ano
ki te Kingitanga. Mei whakaaetia e koe, kua
tu ngatahi te Pakeha me te Maori ki te pakanga
ki te hoa riri o te iwi, kua tu o matou toa, aha-
koa he iwi iti matou. Otira i te mea i runga i te
whakaaro o te Kawanatanga i tutakina tenei
huarahi hei whakaaturanga i te hohonutanga
o to matou piri-pono, whakarongo mai e te Ki-
ngi e pono ana o matou ngakau ki a koe, ko
ou hoa riri hei hoa riri ano mo matou.
E kore matou e kite a tinana i a koe, ko to
matou hiahia nui tena, otira kua kite matou i
a koe i to matou kitenga i tau tama kingi i to
matou rangatira, e kore rawa nei e wareware
i a matou tona taenga mai ki waenganui i a
matou, he mea nui hoki tenei i kite matou. I
hari matou mo tau kupu i mauria mai nei e ia
ki a matou ki a au tamariki Maori, nana nei
hoki i mau atu a matou mihi ki a koe, e te Ki-
ngi.
I te mea kua karangatia te ao katoa ki te
whakanui i a koe, e te Kingi, ka oho o matou
ngakau ki te whakahou i a matou kupu kua
tae atu na ki a koe i tau tama whakahirahira,
a, ahakoa i roto i te harurutanga o nga reo
maha, e iti e ngoikore te reo o tou iwi-Maori,
otira kia mahara koe, e te Kingi, ko o matou
ngakau e puhake ana i te aroha ki a koe. Heoi
ra i te mea ka hamumu te waha. Kaati noa
i te mea ka whakatata a kupu atu matou ki
te whakaatu i ta matou inoi pono, kia roa kia
tupu tau whakahaeretanga i te Kingitanga, te
taonga nui a te iwi nui. Kia ora te Kingi!
Na:— Ngapuhi, Te Aupouri, Ngatimaru,
Ngatihineuru, Ngatiruanui, Whanau-a-Apa-
nui, Ngatipahauwera, Te Arawa, Rarawa,
Ngatimaniapoto, Ngatiwhiti, Rangitane,
Ngatiawa, Hauiti, Ngatikahungunu, Tu-
hoe, Rongowhakaata, Te Atiawa. Nga-
tiapa, Muaupoko, Te Whanau-a-Rua, Ngai-
tahu, Whanganui, Ngatiwhatua, Ngati-
tuwharetoa, Ngatiraukawa, Te Whakato-
hea, Aitanga-a-Mahaki, Ngatimamoe, Nga-
tiporou, Ngatitipa, Ngatimanawa, Ngara-
uru. Ngatitoa, Ngaitai, Waitaha.
[ Kaore to Waikato ingoa, no te mea i we-
he ke ta Mahuta whai-korero ki a Kingi Eru-
era.—ETITA.]
TE PUREI MONI.
HE nui nga Maori kaore i te mohio ehara
i te tikanga Karaitiana te purei moni,
otira ma te otinga pea o nga ture mo tera ti-
kanga i nga Kaunihera Marae e whakaako te
tangata he he te purei moni, te purei kaari
mo te moni te petipeti te totaraiha ranei. Kua
oti he ture i te Kawanatanga hei whiu mo nga
mahi petipeti kei te tohea hoki i te Paremete
kia whakamutua te totaraiha i nga reihi hoiho.
Tetahi mahi purei moni ko te mahi tikiti a Te
tahara (Tattersall's) e tuku nei i te moni ki
Ahitereiria. He nui te Maori—Maori wha-
kapono—kore whakapono ranei—e tautoko ana
tenei tikanga. Inaianei kua katia e te Kai-
wanatanga o Ahitereiria nga reta katea e ha-
ere ana ki taua tangata, ara he peehi i taua
mahi purei moni, he kino hoki. I te tau 1901
o nga tuipi e 33 e £545,125 nga moni i tae ki
taua tangata, e £490,613 i riro i nga tikiti i
whiwhi, e £54,512 i toe iho mana. I roto i
nga tau e 20 i timata ai tana mahi tuipi ka
£10,000,000 nga moni katoa i tae atu ki a ia
mo nga mahi tuipi.
|
|
11 11 |
▲back to top |
HE KUPU WHAKAMARAMA.
KURA-PAE A MAHINA.
He Whakahoki ki a Te Manihera Waititi.
Ki TE KAITUHI o TE PIPIWHARAUROA.
TENA ra koe ! Tukua atu koa nga kupu
na ki a Manihera Waititi. He kura
ano o ana he kura ano pea o a Tamatekapua
i whiua nei e nga tangata o runga i a te Ara-
wa. Ko te unga ano tena o te Arawa o Tainui
ahu mai nei whakateraki. No kona ka he wa
te kanohi ki te puhana o te rata o te hutukawa.
