|
loading...|
|
Te Toa Takitini 1921-1932: Number 109. 01 October 1930 |
|
|
1 2153 |
▲back to top |
TE TOA
TAKITINI
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Nama 109 HASTINGS Oketopa 1, 1930
HE WHARE-KARAKIA HOU KI PUTIKI
HE RA NUI KI WHANGANUI
Na W. G. Wiremu I
No te 16 o Tihema 1839 ka tae a te Wiremu Karuwha ki
Putiki, i tona haerenga ma te waewae mai i Otaki ki Tauranga.
1 kite ia kua timata nga Maori ki te huihui i nga ratapu ki te
karakia ki te Atua, ahakoa kaore ano he kaikauwhau Pakeha
kia tae noa ki a ratou. Na tetahi Maori whakapono o Taupo
na Wiremu Te Tauri i whakaako ratou ki nga tikanga e te
karakia Karaitiana.
I te tau 1841 ka whakanohia a Rev. Hoani Meihana K i
Putiki, hei minita mo Whanganui. Naana te whare-karakia
tuatahi i hanga ki Putiki, he whare pereki: no te 19 o Hune
1812 ka kawaia. No te 5 o Hanuere 1843 ka aitua te minita
nei ki te awa i Turakina, a no taua tau ano i pakaru ai tona
whare-karakia i te ru.
No te 30 o Aperira 1843 ka whakanohia ko Rev. Richard
Taylor ki Putiki. E 33 tau ia e minita ana mo nga Maori me
nga Pakeha o Whanganui. Naana te whare-karakia tuarua i
hanga ki Putiki, he whare paraki, he whare nui: no te tau
1844 ka kawaia. E 40 tau tenei e tu ana ka kitea e tata ana
te horo. No te tau 1888 ka hanga ko te whare e tu nei i naia-
nei. No mua i te taenga o Rev. A. O. Wiremu hei minita mo
Whanganui i oti ai tenei. Na kua timata ano te pirau te nga-
horo o tenei whare.
I te Mei ka huri nei ka hui ngaimaua ki toku kainga,
Pakeha tonu Maori ki te rapu i tetahi huarahi hei whakataki
|
|
2 2154 |
▲back to top |
Registered at the G. P. O, as a Newspaper.
Te Toa Takitini
Te Utu mo te Pepa 10/- i te tau,
Me penei nga reta "Te Toa Takitini, " Box 300, Hastings.
2154 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
moni hei whakaara i tetahi whare-karakia hou mo matou
Kitea ake me whakatu mahi hokohoko matou ara pihaa i ba-
zaar).. Apiti mai hoki ko te whakahau a te Pihopa o Aotea-
roa kia hanga he whare-karakia hou—hei te mea pereki—kia
atahua, a kia waiho hei whare karakia rangatira mo te takiwa
katoa o Whanganui; katahi ka whakamate rawa te whakaaro
o te tokomaha.
Mai i a Mei kia Hepetema ka pae nga taonga i whakaaroa
mo ta matou mahi hokohoko. 1 te 17 o nga ra ka tae mai
hoki te Kawana Tianara raua ko tona hoa wahine. I riro
ma te Kawana Tianara e whakatuwhera ta matou mahi hoko-
hoko i roto i te hooro nui tonu o Whanganui. Whaongia ai
te hooro kipuhake i te tangata: i ngahue mai hoki nga tu
ahua o te manaaki—taonga Pakeha—taonga Maori. He hunga
miharo te kaha o nga hoa Pakeha ki te awhina i a matou.
Katahi ano te ra penei ki Whanganui nei—te pai o te mahi
tahi o te Pakeha raua ko te Maori mo tetahi kaupapa e pa
ana ki te taha Maori anake. Ko te take pea i penei ai te kaha
o nga Pakeha; e mahara ana ratou ko te whare-karakia tua-
tahi i tu ki Putiki-Wharanui te whare-karakia matua o te
takiwa katoa.
E rua nga ra e rua nga po i whakahaeretia ai ta matou
mahi. Hei nga po ka whakauru nga ngahau Maori, nga waiata
nga haka, nga poi a nga taitamariki o te Ropu 2YA, a he
hanga rawe.
I te whai-korero a te Kawana mea ra: I haere tika tonu
mai raua i Poneke ki konei mo tenei take. Ahakoa te nui o
nga raruraru whai tonu mai raua kia tae mai ki te awhina i
tenei mahi. E toru ana take hei korero ake: —
(1) E tino hiahia ana te Kingi kia kaha raua ko tona hoa-
wahine ki te tautoko i nga mahi katoa e noho pai ai te Iwi
Maori. (2) E pera ana ano to raua hiahia ki te awhina i nga
mahi e tupu haere ai te Rangatiratanga o te Atua i roto i nga
Maori. (3) He maharatanga no raua ki te pai o te mihi a
nga Maori o Whanganui kia raua i to raua taenga tuatahi
mai ki tenei taone. Katahi ka whakahau te Kawana ki nga
tangata kia kaua ratou e mahi mo te hanga whare-karakia
|
|
3 2155 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_ \_\_\_\_\_\_\_2155
anake, engari kia whakahoungia nga hohonutanga o te whaka-
pono i roto o te ngakau o tena o tena.
Ka polo nga ra e rua. pae ake nga hua o ta matou mahi i
toe mai e £225. Kua whakaae nga Kai-tiaki o te Tahua a nga
Wiremu ki te tapiri mai he pauna mo te pauna. No reira e
tata ana te eke ki te £800 te moni kua takoto mo te whare hou.
Ko te whakaaro a Whanganui kia eke nga moni ki te £1000
ka timata te whaihanga i te whare hou. Otira ki te mataki-
taki iho ma te tata atu ra ano ki te £2000 e oti pai ai to matou
whare, i runga ra i nga mahi whakairo, me nga mahi harapaki.
Na reira e Whanganui kia kaha kia manawanui ki te whaka-
tutuki i tenei mahi nui i te whakahoutanga o te oha a o kou-
tou matua a o koutou tipuna. Kia nui nga ora ki te Kawana
Tianara raua ko tona hoa-wahine me te Pihopa hoki o Aotea-
roa mo te taenga mai ki te whakapiki i a matou.
KEI TE TOTOHU HAERE TE WAKA O TE IWI
MAORI.
Na C. B. (Te Aute College)
Ahakoa kaore ano kia huri te kotahi rau tau mai i te
timatanga o to tatou noho i raro i te marumaru o te iwi pa-
keha tae noa mai ki naianei, a tatou mahi, o tatou whakaaro
i te taha pakeha metemea nei kua huri ke i te rau tau te ta-
whito. Te Maori o naianei e hara i te Maori o nga ra kua
pahemo ake nei—nga mahi, nga whakaaro, me te ahua tonu.
tino kaka te rereke. Kei te mamau te ahuatanga pakeha me
te ahuatanga Maori a kei te hinga to tatou na ake ahuatanga.
Me whakaaro tatau he inaha nga mano tau e tu mai nei i mua
i o tatou aroaro a mehemea penei te nui o to tatou rereketanga
i o tatou tupuna i roto i tenei rau tau katahi ka pehea ra te
ahua o te iwi Maori i roto i nga rau tau inaha e tu mai nei?
Tera pea a enei ra tonu e tu mai nei. e pota nei tatou e wha-
kaae ki te ki he Maori ia. Te take i penei ai taku ki. na te
mea i te ra tonu nei he maha tatou o te iwi Maori ano a ia.
a ahakoa mangu te kiri kua whakaaro pohehe, he pakeha ia.
Ahakoa he Maori a waho ko roto kua riro ke i te iwi noatu
—nga mahi me nga whakaaro kua riro i te tangata ke. Kei
te kaha te wareware haere ia tatou nga taonga a o tatou ti-
puna na te kaha o te kukume a te taha pakeha. Ina ra he
nui tonu o tatou o te iwi Maori kaore e mohio ki tetahi kupu
Maori kotahi.