Tena rukenga ki te wai he whakahoki ki ta-
wahi ra ano. I penei te rukenga a te kai-tiaki
o aua kura.
"He kura, he kura te winiwini he kura te
wanawana ki tua o Rehia ki tua o Repa ki
tana whainga makau e kekete."
Kaati ena kupu o te karakia kai roa.
Ka miri haere nei a taenoa ki Moehau ka
hoki mai nei a Mahina ka kitea nei. ka waiho
nei hai pepeha " Ko te kura pae a Mahina."
Na Tamatekapua ake i tiki aua kura ki a
Uenuku he mea tahae mai. I tona haerenga
ka hoa i tona tapuwae kai mau i te kai whai.
Koia nei " Tapuae kuku tapuae moho e weka
hikoi te manu ki te kapua koia." Kaati ano
i konei. Kihai i mutu te manukanuka o te
ngakau ki te maumautanga o taua taonga
ingoa nui ko nga take hoki tena i pakanga ai
a heke noa mai.
Ki tenei motu ara ki enei motu o te moana,
otira ma enei kupu tawhito e tautoko ake ta
Takaanui e korero atu na ia ki a koe, me
tipoka ake kai roa. " Hapai ake ra e hine i to
tapuae ki runga ki o peke ko te tapuae o Tama
i tikina ai te Kura a Uenuku tanoni te hope
o Tangaroa-ki uta. Tanoni te hope i Tanga-
roa ki tae oi. Awhio rangi tapuaekuku tapuae
moho e weka hikoi te manu ki te kapua koia
kihai pea koe e hine i rongo i nga poroporoaki
a to tupuna a Hou e maka e nau mai haere e
tae ki uta ki tai ka tupu ka rite kai mau koe
ki o popo-anea ko tuhepo ko tuheao nga kura
a Tamatekapua i whiti mai i rawahi nau atu
noa ra nga Puke tu mai."
I pitopitongia ai aua kupu he mea kai whaka-
taki, i nga korero noa koia whaia i nga kupu
e rite ana hai tautoko hoki i ta Takaanui.
Ko te korero tenei a nga kaumatua.
Ko Mokonuiarangi, ko te Rauopiopio kai te
moa ena huruhuru e mau ana.
Mehemea ko te waiata nei o te mohiotanga
ara: " Kaore, e tama, te Rauopiopio. te Kura
Tauninihi, Mokonuiarangi," no naianei tena
oriori, kua ngaro noa atu hoki ena taonga
ingoa nui, no kona ka whakaurua te kura ki
roto tahi o aua kupu. E te Manihera Waititi,
e kore ahau e whakaae atu ki tau e ki nei koe .
no tawahi mai tou waka inahoki i tahuri ki
roto ki nga koko o to whare, ana nau ano i
whakaatu te pakaru o to waka, te korenga
rauawa. Tirohia koa nga mau maero, po, ra,
e anei i hoea mai ai te moana-nui-a-Kiwa.
Kaore rawa ahau e ki atu ka pai koe ka
whai mahi tatau, engari he wawahi nau ki a
koe ano aua taonga.
" Me kore rawa te tangata e uru ki a Tama-
tekapua ka titiro aku mata.
Ka whakarongo atu e Tama!"
Kia mau mai.
WI PAURU TE WHAREAITU.
KO IHU HEI HOA.
(RANGI • What a Friend we have in Jesus.)
1 Nui ano ko Ihu hei hoa
Mau nga hara o te ao
'No te pai hei hari atu
I nga hara ki t' Atua.
Pehi kino mai he pouri
Nui te raru te mamae
Na te kore e hari atu
I nga hara ki t' Atua.
2 Tini mai nga whakawai
Whakararu a te ao
Nei te kupu o te ora
Inoi atu ki t' Atua.
Mahue kino koe i nga hoa
Hore kau he huringa
Nei a Ihu huri atu
Hoi ano te hoa pumau.
3 Te Karaiti, te Ariki
Matou arohaina mai
Mau ano e arai atu
Nga rauhanga o te ao.
Pouri kau te ngakau maori
Tangi mo nga hara nui
"Nau e Ihu te karanga
Inoi atu ki t' Atua.
KOHIKOHI MO TE WHARE KARAKIA O TE RAU.
£25 Arch. Williams. £10 J. N. Williams, Hemi Matenga, Mr.
W Nelson. £5 5s. Mr. J. H. Coleman. £5 Rev. E. Allanson.
Miss L. Williams, Mrs Lowry, Rev. T. A. Bowden. Mr. W. T
Wililams, Mr. W. Busby, Rev. F, W Chatterton. £4 Mrs. Bow-
den. £3 35. Right Rev. Bishop of Wellington. £3 The Misses
Williams. £2 2S. Rev. A. F. Gardiner. Rev. F. W. Chatterton,
Mr E Bibby, Mr. T. W. Williams, Hon. H. Williams, Dr. Will-
iams. £2 Miss Keith, £1 1s. Dr. Kinder, Rev. W. Welsh, Mr.