Tera ano etahi o tatou kua kore e hiahia ki te haka kei
paruparu te kara, kei kino ranei to ratou atahuatanga mehe-
mea ka whetero te arero. He whakaaro ranei tenei no te
tino Maori?
He maha ano hoki nga mea o tatou kei te whakama ki
te haka ki te hongi ranei. I whakama ano ranei o tatou ti-
|
|
4 2156 |
▲back to top |
2156 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
puna? Etahi ano kei te whakaaro he tangata nui rawa ia
mo te haka tahi, me nga tangata noaiho. Ehara ranei tenei
i te whakaaro kararehe? Enei mea katoa he mea na te pa
keha a kei te kaha te kukume haere i te iwi Maori.
Kei te mohio tonu tatau ki te tika o nga kupu kua tuhia
ake nei engari kei te whakatika haere ranei tatau i nga he
nei? He tika ko a tatau tamariki nga mea kei te kaha te
riro haere i te ahuatanga pakeha engari he maha tonu nga I
mea o tatou o nga pakeke kei te pera. I te mea ra ko a tatou
tamariki nga mea hei kawe i te iwi Maori i muri ia tatou he
pai me whakaako e tatau ratou ki nga mea a o tatou tipuna
kei toe mai kia ratou ko te kiri Maori anake engari ka kore
he whakaaro Maori.
Tera pea etahi o tatou kei te whakaaro—hei aha ai te
iwi Maori. He pai noaiho mehemea ka pakeha ahau i te mea
ka tangata tonu ahau—E te hoa mehemea penei o whakaaro
he tangata ranei koe? He pai tonu te ako i nga mea a te
pakeha ki a tatou tamariki engari kaua ano hoki e warewarea
ki nga mea Maori. Ko wai o a tatou tamariki kei te mohio
ki nga pao ki nga patere a o tatou tipuna?
Ki taku whakaaro kaore i maha.
E hara ia ratou te he, e te iwi; no te mea he kaha no te
mangere o tatou o nga pakeke ki te whakaako ia ratou i kore
ai ratou e mohio. He kore mohio tonu ranei no tatou!
Ko enei whakaaro kore kei te patu haere i te iwi Maori
a e hara i enei anake nga whakaaro kore o tatou. He mea
pai ranei mo te iwi Maori mehe mea ka moe ana tamahine
i te Hainamana i te Mangumangu? He mea teka rawa tenei.
No wai te he no nga matua he kore whakaako i a ratou tama-
riki ki nga mea tika ki nga mea he.
E te iwi e oho! I a koe e moe na kei te totohu haere to
waka-te waka i hoea nei e o tatou tipuna kaua e waiho e
tatou kia totohu Whakamahia nga hoe a whakaakoria hoki
a tatou tamariki ki te whakamahi i aua hoe.
NGATI-POROU
Wahi V.
Na R. T. K.
I au e iti ana, ki te puta mai he Pakeha ki te Araroa
ka haere te rongo he Pakeha kua tae mai. ka haere nga koeke
kia kite, ko matou ko nga tamariki ki te whakatatare. He
tangata ngaro hoki te Pakeha i era ra. Ko tetahi take ora
Ienei o Ngati-Porou, he korenga i hohoro tonu te hanumi ki
te Pakeha, te uru ki nga tikanga kikino a te Pakeha. E ma-
rama ana ko nga hapu e tata ana ki nga taone e uru ana ki
nga whakawainga huhua o te ao—ki te mangere, ki te unu
|
|
5 2157 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2157
wai-piro, ki te purei kaari, ki te piriote, ki te reiri hoiho, ki
te rere moto-ka. He tika he nui ngahau e puta ana ki te tanga-
ta i enei mahi engari ehara enei mea i te hoa no te ahuwhenua
He tokamaha nga Maori kua mate i runga i te whai ki te
purei hoiho, i te whai ki te moto-ka. Ko te purei kaari ko
te piriote he mea whakaako i te tangata ki te mangere. Ko
te taone tata ki a Ngati-Porou ko Kihipane; i nga ra ka huri
ma te take nui ra ano ka haere ai to Ngati-Porou tangata ki
reira.
I te rironga mai o te mana pooti waipiro i te Maori i tu-
rakina e Ngati-Porou te puta o te waipiro ki te Maori i te rohe
katoa o Horouta engari i tuwhera tonu nga whare hoko wai-
piro. Ahakoa kua turakina e Ngati-Porou taana pooti tua-
tahi otira i tu rawa te ringa o te iwi ki te patu i tenei wai e
whakapohehe nei i te tangata.
I ene ra i te mea kua pai nga huarahi, kua wharikitia
ki te kohatu, kua oti hoki he arawhata mo nga awa, kua tino
ngawari rawa te haere o Ngati-Porou ki nga taone. Kua wha-
kaaetia te totaraiha ki Ruatoria ki Uawa a kei te whai etahi
o Ngati-Porou i nga tikanga a era atu iwi e porangirangi nei
ki te reihi hoiho. Ki te kupu a te Pakeha kua puta a Ngati
Porou ki waho i tona anga, kei te tirotiro ki te ao hou. ki
te ao huirangi, ki te ao porewharewha.
Ko te tino take i kaha ai a Ngati-Porou ki te ahu whenua
ko te tino take ano i mahi ai te tangata—Pakeha. Hainamana.
Mangumangu, aha ranei ara he mahi oranga pera ano me
ratou i whakatipu hipi, i whakatipu witi, i mua atu o te wha-
whai Hauhau i te tau 1865: i heke ra ki roto o Turanga ki te
kokoti karaihe haunga ia te momona o to ratou whenua, te
mau ranei o te whenua, te whiwhi ranei ki te kai-tohutohu.
I te ngararonga o nga kaipuke o Ngati-Porou no te Pakeha
nga kaipuke tari kai a te Maori ki Akarana ara i te kau. i te
poaka, i te kanga i te keka. No te haerenga o Hone Hiki
Kohere raua ko Reihana Maori ki Akarana ka tutaki raua
ki tetahi Pakeha kapene kaipuke ko Hone Kina te ingoa.
Na taua Pakeha raua i whakahoki mai ki te Tai-ra-whiti i
runga i tona kaipuke. Ko te timatanga tenei o te whakatipu ka-
anga a Ngati-Porou. Ko nga waahi i tino kaha te whakatipu i te
kaanga, ko Whare-kahika ko te Aroroa ko Horoera ko waho
o Waiapu. Na Hone Kina i hoko atu te kaanga ki Akarana.
a naana ano i mau mai he kai he kakahu ara nga mea i Ma-
hiatia. I te kaha o te mahi i te kaanga ka whakanuia e Hone
Kina ona kaipuke: ka huaina etahi ko Awanui ko Waiapu.
He mahi taumaha te whakatipu kaanga i era wa. I era ra hoki
kaore ano a Ngati-Porou kia whiwhi noa ki nga momo hoiho
mahi, ki te parau maitai, ki te rakaraka, ki te karawhiua.
ki te kaata. He okiha te tino kararehe mahi i era ra. hei
parau rakau. Ka maroke, ka pakari, te kaanga, ka whatiia.
ka pahoretia. ka puuputia. ka taria ki te whata, ka whiua
|
|
6 2158 |
▲back to top |
2158 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
ake ki te tangata i runga i te whata. Ko nga whata he mea
whakatu engari ko nga whata ngawari he rakau i kairangi-
tia. Ka whata ana te kaanga ki runga kinga whiro o Wha-
ngamaihi he hanga atahua ki te matakitaki. Ka nui ana te
whata kaanga a te tangata ka hari tona ngakau, ka whakahi
penei ano me te tangata e hari nei i enei ra ina nui taana
pukapuka tiaki. Ko nga mihini miri kaanga ma te tangata
ano e huri: hei te tuunga o te kaanga ki roto o nga peeke
ma te tangata tonu e hikihiki, e uta ki te poti Ko nga poti
no nga Maori ano ehara i te kaipuke penei me te tikanga o
enei ra, a ehara hoki i te poti i rite mo era mahi. Ko Ngati-
Porou ki Waiapu uta tonu ai i te peeke kaanga ki mua o te
tera, ki runga o te kakii o te hoiho, ka mau ki te Awanui mo
te rima maero nuku atu ranei.
Ka marama te uaua, te taumaha, o te mahi kaanga i era
ra engari Hoki i whiwhi tonu te tangata i te kai i te kakahu.
I nga ra o te whakatipu kaanga i whiwhi tonu te tangata i te
kai i te kakahu. Inga ra o te whakatipu kaanga i whiwhi te
nuinga o te tangata o te Araroa i te whare papa. a. kei te tu
tonu etahi o aua whare i enei ra. I te mea ka nui haere te
noho a te Pakeha ki nga rohe o Ngati-Porou, ka whiwhi hoki
te Maori ki te hipi, ka nui te mahi, ka mahue i a Ngati-Porou
te mahi taumaha nei te whakatipu kaanga, ka mau ko te
Whanau-a-Apanui ki ta raua mahi, ka huri atu na a Ngati-
Porou ka tapaia te Whanau-a-Apanui "ko nga kai kaanga. "
TAUWIRA A TE PAKEHA
Kua kiia ake ra e au na te riihitanga a te Wiremu Hemi
i Waipiro i whiwhi mahi ai a Ngati-Porou, i mutu ai te heke
ki roto o Turanga ki te kokoti karaihe. I era ra kaore i nui
te utu o te huruhuru, o te tinana hoki, o te hipi. He maha nga
tau i muri mai ka noho a te Wiremu Hirini ki Tuparoa, a
te Wiremu Keni ki Matahua me nga whanaunga me nga hoa
o Ngati-Wiremu ki etahi waahi—ka horapa te whakanoho
a te Pakeha ki te Tai-ra-whiti. He iwi whai moni Nga-Wire-
mu. he iwi tohunga ki te whakatipu o tenei taonga o te hipi.
a i hiahia hoki ratou me Maori he kaimahi ma ratou. He
korero na nga Pakeha kuare na te Pakeha anake te whaka-
painga i nga whenua, a kaore a te Maori. Ko te tikanga o
tenei korero na te Pakeha i kite te moni hei utu i te Maori
ara i nga werawera o te Maori. Kua tata te pau nga ngahere
o te Tai-ra-whiti. i te turakanga a te pakihiwi, kia tipu he taru-
taru hei kai ma te hipi ma te kau. Na te Maori i tua te nga-
here ehara i te Pakeha. He Maori ki te whakaiho i te hipi.
ki te hanga taiapa, ki te rui i te karaihe, ki te kari i nga manga
ki te whiu i nga tera-peeke me era atu mahi huhua o te
whakatipu hipi. He tokomaha nga Pakeha kua rangatira i
runga i te hekenga o te werawera o te Maori. Me i kore ana
te Maori hei kai-mahi e kore rawa e taea e te Pakeha te wha-
kapai o ratou whenua. He taane, he wahine Maori ki te tapahi
|
|
7 2159 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_\_\_\_\_\_2159
i te manuka-huru i te tauhinu, mo te ono herengi i te ra, ma
ratou ano te kai. Ko te ki na te Pakeha anake nga mahi ki
te Tai-ra-whiti he korero pohehe he korero kuware.
Na te nohoanga o Nga Wiremu—o nga uri a Te Wiremu
Karuwha raua ko te taina ko te Wiremu Parata ki roto o
Ngati-Porou, i whiwhi ai a Ngati-Porou ki te mahi, a i whiwhi
ai hoki ki te awhina moni.
TE MATIA O TE TANGATA.
Amuri ake nei au aata whakataki ai i nga mahi whaka-
tipu hipi a Ngati-Porou i rongo nui ai tenei iwi engari he
kupu ruarua nei aku mo tenei mea mo te ahuwhenua. Ko
te ahuwhenua te kaha me te ora o te Motu O nga rau pauna
moni (Ł100) katoa e puta ana ki te Motu nui ake i te iwa
tekau pauna (Ł90 no te whenua. Ki te kore nga hua o te
whenua ara te hipi te kau. te hua-rakau. me era atu mea kua
pekerapu te Motu. He tino tika te korero a te Maori ko Papa-
tuanuku te matua o te tangata.
(Taria te roanga)
AOTEAROA
(Kapua Rangataua Keepa)
Katahi ano ahau ka watea ki te whakautu atu i nga korero
aku hoa. No te pepa o Hune ka hori, ka puta etahi korero
na Tuhitaare e mea ana ia i u mai a Kurahaupo ki tenei motu.
Kaati kei te he taua korero. I pakaru atu tena waka ki te
moana. E ki ana ano hoki koe. kaore i tika kia riro ma tetahi
atu tangata ke e tapa he ingoa mo te taonga o tetahi atu. na
reira ahau ka patai atu "He aha i riro ai ma Matene Te Whi-
whi e tapa he kingi kia tu ki Waikato, a, na nga iwi katoa o
te motu i whakaae, ka tu nei te Kingitanga o Waikato, ara a
Potatau. Mo to whakapapa kei te he. Ko wai a Noa ko wai
a Rata, na te paipera i hua ena ingoa. Ko Noa na nga tupuna
ko Rata ko Kupe, ka toru ai ona ingoa. Ehara a Henui i a
Rata, ehara ano hoki a Tawhaki i a Rata a Tuwhakarae ka
pae noaiho ai enei korero ki wahike. E he ana hoki te whaka-
paipera i enei korero, kei waiho hei whakahe mo nga korero
tika a muri ake nei ma nga uri. Ehara ano hoki i a Murira-
ngawhenua a Maui. Ehara a Hinauri i te tuahine na Maui.
Kei te he enei korero.
Mo nga whakapapa a Maihi Te Huhu, kei te rite ki ta
Heemi. Ehara i a Kupe a Hinauri. Wi Kaipo, kaore a More-
tekorotunga kaore au i te mohio ki te ungututanga atu o to
whakapapa kia Turi ranei, kei muri atu ranei a kati mau ano
e mohio atu tau. Mo to kupu mo ta Hiha, ae e mohio ana a
Hiha he korero tika tonu ta ana kaore he kai whakahe, te
mohio ana ia he puhaehae katoa nga mahi a Iharaira no reira
|
|
8 2160 |
▲back to top |
2160 TE TOA TAKITINI\_\_ Oketopa 1, 1930
tena kupu engari e Wi ko tau i tuhituhi ai kua kore e tika
kua whakahetia hoki, kua noho koha. Kia noho kohakore
te korero ka pai. Kaua koe e whakahe ki Wharekura, notemea
ko nga korero hoki o enei Whare Wananga no era Wharekura
otira ko etahi o nga tupuna i hari tika mai i nga korero, ko
etahi ano ia i hari he mai. Ko etahi i wareware, no enei ra
katahi ka kohikohi korero ma ratou, no reira nei ka tino tau-
patupatu nga korero, ara kua kaiponu nga mea mohio, he
taonga huna hoki i roto i o ratou nei ra.
Mo nga korero e mea mai nei mehemea ki te aroaro o
te Kooti whakahaere ai to keehi ka tika koe. E hoa ehara •
nga korero Kooti i te korero marama e whai ai koe ma reira
rawa e ata whakawa a tatou korero tika. Ko nga korero e
tae ki reira ko a te mea e whai moni ana hei utu i nga roia.
Ki te kore koe e tae ki reira i te kore moni hei utu i to roia,
kua kore e rangona o korero tika, na kua whakarangona ko
nga korero parau a te tangata whai moni i kaha ki te kawe i
ana korero parau ki reira whakatakoto ai. Koira te mate o
tena ahua.
E mea mai nei koe koira nga korero me nga pepeha a o
kaumatua, kei te pai, koianei hoki nga korero a oku kaumatua.