Warren, Mr. J. Thornton, Mr. W. Puttie, Mr.J. Blyth, Very Rev.
Dean Hovell, Mr. C. P. Davies, Mrs. Pharazyn, £1 Mrs. Ellis,
Rev J. D. Dove, Arch.-Govett, Rev. H. Purchas, Major-General
Schaw, Miss Elsie Williams, Mr. F. D. Greenwood, Mrs. & Miss
Blakiston, Mrs. Mackie, Rev. A. P. Clarke, Mrs. Brooke Taylor,
Mr. E. Y. Cox, Rev. E. W. J. McConnell, Rev. F. H. Spencer,
Misses Bulstrode, Rev. J. R. Tassell, Capt. Sir W. R. Russell,
10/6 Rev. J. de B. Galwey, Mr. H. A. Hamilton. 10/: Rev. J. F.
Snee Rev. B. G. Fox, Mr. S. B. Ludbrook, Miss Humphries,
5/- Rev. H. W. Howell, Rev. W. G. Baker.
E £50 kua takota noa atu, hui katoa inaianei £200. Kia £300 te
moni e oti ai te whare. 'Kotahi ano ta Maori kua hoki, ko Hemi
Matenga, no Te Waipounamu.
|
|
12 12 |
▲back to top |
TE PIPIWHARAUROA.
HE HOIHO AROHA.
E kiia ana e te pakeha he tino tika tenei ko-
rero. I noho etahi hoiho i roto i te taiapa hi-
pi ; i tetahi ra ka haere mai tetahi o aua hoiho
ki te tangata me te mea nei he hiahia tona.
No te haerenga atu o te tangata ka huri taua
hoiho ka whai hoki taua tangata ra i muri,
arahina ana ia ki tetahi hipi e tawhiwhi ana, i
reira te hoa o te hoiho nei e tiaki ana. No te
tukunga a te tangata i te hipi ka haere nga
hoiho ka whanawhana haere ka rekareka.
HE TURE TUTURU.
1. Kotahi putanga o TE PIPIWHARAUROA te marama.
2. Ko te oranga mo te pepa e rima hereni (5/-) i te
tau, me nooti o te Poutepeta me pane ranei.
3. Ki te pau nga hereni a tetahi tangata i tuku
mai ai ka takaia tana Pepa ki te awhi whero; e rua
nga putanga pena ka whakamutua tie rere atu a te
Pepa.
4. E pai ana kia tukua mai nga korero o ia wahi o
a wahi o te Motu, engari kei te Etita te tikanga mo te
ta i aua korero; kia marama te tuhituhi.
5. Me penei te tuhi i waho o nga reta katoa:—
Ki TE PIPIWHARAUROA,
Te Rau, Gisborne.
HE PANUI
Ki te tangata e hiahia ana ki te Rawiri,
ki te Himene : he nui noa atu nga pukapuka
kei a au inaianei: ko te utu:—
He mea nui, kiri noa ... 2/6
He mea nui, kiri whero ... 31-
He mea nui, kiri pai ... 4/—
He mea nui kiri pai rawa ... 5/6
He mea paku, kiri whero ... 1/6
He mea paku, kiri pai ... 2/6
He mea paku, kiri noa ... 1/-
.He mea paku, kiri pai rawa 3/6
He Himene ... ... -/6
Ki te tono Himene nga Minita ki a
J. Upton, A karana, ka iti iho te utu.
Maku e utu te Pane Kuini hei tuku atu i
nga pukapuka ki a koe.
Na H. W. WILLIAMS,
TE RAU, GISBORNE.
Ki te hiahia te tangata ki te Paipera, ki te
Kawenata, me tono ki te BIBLE DEPOSITORY
SUNDAY SCHOOL UNION, Auckland.
Paipera, 2/6, 3/6, 4/6, me te pane kingi //-
Kawenata me nga upoko whakamarama 2/6 '3/-
4/6, me te pane kingi 3d.
Kawenata paku, me nga waiata 2/-, 2/6, 3/-, 3/6,
4/-, me te pane kingi 3d.
NGA HUA KAREAO MA TA TATOU MANU.
10/- Henare Pereto. 5/- Neri Kihi, Huta Paaka, Hemi Waiaua.
W. T. Prentice, Hare Matenga, Atareria Matenga, Hone Paraone,
Tetaha Pene, Puke, Otene Pitau, Wetini Rikirangi, Mr. Dow-
ney, Miss Bicknell, Kapata Ngatai, Harehare, Piripi Rairi, Hemi
Kauta, Rev. F. H. Spencer. 2/6 Eru Wahangu, 1/- Mere Hoone,