Otira kia mohio mai ano hoki koe. ko a ratou nei tu korero
he korero tapu, he korero tupato hoki kei kitea mai nga ngako
kei roto, ka mauria hei korero pepeha ma tetahi atu. Me
tupato te whakatakoto, te whakahe ranei i te kupu mo tetahi
atu.
Mo Te Tiriti o Waitangi e patai atu ana ahau Nau ranei
na o tupuna ranei te Tiriti?" Kaore ia koe i te mohio he tapae
mana to Tiriti e korero nei i te tangata me te whenua? Na to
ahakoa nga mate e aue nei taua te Iwi Maori? Ehara ianei
i te mana whakawareware i a taua e Te Kuini? Hoki atu o
taua mahara ki te wa i a Te Herewini, ina tona kupu 'E tu-
raki ana te mana o Te Kuini i te mana o Potatau. Otira e
kore e tika kia mauria mai era korero ki runga i enei e tau-
kumekume nei tatou. Ata titiro iho tatou ki enei korero "Ka
Ao! Ka Ao!" Ka kite iho ra koe kaore e penei ana "Ka Ao!
Ka Ao! Ka Awatea-roa!"
Titiro iho! Kei te hangai ranei ki tau e whakatahu nei?
Kia marama ano te whakatakoto i te take mai o a tatou
korero.
E whakaatu ana ahau ki te take i tohia mai ai tenei ko-
rero e penei ana: — "He whakatauki mo Taane, he ngakau
aotea, mo te pai o te 'ngakau* o te manu na Toto i whakarite
ki te 'ngakau" pai o te tangata, he whakaritenga hoki naku
te hekenga o te ngakau pai i runga i nga whakatupuranga, he
pena hoki me tau kupu whakaritenga. Engari taaku kupu
whakarite e haere tonu ana i runga i te aroha. Kaua koe
e hari ki muri hei whakahenga mau i te ngakau-aotea nei.
Me pehea koia e oti ai?
|
|
9 2161 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI
Me pa ranei te patu? E kore pea. Ahakoa whakapono
noa a muri, e mura tonu ana te riri e kore ai e taea te whaka-
rite te ngakau pai. Kia mohio koe kua nuku atu i te 100 tau
te nukunga atu o patoka e Wi, a kua nui haere te whakapono
ka haere nei a Te Manihera ki Taupo ki te kauhou i te Rongo
pai te whawhatanga mai ka mate. Me whakahe koe ki reira.
Mo runga i o kupu me te tohinga i korero ai ahau, ae he aha
koia a Kupe me Kuramarotini? Ehara i te tupuna. Ehara
koia i te waka io raua i haere mai ai? No to raua hokinga
ra ano ki rawahi ka korerotia e Kupe te tohinga i taua ingoa
ki tenei motu. Te haerenga mai nei na ka whakahuatia e
ratou ki runga i te whenua hou e kitea mai ra e ratou. He
aha rawa i kawea ai kia rite rawa te whakahua te ingoa o
te waka nei o AOTEA ki te whenua hou kua kitea mai ra?
Kei te marama tonu mehemea tatou ki te ata titiro iho ki
te ahua o te karangaranga i nga ingoa tangata: — E WI ! E
WI ! ka rongo noa mai a W. H. Kaipo, a ka whaka-o noa
mai. Kei te pena ano hoki te karangatanga mo Aotea, wha-
kao mai ana ko Aotearoa. Kia ora Tuhitaare ma!
TOKA-A-KUKU
( Na Angiangi te Hau)
E hoa ma ina aku korero i rongo ai au ki enei o tatou
pakeke mo te taenga mai o KAKATARAU ki Nukutaurua nei
—Na te rongo ka tae ki Waiapu ina nga tangata katoa o Wai-
rarapa, o Heretaunga o Te Wairoa kei Nukutaurua nei ka
haeretia mai nei e Kakatarau o Waiapu he whakataka i a Te
Wera, tae noa kia Kahungunu katoa e noho huihui ana i
Kaiuku. Ko nga rangatira enei i korerotia mai kia matou o
nga iwi e noho nei: —
No Wairarapa ko Tu-te-pakihirangi. No Nuhaka ko Ihaka Whaanga
ko Kaweka irangi ko Toroiwhiti
ko Kai--a-te-kokopu Tamihana Taruke
No Heretaunga ko Pareihe Te Mahia ko Te Kauru-o-te-rangi
ko Te Hapuku ko Tungahaere
ko Tiakitai ko Hone Maru
ko Tareha ko Te Whareumu
ko Waikopiro ko Aperahama
No Te Wairoa ko Raihania No Ngapuhi ko Te Wera Hauraki
ko Hamana Tiakiwai ko Tarapipipi
ko Te Waru ko Peketahi
ko Henare Apatari Mangungu
No Mohaka ko paora Rerepu
Te Wainohu
E ki ana a Wi Repa i tahuri a Kaiuku i a Waikato. Kei
te he tenei korero engari ko te iwi ke i mate ko Rongowha-
kaata i hinga ke kite te one i te Pukenui. Na nga pu a Nga-
puhi e waru tekau, ka ora a Kaiuku.
|
|
10 2162 |
▲back to top |
2162 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
Te haere tuatahi a N'Kahungunu me Ngapuhi ara me Te
Wera Hauraki na te tono mai a Kaumona raua ko Tawheo
mo te tango a te Whakatohea i te whenua i Te Taanga-a-mahaki
Kua oti hoki te pa a Kekeparaoa. I hinga taua pa i te tau
1833, ka mate i kona a Te Awariki me nga whakarauora o
taua pa. Tuarua ka tono a Pareihe kia haere a Ihaka Wha-
anga me Te Whareumu ki te patu i a N'Tuharetoa me N'Rau-
kawa kia watea tona kaainga a Heretaunga, ka ki atu a Te
Whareumu me ata korero atu ki tona rangatira kia Te Wera
ano te tau 1834 ka hinga a Te Rotoatara i a N'Kahungunu me
Ngapuhi, ka mate i konei a Te Momo.
I te tau 1835 ka mate a Tuwharetoa ki Omakukara ka ea
nga mate o N'Kahungunu i a Te Wera Hauraki.
Mo te taenga mai o Kakatarau, e rua nga take: —
(1) He maungarongo kia N'Kahungunu o Heretaunga.
2) He tono kia haere ki te ngaki i te mate o tona papa Pa-
kura—Hoia raua ko Te Pori-o-te-Rangi.
Te tono tuatahi kia Ihaka Whaanga, no muri ka tono kia
Te Whareumu no muri rawa kia Te Wera Hauraki, ko te
whakaaetanga, ka haere nei te ope taua o Nukutaurua, ara
a N'Kahungunu me Ngapuhi i te tau 1836.
Ko Toka-a-Kuku tenei. E whakaae ana ahau ki etahi
o nga korero a R. T. K. I te kokiri a te ope a Tuteranginoti.
ara nga iwi i haere mai i waho, ka whaia mai a Ihaka Whaanga
me Marine, te tamaiti a Te Wera, ka rere a Ihaka ka mau ko
te tamaiti ra. Na konei i whakaoho katoa nga hapu nei a
N'Kahungunu, Rongowhakaata. Te Aaitanga-a-Hauiti. me Nga-
puhi, ka kokiritia mai te matua o te pa nei o Toka-a-Kuku ki
waho, kaiahi ka puhia e nga pu a Ngapuhi, kaore i rikarika
te mate o te tangata, ka whakairitia nei ki runga whata. Ko
nga mea ia i noho atu i roto o te pa, ko ratou i ora. Koira
hoki te kaupapa o te waiata a Eraihia i te whakapuaretanga
o te whare o Te Aitanga-a-Hauiti ara o Te Mihaia e mea ra:
Kia Hikataurewa, he kai-tiaki no taku whata kao i Toka-
a-Kuku.
Kei te he hoki te korero a Wi Repa e ki ra e rima ano
nga tangata i mate ara i tarewatia i taua riri.
Otira ko taku whakahe ki tau e R. T. K, mo to ki "Ehara
i a Te Wera te tianara (General)"" Ehara ahau i Ngapuhi no
N'Kahungunu tonu nei ahau e awangawanga ai koe ki aku
korero penei. Otira he rongo kau noa hoki to tatou mataii
ki enei korero i roto i enei ra. he ahakoa kia kaha tatou ki
te whakatikatika haere i nga korero a Wi Repa. Kei reira
rawa nga he. Mo au korero e mea nei e Wi Repa, 'E kore e
hinga a Toka-a-Kuku ma Hongi ra ano. a puta rawa hoki mo
nga pa nei mo Matakitaki me Mokoia na Hongi rawa katahi
ano ka hinga, e hoa ko wai hoki a Te Wera, huatu no tera
|
|
11 2163 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_ 2163
tatai tonu hoki i a Hongi ra. i male a Waikato i Matakitaki me
te Whawhai i Mokoia ra. I ki koe i hinga a Kaiuku, i tahuri
a Waikato, kei te he enei korero, kaore i tahuri, engari a Ro-
ngawhakaata i hinga i Te Pukenui.
Ko te whawhai e korero na koe me to ki i noho atu !
Kahu, e hoa ko taua whawhai no te tau 1837 ke. Mo era kupu
e kiia ra kaore i kainga te tangata ae kei te tika tonu kaore he
tangata i kainga, natemea kua uru tonu nga aruaru me nga
akoranga a te whakapono ki roto i nga iwi i aua wa; e whaka-
ranu tonu ana te haere a te whawhai me nga kupu o te ora
i roto i aua ra, kua 23 nga tau o te ruinga o te whakapono, na
reira ki noa koe na Taumata-a-Kura i aruaru, kaore, mehemea
ki te whaia nga kupu tohutohu a nga kaumatua i aua ra. ka
kite pai tonu tatou i te kaha o tenei kupu e puta ana i a ratou
ma ki tona hapu ki tona hapu: —
Tenei ahua i au nei whakarerea ake!. E huri ki te wha-
kapono hei ora mo koutou. "
Na nga Etita: — E hoa ina tetahi haka whanoke e tino
hakaina ana e nga kaumatua o Heretaunga tonu nei i nga ra
ano i a maua nei: —
Kai-takitaki I tawhiti ano nga rongo i a Pareihe Kai-a-te-
kokopu e haramai ana!
Katoa A! Pairi taku pooho! A! Pairi taku pooho.
Kai-takitaki Te whakahongihongi e rangona nei e au ki
te tangata!
Katoa A! Hura ana mai roto! A! Hura ana mai roto!
Kai-takitaki Kowai o tawhiti i riro mai ki uta ra?
Katoa A! hei tukituki mo te tangata. A! hei tuki-
tuki mo te tangata
Kai-takitaki E ka rere rawa nga momo ki hea e whaia mai
nei e Hongi?
Katoa A! eharia ma nei e marama ka whanake!
Katoa E haria mai nei e marama ka whanake nana
ka pakia
Katoa —Hei!—hei!—hei ha !
HE WHAKATIKATIKA
I nga korero a R. T. K, mo Ngati-Porou i te taanga o Hune
i penei te korero. "E ki ana ko te pakeha, kia kino te taha kia
tu noa i te marama. " kia penei ke te tikanga. "E ki ana ko
nga pakeke. "Kia kino te taha kia tu noa ai i te marae. " Tiaki
kia penei ke. Tiaka ara he kau kua whanau kuao.
Mo te mare o te Tamariki whangaia ki WOODS' GREAT
PEPPERMINT CURE.
|
|
12 2164 |
▲back to top |
TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
KI A WAI TE KOHA
Ko nga mea o tatou i tae a-tinana ki Waitara i te ra i
mauria ai nga pungarehu o to tatou hoa o Ta Maui kia tukua
atu ki te kopu o te whenua o ona matua me ona tupuna i
roto i te toma i Manukorihi i kite, i rongo hoki i a Taranaki
katoa e aue ana, e mamae ana, e tangi tikapa ana mo to ratou
i tumanako ai kia tupu hei tangata hautu i waenganui i a
ratou. He maha o ratou i tae nei e kore e korero hangai i
nga kupu i puta i reira, tae noa ki nga mahi i mahia i reira.
Otira he hinganga totara, ka rongo te iti, ka rongo te rahi,
ka rongo te turi, ka kite te kaapo.
Ki nga mea tika hei mau maharatanga ma tatou me to tatou
hoa ki to koutou whanaunga, ki te wheteke o te motu, ko ana
mahi, ko tona ahua ko tona mahara ki te iwi, me nga mahi
i oti i roto i tona wa e tu ana he kai hautu mo nga waka
huhua i turia nei e ia ona takere maha.
I timataria mai tana hikoi ki te rapu i te matauranga
pakeha i Te Waipounamu, ka nuku mai ki Te Aute Kareti.
I tenei wa, kua pakari haere ake nga whakahaere whakatiri-
tiri i te maramatanga o nga ture me nga whakahaere mo te
whakapiki haere i te Ora mo Te Maori, ki roto i nga kaainga
me nga pa. Ko nga tamariki kaumatua (seniors) na ratou
te kaupapa nei ko Apirana Ngata (Ta A. T. Ngata, M. A.,
L. L. B. ) ko Heketa Hokena (pakeha, Archdeacon Hawkins of
Waimate) ko Hone Teimana (Interpreter, Land and Commis-
ion Agent. New Plymouth) ko Anaru Tiweka (Registrar of
the Native Land Court. Rotorua ). Koia enei nga tamariki
Senior o taua wa na ratou i tuatahi-whaihanga enei tikanga
mo te whaka piki i te Ora Tinana, Wairua, mo te iwi ara i
whakatakoto nga kaupapa i runga i te mahara o Te Tatana
te Mahita o te Kura. Ka haere atu etahi o enei ka mahue
ake ko Hokena ko Haaka Tautuhi ko Tomoana hei pupuri
i enei tikanga, ka heke iho kia Te Reweti Kohere kia Maui,
Teneti Tomoana kia Wi Repa, Te Rangihiroa. Ko te wa tenei
i timata ai te haere a nga tamariki o Te Aute me nga kawenga
ki nga tuara, ka timata te toro haere i nga marae o roto o Here-
taunga Mohaka, Te Wairoa, tae noa ki roto o Turanga me N"
Porou, ko te tahi o nga kupu "Pokaina he ara hau mo nga
whare puni. "
I roto i nga mahi o te kura, ko Maui tetahi o nga mea
punguhi nga mahara. I taua wa ka hiahiatia nga tamariki
o Te Aute e tetahi ropu whakapono, ka kohiritia ko Teneti
raua ko Maui hei tamariki. Ko te putanga tene o Maui ki
Amerika. Te hokinga mai, kua marama rawa ia i te kuhunga
i reira tae mai ki tona hokinga mai ka whatorotia nei e ia
i reira tae mai ki tona hokinga mai ka whatorotia nei e ia
te ara o te Ora.
|
|
13 2165 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI 2165
Ka uru ia hei upoko mo Te Tari Ora mo te taha Maori
ara hei tumuaki mo nga Kaunihera Marae i raro i te Ture
Kaunihera 1900. No te wa o te pakanga nui nei ka whakawhi-
whia ia ki nga reta nunui mo te piripono me te kaha o nga
Maori i roto i te pakanga, ka hori ake nei.
I muri mai i tena, ka tu koia te Minita o Te Ora mo te
motu katoa, i te wa i a Maahi e pirimia ana. He tino turanga
nui tenei notemea kei te uhi katoa i runga i te Iwi pakeha.
Kaati no te wa i a Kooti ka pirimia, ka tukua e Kooti taua
turanga kia langa. He inaha nga kohimuhimu mo te pera-
tanga a Kooti i a Maui.
Mo nga mahi Kawangatanga katahi ka tino kaha te titiro
a te tangata ki te nui o nga mahi a tenei o tatou. Ka maiangi
ki runga ko nga 'Take Raupatu" nei.
Hei whakawhaiti mai i o tatou whakaaro, me titiro e
tatou nga korero i kahititia ai na Kooti aua korero i a ia e
tu pirimia ana.
He pai taua kahiti me ona korero. Otira i roto i tenei
ra, me nga inihi nunui a te iwi i puta ai i te ra ka tae nga
pungarehu o to tatou hoa ki Manukorihi ka kiia e ratou he
pungarehu kararehe, he mahi kino te tahu, a ka huri nga
korero mihi kia Te Kooti, ka warewaretia te ringa o te Ka-
wanatanga o Forbes ka warewaretia te minita Maori raua ko
tona hekeretari ara a Ta A. T. Ngata me Te Raumoa, mo te
taha kawanatanga, ka warewareti te Tairawhiti ara te matua
hungawai o Maui a Meri (Mrs. Woodbine Johnson) a Makuai-
terangi Ellison N'Kahungunu a Henare Ruru Rongowhakaata
a Tutepuaki Rongowhakata. me Wiremu Potae N'Porou. nga
rangatira o Te Tairawhiti i haere nei ki te kawe atu i nga punga
rehu o ta ratou hunaonga me te roimata o enei iwi, katahi
ka huri ke nga mihi kia Te Kooti.
Kei te pohehe, kei te ngakau whakaiti tenei i te Tau-
hauauru nei. Otira kaati rawa a Te Kapinga, te morehu o
te whakaaro whanui, whakaaro whaka-te-Whiti whaka-te-Tohu,
nga maunga-a-ringa atu kia Turi e kiia ra no te waka nei no
Aotea, koia nga mihi 'E Te Kapinga tena koe te Amokura-tu
rae o Rau-a-iwi kua mene ki te po. Kia ora mo au kupu me
au mihi. '
Me timata ake i nga mahi paremata: —
Na wai i mama ai te ekenga o Maui ki runga i te Tumu-
aki o nga Kaunihera Marae ? Na Ngata.
Na wai nga take raupatu i kaha ai te whawha o Te Kooti?
Na Ngata.
Na wai te honore o nga reta nunui i eke ai kia Maui? Na
Ngata, na Te Tairawhiti.
Na wai i mama ai te whakahokinga mai i nga pungarehu
me te mama o te kawenga ki Manukorihi?
Na Ngata me tona Kawanatanga
|
|
14 2166 |
▲back to top |
2166 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
Na wai i maru ai te haere ki Manukorihi o nga punga
rehu o Maui?
Na Ngata me Te Tairawhiti.
Na wai nga kupu marama mo te Raupatu o Taranaki i
Waitara i te ra i tanumia ai nga pungarehu o Maui?
Na Ngata.
Me pehea tatou ki nga tikanga kei te aroaro o Te Motu
me Te Kawanatanga ara nga tikanga e pa ana ki te iwi maori?
Me whakamau atu o tatou mahara kia Ngata me tona
Kawanatanga.
Mo nga mema mo Te Taihauauru hei tu i te turanga o
Maui, e tika ana mehemea i riro ma Ngata e whakaingoa, otiia
i te rika o te tangata kia tu hei mema, koia ka pohutuhutu
haere nei te mahinga i tenei take. Kei te pai tonu note nea
ka riro ano ma Ngata e whakamarama atu ki te mema kore
mohiti.
Otira kei konei ka pororaru nei, ara te hunga kura nei,
e tautoko haere nei i te wahangu, i te pohe. Tera atu ano
ranei etahi atu maramatanga i tuatoko ai nga poai roia nei,
noho tari nei, kura nei, takuta nei. E te ropu 'young maori
party' kaua ra hei moumoutia o koutou maramatanga hei
mea pehanga ma koutou na te aroha me te whanaungatanga
te take. Ki te waiho koira he mea hei arahi i a koutou, kaore
e tupu matomato te tika i te he e whakararuraru Tana te
hanga kino.
He kupu na tetahi tangata i whai hei mema "Ki te patu
ahau i tenei Kawanatanga, e patu ana ahau i a Ngata me Te
Iwi Maori. "
Te take i hikoa ake ai tenei korero mo runga i nga tohu-
tohu a Ngata i te wa o Te Ingarihi tiima Whutupooro i Po-
neke. 1 mea ia kia ata noho marika nga mea e whakaari ana
kei te Taihauauru hei whakaotinga, he tikanga nunui hoki,
he mahara no ona kia homai i tana i mahara ai tera e kaha
ki te awhina mai i a ia (Ngata) kia mama ai te rapu haere i
nga huarahi e taea te whakaotioti aua tikanga, kaati kua kore
e whakarangona era tono. Kua haere tonu te pooti. Na reira
ko te whakautu mo te whakaupoko me penei: —
"Hoatu te koha kia Ngata, kia Te Raumoa. "
NGA RETA TUKU MAI
Kia marama ano kaore te Toa Takitini e whai waahi ki
nga whiu kupu taumaha a te hunga tuku reta mai. —Nga Etita.
Ki te Toa Takitini, tena koe me o taua aitua kua huri kei
tua. I naianei ko koe tenei te ora nei. Na kona ka wawata
te hinengaro kia koe hei pou tokomanawa mo nga whakaaro
e rupeke atu nei ki tau aroaro. Kia ora tonu koe, kia kaha
|
|
15 2167 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI \_\_\_ 2167
hoki ki te toha i nga whakaaro, i nga mihi, i nga tangi a te
katoa ki nga topito e wha o te Motu. Na reira ra. ko koe te
matua o te Iwi Maori; kia kaha ki te pikau i ta tatou taonga.
Kaua e wehi. Tonoa au tamariki kia whakaaro ki tetahi huru-
huru mou, kia ahei ai hoki to rere haere ki nga takiwa inaha.
Kia ora mai ano. Na to pononga.
Pinia Hami Tepania. Kaitaia. 18 9-30.
Ki nga Etita: Tena korua nga kai-tiaki o ta tatou taonga
nui, o te reo o tera iwi o tera iwi. e rere haere na ki te Motu
katoa. Kia ora.
I tuhi atu ai, kia mohio mai ai te Hahi: Tenei ngaimaua
a Whanganui—Pakeha. Maori tonu te takatu nei ki te hanga
whare—karakia hou mo matou. Ahakoa te uaua o nga ra nei.
tena ta te Atua manaakitanga e puta whanui i nga ahuatanga
penei. Ka whakaaturia ano te wa e oti ai. e kawaia ai tenei
whare.
Heoi ra. Na to korua hoa mahi.
W. G. Wiremu. Wanganui. 22 9 30.
HE WHAKAUTU KI A RATANA
Ki nga Etita, tena korua.
He whakautu tenei i te reta a Ratana i panuitia i te Nama
107; ko ta Ratana reta tuatahi tenei ki te Toa Takitini engari
ra tutuu ana te puehu. Kaore pea i tika era kupu inana ma
te tangata kua whakaatu nui nei i a ia ki te ao katoa: kua hua
nei i a ia ko te "mangai o te Atua", ko "PiriWiri Tua", aha-
koa kaore au i te mohio he aha ra tenei reo.
I te timatanga o nga korero a Ratana i kiia au e ia he
hoa nona, tena no te roanga ka wareware i a ia tona hoa. ka
kiia e ia "he porangi, he pohehe he wairangi, a he tino kuare
rawa. " Kua kitea e Ratana te tangata "tino kuare rawa" i
te ao. I wareware i a ia etahi o ana kupu. ara. he wawau.
he poauau, he upoko hipi, he fool. Ko te ahua o Ratana kei
te arita, kei te ohooho kei te hirawerawe. He tu tonu no te
tangata te tapae ke i ona he mo tetahi atu. Ehara te tawai.
te rangirangi, i te reo no nga tangata whaiwhakaaro.
Ina noa i whakautu ai i nga korero a Ratana kei pohehe-
tia he kore kupu rawa, na konei me aata whakatepe tonu te
korero.
Tuatahi: Mo te ki a Ratana kua mate te Tiriti o Waitangi.
Kua tautohea tenei take e nga tino roia, e te hunga e tika ana
hei whawha i tenei tu take, i te aroaro o te Kooti Pira Hu-
pirimi, a whakataua ana kei te ora tonu te Tiriti na konei
hoki i mau tonu ai te mana o te Arawa ki ona moana. Kotahi
ano te tangata i ki kua kore te mana o te Tiriti o Waitangi
ko Timi Kara. I ki pera ui ia he kiinga na Te Mahe e takahi
|
|
16 2168 |
▲back to top |
2168 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
ana taana Ture Whakanohonoho Whenua Maori (Ture Muru)
i te Tiriti o Waitangi. Ehara a Timi Kara i te roia engari a
Apirana Ngata, a, kua puta te kupu a Apirana kei te ora tonu te
Tiriti o Waitangi. Me he mea kua pirau te Tiriti ma Ratana
ranei e kakara ai, e ora ai? Ma konei ranei ma te tukituki i
te Iwi Maori e kaha ai, e mana ai, to taua reo? Mo nga tio,
he tikanga tonu na taua na te Maori te rahui i te kai kia hua
ai.
Mo te ui a Ratana me he mea he tuiwi au, he Maori ra-
nei, ko taku whakahoki tenei, Ae. he tauiwi—Maori au, ehara
hoki ra au i te Hurai, i te iwi o te kotinga.
Tuarua: I mea a Ratana, "E ki ana koe ma te mahi whe-
nua te ora mo te Iwi Maori. " Mo te Iwi Maori katoa tenei
kupu aku ehara i te mea mo Ratana anake a kaore hoki au i
te mohio kei te he. I whakahuatia e au nga mahi a te Taira-
whiti. He kai-mahi au a ko toku oranga kei runga i te mau-
iui o te tinana, o te hinengaro. I a au e tuhituhi nei kei te
puputa oku ringaringa.
Tuatoru: I mea ano a Ratana. "E ki ana koe heoi ano te
mahi a Ratana, he whakatu i a ia hei kingi mo te Motu. E
hoa. katahi te korero porangi. " Anei na taku korero, "'Me he
mea he whakatu kingi (te mea e whaia nei) ko wai o taua
hei kingi?" I mea ano a Ratana mehemea e tu ana ia hei kingi
ka hopukia ahau e ia ki te whare-herehere mo te whakatoi
a e kore rawa au e puta mai kia utua ra ano te patene whaka-
mutunga. I te ahua o enei kupu kei te wawata tonu a Ratana
kia tu ia hei kingi ara kia rite ia ki nga kingi o te wa kai-ta-
ngata inahoki ra na he whakatoi noa—ki te mea he whaka-
toi—kia pirau atu au ki te herehere—au. te tangata patene—
kore. Katahi au ka mohio he hara kino rawa te whakatoi ki
a Ratana, ano he whakatoi ki te Atua.
Me titiro e Ratana a Alice in Wonderland, kei reira tona
hoa kuini. Ahakoa he aha te kupu a te tangata ka tu te ringa
o taua nanakia, ka karanga. Toroa te upoko o tera. " Inahoki
a Ratana e wawata nei ki te poro i toku upoko mo taku wha-
katoi ki a ia. Kahore ano pea a Ratana kia mohio noa ehara
i nga kingi nga kai-whakarite whakawa o enei ra.
I mea ano a Ratana, "hei reira tuku mai ai ki Ratana
Station, ki Ratana Farm, ki Ratana Post Office, a ki Ratana
Money Order Office, a. ki a WIREMU RATANA. " Kaore e
kitea e au "te aroaro whenua'" o enei kupu. He aha te paanga
o enei korero ki aku korero kua taia e te Toa Takitini? Heoi
ano pea kia kitea ai te kaha o Ratana ki te panipani i tona
ingoa. I pania noatia e te Pakeha te ingoa o te Piriniha o
Weiri ki te tariana hoiho. Ko nga ingoa rangatira o te Maori
he ingoa tapu, kaore e panipania noatia ki runga rakau, ki
runga taiapa, ki runga kararehe.
|
|
17 2169 |
▲back to top |
Oketopa 1, 1930 TE TOA TAKITINI\_\_ \_\_\_ 2169
Tuawha: He tika i ki au he nui te moni i pau i nga hu-
hua mahi, i nga huhua haere a Ratana, aana moni ano me a
te tini o te tangata, kaore au i ki naku nga moni. I ki au me
he mea i whakapaua enei moni hei hoko whenua e nui te
whenua, e kore te tangata e porangi ki te rapu waro koura.
Mo te tono rihiiti a Ratana, ehara i te tikanga na te Maori te
tuhi rihiiti, kao nga nanakia ehara i te rorirori kia tuhi rihi-
iti hei hopu ano i a ratou. Kei a Ratana e mohio ana. kaore
au i te mohio, me he mea he moni a te tangata i riro i a ia i
ona hoa ranei, rihiiti, kore rihiiti ranei. Kaore aku kupu i
tango moni ia i ona iwi. kia korero rihiiti ia. Ko te ahua o
Ratana kei te ohooho, kei te hirawerawe penei me te hoiho
i haua nei te upoko, he tu noa na te ringa ka takiri. Ana ia
te whakapae na Reweti Kingi; huri atu a Ratana ki kona
tono rihiiti ai.
Kua kiia au e Ratana he porangi, kaati he aha ra te ingoa
tika mo te tangata e hua ana i a ia ko te "mangai" o te Atua:
e whakaae ana kia kiia ia ko te "arepa me te omeka", "ko te
timatanga me te whakamutunga", "ko te kai-taki iho i te ha
o Te Runga Rawa"', "ko Piri Wiri Tua?" Ki toku whakaaito
ko te kainga tika mo tenei tu tangata ko Porirua.
E ui ana au he aha te tikanga o enei kupu. "Piri Wiri
Tua", a he aha hoki te reo nona enei kupu? He kupu Inga
rihi nga kupu e tata ana ara Billy Willy Tour, ki te kore i
tenei kaati no te reo Hainamana. Kei te pohehe pea nga ta-
ngata kuare no te reo anahera kaore he kupu Pakeha tonu ia.
pera me nga hauhau i miharo ki te himene o te karakia Pai
Marire, ara: —
Po—porini hoia tiu
E whera teihana
Ta te Munu tana niu
Ingiki teihana
Ara atu te roanga o te pao nei: "me whaka-pakeha ake
tenei waahi pera me taku whaka-pakehatanga i te ingoa tapu
o Ratana, hei matakitaki, hei kata ma nga tamariki kura. Anei
ra: —
Fa— fall in soldiers Jew
F., L., Attention!
Munu's own niu.
Ink. Attention!
Ko te mahi a Ratana he wehewehe i te Iwi Maori, he wha-
katangata-ke. Ko to taua kaha, ko to taua mana, kei runga i
to taua whakakotahi, kaore i runga i te wehewehe. Heoi nei
Na R. T. K.
Te rongoa tuatahi mo te mare mo te matao mo te puru
WOODS' GREAT PEPPERMINT CURE.
|
|
18 2170 |
▲back to top |
2170\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_\_TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
NGA HUI NGAHAU A TE MAORI
Tetahu reo e orua haere ana i roto i nga whakahuihui-
tanga i a tatou tamariki ki nga mahi ngahau o roto i enei
tau e toru kua huri tata ake nei e penei ana: —
"Kanui te moumoutia o te taima, o te moni e te iwi maori"
I roto i tenei wa ano, kua kitea te taumaha o nga mea katoa.
te iti o te utu o te kiriimi, o te wuuru, o te hipi, o te kau. o
te tupeka, otira o nga mea katoa. Na runga i tenei ahua, ka
kitea ake hoki te taumaha o te haere ki nga huihuinga tanga-
ta, ka kitea hoki te taumaha ki te whakataka i nga marae mo
nga hui. na reira ka hoki whakamuri te mahara ki era korero.
A tatou mahi i korerotia ra. he hui purei tenehi, he
hui purei hooki. he tangihanga pea etahi, he kawe mate, he
aha atu He aha atu. 1 tono rawa etahi pakeha ki nga Minita
o Te Kawangatanga kia aruarutia nga Maori kia mutu te
haere nui ki runga i era mahi notemea kei te taumaha nga
tikanga o te wa.
Kaore i iti mai nei te haere nui a taua ki enei mahi. Ka
hui ana ki nga mahi hooki, tona nui o te tangata haere me te
nui hoki o te mahi a te tangata whenua ki te whakawhaiti
i te tangata me te kai. nui atu. kaha atu, metemea nei kei te
ngawari nga mea katoa. Otira ko te ngakau takitahi kei te
whakakoromaki kia tae ia. kia tae taana tamaiti taana moko-
puna, raua nei. ratou nei ranei ki te huinga o nga tamariki.
me kore he korero. he tikanga ranei e pa whanui ana ki te
iwi, ki te motu. Ko nga mea e rapu ana i nga tikanga whaka-
pono, ka whakamomori kia tae ki era tu hui. Ka haere nga
mea hopu korero, ka haere ano nga ropu ngahau. Kua tae
mai te wa kua kaha rawa te tohutohu a te hunga titiro i nga
tohu taumaha o te wa kia whakamomori te tangata ki te tohu
taonga i roto i enei tau e rima e ono ranei.
E tika ana hoki te whakaaro penapena a te tangata i ana
taonga ahakoa he aha te ahua. Ahakoa ra e kaiponu ana, e
kaihakere ana ranei ki te titiro atu a te kanohi maori, koiara
te mea tika, he manaaki i roto i nga wa taumaha. Tetahi
ahua, kua hohonu rawa atu tatou ki roto i nga tikanga a te
pakeha, na reira ka tika kia pera tatou. He me tika hoki
kia ata tirohia a tatou hui e heke iho nei me kore e taea te
whakawhaiti kia kotahi turanga mo nga take noatu.
E rua nga tino hui ngahau kei te heke iho a tenei tau
e heke iho nei. ara ko te Tenehi ki Akarana, a te Easter Holi-
day e heke iho nei me te Hooki a Hune ki Heretaunga nei
Haaunga ano hoki nua hui Ratana i Te Kirihimete me Aperira
koira etahi o nga hui nunui e rere ai te tangata mai i te re-
renga wairua whiti atu ana ki tera pito rawa o Te Waipounamu.
Otira ara atu ano etahi o nga hui kua whakakorerotia
kei Tokomaru he whare whakairo kei Taranaki he whare wha
|
|
19 2171 |
▲back to top |
Oketopa 1. 1930 TE TOA TAKITINI 2171
kairo. Ki te titiro iho tera e nui rawa te whakapau i te moni
mo te whakapaipai i a aua whare nei, he taonga hoki e tino
hiahiatia ana kia tu he whakamahara ki nga tikanga nunui
kua puta ki te Iwi Maori. He mea tino tika hoki kia rapua atu
etahi tino tikanga nunui hei whakahaeretanga i roto i nga
ra whakapuaretanga e aua whare nei.
Tera atu etahi hiahia kei tena iwi kai tena iwi e tupu ake
ana i roto i nga ra nei. e tika ana kia whakahaeretia whanuitia
aua ra hei whakapapa atu ki o tatou Kai-arahi mo etahi taki nu-
nui hei whakahaeretanga i roto i aua ra.
E tika ana hoki kia ata tirohia marika tia to tatou ahua
e wehewehe nei tatou i roto i o tatou haahi, ara e karanga-
rangatia nei tatou kia huihui i roto i nga hui haahi kia rapu-
rapu tahi nga matauranga i te ahuatanga e 'tino pai ake' ai
tatou te iwi maori e hiahia nei e koingo nei te ngakau o te
katoa kia kotahi whakaaro, kia kotahi haahi, kia kotahi te
Maori. Ki te titiro ake. ma enei tu makoha o te ngakau ki
te tirotiro, ki te haereere i roto i nga reo karangaranga e kitea
ai te huarahi e mama ai. e ngawari ai hoki te whakarongo ki
nga kupu tautohe mo te tika me te he o te huarahi hei haere-
tanga, hei mahinga ranei i nga mate maori (whenua, tinana)
ma reira hoki e hohoro ai te wa taenga mai o te tungou atu
ki te kupu whakahau" kia penei, kia pera.
E rua ano hoki nga ahuatanga kei mua i te iwi maori
ko te whakapakeha i nga tikanga, ko te pupuri tonu ranei i
te maoritanga. Na reira pea tatou e huihui honohono tonu
nei i roto i a tatou ngahau i a tatou karangaranga hui haahi,
hui whare, hui tangihanga, hui korero, e aruarutia nei tatou
i roto i enei ra. ara kei te kaha rawa aua haere ki nga hui,
he moumou taonga, he moumou 'taima'.
Otira te tahi putake pai hei tirohanga ma o tatou upoko,
ma o tatou kai-hautu ko te homai i te kupu tohutohu penei
na: —
Whakamatau! kia iti nga hui atu inaianei!
"TE TEERIMANA"
Kanui nga korero mo tenei putake e kia nei te mahi kuru-
tete kau. otira kei te waihotia ake e au ki raro i tera ahuata-
nga i te ''Teerimana" nga korero pera. Maku e whakarapo-
poto ake ki raro i enei kupu torutoru: —
(1) I mua o te timatanga ki te mahi i tenei mahi me whaka-
tiri rawa ara rui rawa te karaihe tika, pai ma te kau i
te tuatahi, katahi ano ka hoko mai he kau. Kei te tino
marama rawa atu tenei ahuatanga. Kaore he korero tohu-
tohu atu i te kuare, engari mo nga mea kei te marama
tonu, ka rere ponana atu ki taua mahi miraka, me matua
whakatupu i nga kai ma nga kau i te tuatahi, katahi ka
inaina
|
|
20 2172 |
▲back to top |
2172 TE TOA TAKITINI Oketopa 1, 1930
(2) Kaore tahi he painga o te momo kau mehemea kei te he
nga karaihe hei kai ma nga kau.
(3) Te ahua o te mahana o te ao. me te hau, e kiia ana tino
pai a Niu Tireni nei. engari tiria te kai ma nga kau
(4) Kanui te whakamihia o nga tangata i Mohaka ki te kaha
ki te mahi me te whakamihi hoki i te ringihanga atu i
etahi mano pauna hei awhina i a ratou. Kia kaha kia
maia. Ko te mea kei te ua ua inaianei ko te kai ma a
koutou kau, kaore ano i rite nga karaihe.
Kua tata rawa mai nga matauranga me nga hiahia
o aua tangata ki te hora atu i o ratou matauranga hei
apiti atu ki o koutou maatua e awhina mai na i a kou-
tou. Uia haeretia nga meiha karaihe, nga wa tika hei
tiringa hei ruinga e mama te tipu o nga otaota hei wha-
gai i nga kararehe i te wa tika, kia nui ai hoki te miraka
kia rangatira ai hoki te kiriimi, me ona tikanga me ona
kararehe ma te Teerimana.
E TE ARIKI ATAWHAI
Rangi—"I need Thee every hour. "
(P. H. T. )
Hei oriori mo te ngakau koinga ki Te Kai Whakaora kia piri
tonu mai.
E Te Ariki pai
E matea nuitia nei
''Haere mai ki au"
Tou reo aroha nui!
Kia piri tonu mai ra
I nga wa katoa
Mahara mai ki ahau
E Te Ariki!
E Te Ariki pai
Kia tata tonu mai.
Nga whakawainga ra,
Mahau ka kore noa.
Kia piri tonu mai ra, etc.
E Te Ariki pai
Aroha tonu mai
Mau tonu ra ahau
E ata arahi
Kia piri tonu mai ra, etc.